Beslenm e v e D iyet D ergisi / J. N utr. and Dict., 18 : 149 - 157, 1989
G E B E L İK T E VE E M Z İK L İL İK T E ANNEN İN BESİN T Ü K E T İM İ İL E ANNE SÜTÜ M İK T A R I A R A SIN D A K İ İL İŞ K İ
D r. F u n d a ELM A C IO Ğ L U * / P rof. Dr. Ayten EG EM EN **
B u ç a lış m a d a , g eb e lik te ve e m z ik lilik te a n n e n in b esin tü k e tim i ile a n n e s ü tü m ik ta r ı a r a s ın d a k i ilişk in in a ra ş tır ılm a s ı a m a ç la n m ış tır. Hu ned en le, O n d o k u z M a y ıs Ü n iv ersitesi T ıp F a k ü lte si E ğ itim ve A r a ş tır m a H a s ta n e s i K a d ın D oğum P o lik lin ik le rin d e izlenen gebe k a d ın la r d a n , b u ç a lışm a k o ş u lla rın ı k a b u l e d e n le r a ra s ın d a n ra stg e le y ö n te m le seçil m iş 40 a n n e a d a y ı a r a ş tır m a k a p s a m ın a a lın m ış , g e b e lik le r in 9. a y ın d a k i ve e m z ik lilik te k i üç g ü n lü k besin tü k e tim le r i ve ay n ı z a m a n d a s ü t m ik ta r ı s a p ta n m ış tır . A n n e le rin g ü n lü k o r ta la m a sü t m ik ta rı, d o ğ u m d a 219 m İ, d o ğ u m d a n b ir ay s o n r a 573 m İ. o la ra k b u lu n m u ş tu r . B eslen m e le rin d e k i yiyecek tü r le r i ile a n n e le rin s ü t tü k e tim le ri a r a s ın d a k i ilişki a ra ş tır ıld ığ ın d a ; y u m u r ta ve b a k la g ille ri d a h a ç o k tü k e te n a n n e le rin , eti d a h a ço k tü k e te n le re o ra n la s ü t m ik ta r la r ın ın a n la m lı o la ra k d a h a faz la o ld u ğ u g ö rü l d ü , g ebelik ve em zik lilik te ise a n n e n in e n e rji, p ro te in ve yağ tü k e tim in in s ü t m ik ta r ı ile a n la m lı b ir ilişkisi b u lu n a m a d ı.
GİRİŞ
Gebelikten önceki beslenme durumu ve gebelik sırasında beslenme hem anne yi hem de bebeği önemli ölçüde etkiler. Bebeğin beyin gelişimi ve doğum tartısı, intrauterin ölçümleri; annenin gebelik öncesi ve gebelik sırasında beslenmesi ile yakından ilgilidir(l).
Yeni doğan bebeğin beslenmesi için annenin salgıladığı sütün enerji ve besin
* O .Ü . E ğitim ve A raştırm a Hastanesi D iyet U zm anı
150 Elm acıoğlu, F., Egem en A.
öğeleri annenin kendi yedikleri ile kendi vücudundaki depolardan sağlanmaktadır. Bu nedenle emzikli kadının beslenmesindeki amaç; kendi fizyolojik gereksinimi nin yanında, salgılanan sütün gerektirdiği enerji ve besin öğelerini tam olarak kar şılamak ve kendi besin öğeleri yedeğini dengede tutmaktır (2,3).
Son yıllarda annenin çalışmasının yanısıra, bebeğin anne sütü ile beslenmesine teşvik edilmesi giderek artmaktadır. Ancak erken dönemde yapay beslenmeye ge çilmemesi için anne sütünün nitelik ve nicelik yönünden bebeğin gereksinimlerini karşılaması gereklidir. Bebeğin yeterli büyüme ve gelişmesi anne sütünün tek ba şına yeterliliğinin önemli bir göstergesidir. Bu gelişmede anne sütünün kalitesinin temel olduğu söylenebilir. Ancak, Türkiye'deki kadınların süt miktarlarının bilin mesi de, çocuklarda beslenme programları için önemlidir. Bu nedenle ülkenin de ğişik yörelerinde, değişik koşullar ve beslenme durumlarında anne sütü miktarının bilinmesine gereksinim vardır.
Bu çalışmada doğum da ve doğumdan bir ay sonra, ortalama anne sütü miktarı nın saptanması ve bu miktarı etkileyebilecek faktörlerden annenin besin tüketimi ile ilişkisinin araştırılması amaçlanmıştır.
A R A ŞTIR M A Y Ö N T E M İ VE A R A Ç LA R I
Bu çalışmada, araştırmaya alınan gebelerin 9. ayında sosyo demografik bilgile ri saptamayı amaçlayan anket formu görüşme tekniği ile uygulanmış ve üç günlük besin tüketimleri saptanmıştır. Tahmini doğum tarihi belirlenmiş ve doğuma kadar olan sürede ilişki sürdürülmüş. Doğumda annenin süt miktarı bebeğin tartı yönte miyle hesaplanmıştır, izlenen bu anne ve bebekler, doğumdan bir ay sonra yine zi yaret edilerek üç günlük annenin besin tüketimleri ile süt miktarları ölçülmüştür. Yine her annenin üç günlük besin tüketimi dökümü yapılarak, besin grupları bu lunmuş, besin öğeleri değerleri Besinlerin Bileşim Cetveli’ne göre yapılmıştır(4). 24 saat içinde annenin salgıladığı süt miktarlarının saptanması sırasında çalışmacı evde kalmıştır. Belirli formlara işlenen süt miktarları ile her anne için günlük sal gıladığı ortalama süt miktarı bulunmuştur.
BULGULAR
Araştırma kapsamına alınan annelerin yaş, eğitim ve ekonomik durumu Tablo l'de görülmekledir. Annelerin % 32.6'sı 25-29 yaş grubunda, % 50'si orta-lise, % 45'i ilkokul mezunu olup, % 60'mın ekonomik durumu orta, % 7.5'inin kötüdür, izlenen çocukları dahil annelerin % 92.5'inin üç yada daha az gebeliği olup, orta lama gebelik sayısı 2.2, yaşayan ortalama çocuk sayısı 1.8, ortalama abortus sayı sı 0.2'dür.
T ab lo 1: A nnelerin Bazı N itelikleri
GEBELİKTE ANNENİN BESİN TÜKETİMİ 151
A nne
N ite lik le ri S ayı %
15-19 2 4.8 Y aş 20-24 9 23.2 G ru p lan (yıl) 25-29 13 32.6 30-34 10 23.9 35 6 14.7 İlkokul 18 45.0
Eğitim O rta-L ise 20 50.0
D urum u Y üksek 2 5.0
İyi 13 32.5
E konom ik O rta 24 60.0
D urum K ötü 3 7.5
Annelerin gebelik sırasında ve emziklilikteki kişi başına 1 günlük besin tüke timleri Tablo 2'de görülmekte olup, gebelikte yapılan diğer çalışmalarla karşılaştı rıldığında, tiamin dışında annelerin diğer besin öğeleri tüketimlerinin yüksek oldu ğu görülmektedir. Emziklilikteki enerji tüketimindeki yükseklik belirgin olarak yüksektir (7,9-12).
T ablo 2: A nnelerin G ebelik ve Em ziklilikteki Kişi B aşına Düşen G ü nlü k Besin T ü k etim leri
G eb e lik te E m z ik lilik te B esin M a d d e le ri (n=40) (n=40) Enerji (kkal) 2605 ' 2903 T otal Protein (g.) 80.9 90.2 H ayvansal Protein (g.) 28.7 30.8 K alsiyum (m g) 819 885 D em ir (m g.) 1501 14.07 V itam in A (IU) 7084 7618 T iam in (m g.) 1.55 1.44 R iboflavin (m g.) 1.66 1.77 N iasin (m g.) 13.21 14.21 V itam in C. (m g.) 107.2 95.4
Annelerin doğumda ve doğumdan 1, 2 ve 4 ay sonra salgıladıkları günlük süt miktarları Tablo 3'de görülmektedir, izlenen bu annelerin en az salgıladıkları süt
152 Elm acıoğlu, F., E gem en A.
miktarı doğumda 180 ml/gün, en çok 850ml/gün olarak bulunmuştur. Tablodan da görüldüğü gibi, doğumda anneler 180-310 ml/gün, ortalama 219 ± 12.4 ml/gün süt salgılamışlar, ancak bu miktarlar daha sonraki aylarda olmuştur. Doğumdan dört ay sonra ölçüm yapıldığında ise, annelerin ortalama günlük süt miktarlarının daha önceki aylara göre azalmış olduğu saptanmıştır.
Tablo 3. A nnenin O rtala m a G ün lü k S üt M ik tarı
A y la r A n n e S ü tü M ik ta r ı m l/g ü n M in -M a x X + Sx D oğum da / 180-310 219 + 12.4 1 ay 380-755 573 + 13.8 2 ay 200-850 552 + 23.4 4 ay 200-780 445 + 42.8
T ablo 4: G ebelikte A şerm enin O rta la m a Anne S ütü M ik ta rın a Etkisi
G eb e lik te A şerm e O r t a la m a A n n e S ü tü M ik ta r ı (m l/gün) D o ğ u m d a l- A y d a £ ± Sx X ± Sx M eyve (a) 36 223.7 ± 2 9 .3 579.3 ± 73.9 Sebze (b) 37 224.3 ± 2 9 .1 578.0 ± 73.2 Süt (c) 33 223.1 ± 29.9 574.2 ± 69.2 H am urişi (d) 6 227.5 ± 4 5 .7 493.3 ± 6 5 .2 M eşrubat (e) 4 227.5 ± 34.8 573.3 ± 95.0 T atlılar (f) 18 224.2 ± 3 1 .3 554.7 ± 63.7 T o p la m 134* a-d: __ t= 2.93 p < 0 .0 1 ö n e m lilik b-d: \ t= 2.90 p < 0.01 c-d: — t= 2.77 p < 0 .0 1
* 40 anne birden fazla ccvap verdiği için toplam 134’dür.
Gebelikte meyve-sebze ve süte aşeren annelerde ortalama anne sütü miktarı hamurişine aşeren annelerin ortalama süt miktarına göre istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur.
Görüldüğü gibi gebelik sırasında yumurta, kurubaklagil ve kolalı içecek tüketi minin ortalama anne sütü miktarına etkisi et tüketenlere göre istatistiksel olarak
GEBELİKTE A NENİN BESİN TÜKETİMİ 153 doğumda daha çok bulunamamıştır. Gebelikte süt, yumurta, sebze ve meyve, kola lı içeceklerin ise, et tüketenlere göre anlamlı olarak 1 ay sonra daha fazla süt üreti mine neden olduğu görülmüştür.
Annelere sütü arttırıcı besinler olup olmadığı ve bunların neler olduğu sorul muş, alınan yanıtlar değerlendirilmiştir. Tablo 7'de görüldüğü gibi sütü arttırıcı be sinlerin emzikli anne tarafından bilinip bilinmemesi ile, annelerin günlük ortalama süt miktarı arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır.
T ablo 7: Em zikli A nnelerin Sütü A rttırıc ı Besinleri Bilme D u ru m u n a G öre O rtala m a Süt M ik ta rı S ü tü A rttırıc ı O r ta la m a A n n e S ü tü M ik ta r ı (m l/gün) B esin ler n D o ğ u m d a 1. a y d a X ± Sx X + Sx B iliyor 32 226.8 ± 29.7 573.7 + 78.1 B ilm iyor 8 213.8 ± 2 2 .2 573.1 ± 64.3
Emzikli annelerin özellikle sütünün artması için özellikle bazı besinleri tüketip tüketilmemesine göre günlük ortalama süt miktarı incelendiğinde, Tablo 8'den de görüldüğü gibi, annelerin sadece 8’i (% 20.0) sütünün artması amacıyla özel bes lenme uygulamadıkları diğerlerinin ise uyguladıkları bulunmuştur. Annenin özel beslenmesi ile ortalama anne sütü miktarı 1. ayda 579.3 ± 79.2 ml/gün özel bes lenme uygulamıyanlarda 551.9 ± 2.3 ml/gün bulunmuşsada, aradaki farkın anlamlı olduğu saptanamamıştır.
T ablo 8: Emzikli A nnenin Özel Beslenm esine G öre O rtala m a Anne Sütü M iktarı E m z ik lilik te Ö zellikle O r ta la m a A n n e S ü tü M ik ta r ı (m l/gün) Y en e n B e sin le r n D o ğ u m d a 1. A yda X + Sx X + Sx V ar 32 226.5 ± 24.8 ' 579.3 ± 7 9 .2 Y ok 8 2 1 5 .0 ± 4 1 .2 551.9 ± 5 2 .3
Annenin gebelik ve emziklilikte ortalama enerji ve besin maddelerinin tüketim miktarları ile, günde kişi başına günde anne sütü arasındaki ilişki, Tablo 9'da araş tırılmış, anlamlı bir korrelasyon bulunamamıştır.
154 Hlmacıoğlu, F., Egemen A.
Tablo 9: Gebelik ve Em ziklilikte Gıda Tüketim i tle O rtalam a Anne Sütü M iktarı A rasındaki İlişki
G ıd a T ü k e tim i r
G ebelik
P r .
E m ziklilik P
Enerji 0.024 ö n e m siz 0.18 ö n em siz
Protein 0.17 ö n e m siz 0.12 ö n em siz
Yağ 0.04 ö n e m siz 0.09 ö n em siz
Annenin ağırlık durumu onun beslenmesinin bir göstergesi sayılır. Annenin ağırlığına göre günlük süt miktarı araştırıldığında, doğumda ve doğumdan bir ay sonra günlük ortalama anne sütü miktarının en çok olduğu Tablo 10'da görülmek tedir. Ancak, şişman hafif şişman normal anneler arasında süt miktarı açısından aradaki bu fark anlamlı bulunmamıştır.
Tablo 10: A nnenin A ğırlık D u ru m un a Göre Doğum da ve Em ziklilikte Anne S ütü M ik ta rı A n n en in O rta la m A nne S ü tü M ik ta r ı (m l/gün) A ğırlığı n D o ğ u m d a L a y d a X ± S x ’ X ± S x Şişm an 13 224.2 ± 29.6 544.6 ± 69.2 H afif şişm an 10 214.8 ± 2 0 .5 581.7 ± 7 7 .6 Norm al 15 227.3 ± 23.2 598.2 ± 76.2 Z ayıf 2 . 247.5 ± 88.4 547.5 ± 53.0 TARTIŞM A
Bu çalışmada, annelerin % 47'si gebelikleri süresince beslenmelerinde bir de ğişiklik yapmamışlardır. Gebelikleri süresince bazı besinleri daha çok tüketen an nelerin % 87'sinin süt ve taze meyve-sebzeyi, % 60’ının yumurta ve kolalı içecek leri tükettikleri görülmüştür. Annelerin gebelikleri ve emziklilikleri süresince uygun beslenme değişikliği yapmaları günümüzde her anne için beklenendir. Ancak, Ankara yakınında kırsal alanda yapılan bir çalışmada annelerin % 28.0'ı, kentsel bölgedeki annelerin % 32'sinin gebelikleri süresince süt ve taze sebze ve meyve tükettikleri saptanmıştır(5). Yine kırsal alanda, gebe annelerin % 1.9'u süt grubunu, % 1.6'sı sebze meyve grubunu beslenmelerine ekledikleri ve tükettikleri görülmüştür(7). Yapılan bir araştırmada annelerin gebelikleri süresince beslenme lerine herhangi bir besin eklemedikleri ve çok az annenin bu sürede beslenmesine özen gösterdiği bulunmuştur (6).
GEBELİKTE ANNENİN BESİN TÜKETİMİ 155 Bu çalışma grubunda annelerin daha iyi beslenmelerinin nedeni, bir yandan an nelerin beslenme konusunda eğitimi, diğer yandan ailelerin çevresel ve ekonomik faktörleri etkilenmiş olmasından kaynaklanmış olabilir. Annelerin emziklilikteki beslenme durumları da yapılan çalışmalarla karşılaştırıldığında aynı etkili faktör ler nedeniyle bu çalışma grubundaki annelerin beslenm elerinin daha iyi olduğu görülmektedir.
Gebelikte aşermenin süt üretimi üzerine etkisi araştırıldığında meyve sebze ve süte aşeren annelerde ortalama anne sütü miktarının hamur işine aşeren annelerin ortalama süt miktarına göre daha fazla olduğu, bu farklılığın anlam lı olduğu görül müştür. Bu sonuç besin nitelikleri açısından doğaldır.
Gebelikte en çok tüketilen besin çeşitlerinin süt üretimi üzerindeki etkisini araştıran; Asya, Afrika ve Yeni Gine'de yapılan çalışmalarda iyi beslenmemiş an nelerin süt miktarının azaldığı bildirilmiştir (8). Bu çalışmada gebelikte en çok tü ketilen besin çeşitlerinin süt üretimine etkisi değerlendirildiğinde yumurta ve ku- rubaklagil tüketiminin ortalama anne sütü miktarını arttırdığı, bu artışın et tüketen annelere göre istatistiki olarak önemli ölçüde fazla olduğu görülmüştür. Bu sonuç yumurta ve kurubaklagilin ülkemizin de içinde yer aldığı gelişmekte olan ülkeler de et gibi besin değeri yüksek ve pahalı bir gıda kaynağı yerine önerilebilineceğini
göstermektedir. '
Annenin 9. aydaki ağırlık durumunun ve süt arttırıcı besinlerin anne tarafından bilinip bilinmemesinin annenin emzikliliği sırasında bu besinleri özellikle yiyip yememesinin ortalama süt miktarı üzerindeki etkileri araştırılmış, önemli bir ilişki bulunamamıştır.
Bu çalışmada emziklilikte, protein, hayvansal protein, yağ, kalsiyum, demir ri- boflavin, niasin vitamin C düzeyleri, diğer çalışmalardan yüksektir (5, 7). Ancak, annenin beslenme durumu ile beslenmesi arasında anlamlı bir ilişki gösterileme miş olmasına karşın annenin C vitamini tüketimi ile sütündeki C vitamini arasın daki ilişki, incelendiğinde anlamlı bir doğrusal korrelasyon bulunmuştur(5). Bu çalışmada anne beslenmesi ile sütünüı> niceliksel olarak araştırılması planlanmış olup niteliksel ilişkisi laboratuvar olanaklarının sınırlılığı nedeniyle birlikte değer lendirilememiştir. Oysa bu çalışmada annelerin beslenm elerinin oldukça iyi olm a sına karşın ortalama süt miktarları düşüktür. Bu sonuç beslenmenin yanında, anne sütü miktarını etkileyen daha başka faktörlerin de var olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak; araştırmaya kaülan annelerin ortalama süt miktarı doğumda 219 mİ/ gün, emzikliliğin 1. ayında 573 ml/gün olarak bulunmuş olup gebelikte meyve- sebze ve süte aşerme durumu ile yumurta ve kurubaklagilleri etten daha çok tüket menin süt üretimini artırdığı saptanmıştır.
156 Elm acıoğlu, F., Egem en A.
S U M M A R Y
RELATIONSHIP BETW EEN FOOD CONSUMPTİON AND THE AVERAGE AMOUNT OF BREAST M İLK
E lm a c ıo ğ l u , F ., E g e m e n , A . This study was carried out in the Obstelrics and Gynaecology Department of Ondokuz M ayıs University Medical Faculty to find out the relationship between food consumption and the average amount of breast milk. Data was collected from mothers during their pregnancy and lactation periods using a questionnaire about food consumption and measuring their milk production. In this study it was found that legumes and eggs consumed increased milk production significantly more than meat.No significant relationships were found between the daily consumption o f energy, protein and fat and the amount of breast milk. It was found that the ave rage amount o f breast milk at delivery was 219 ml/day and after one month 573 ml/day.
K A Y N A K L A R
1. Sencer, E.: G ebelikte B eslenm e, B eslen m e ve D iyet, İstanbul, 257-264, 1983.
2. B aysal, A.: ö z e l D urum larda B eslenm e, B ölüm İÜ, B eslenm e IV. Baskı, H acettepe
Ü niversitesi Y ayınlan, A / l 3, A nkara 383, 1983.
-3. K oksal, G.: G ebelikte ve E m ziklilikte B eslenm e, Katkı, 8(1): 87-90, 1987. 4. B esinlerin B ileşim i, T ürkiye D iyetisy en ler D em eğ i Yayın 1. A nkara, 1984.
5. T üzün, N.: A nne G ıda T ü k etim in in S ütün B ileşim ine Etkisi, H acettepe Ü niversitesi, Sağlık B ilim leri Enstitüsü, B eslenm e ve G ıda B ilim leri, B ilim U zm anlığı Tezi, A nkara 1989.
6 . ö z tü rk , S.: G ebelikte ve L aktasyon D önem inde A nne B eslenm esinin ve D iğer F aktör lerin B ebek D oğum A ğırlığına Etkisi, H .Ü . Ç ocuk S ağlığı Enstitüsü, N ütrisyon ve M e tabolizm a Program ı B ilim U zm anlığı T ezi, A nkara, 1987-1988.
7. K oksal, O ., K ayakınlm az, K : G eb elik te ve E m ziklilikte B eslenm e, B üyüm e-G elişm e ilişkileri, T Ü B İT A K T A G . G -501 N o.lu A raştırm a Projesi Raporu, A nkara, 1985. 8 . Jelliffe, D.B., Jelliffe, E.F.P.: T he V olüm e and C om position o f H um an M ilk in Poorly
N ourished C om m unities, A m er. J. C lin. N utr., 31: 492-507, 1978.
9. Ed: G inneken, J.K ., M uller, A .S.: F ood C o nsum ption in Pregnancy and L actation, M a- tem al and C hild H ealth in R ural K enya, C ro o m H elm , L ondon and S ydney, 153-163, 1984.
10. M bofung, C „ A tıone, T.: Z inc, C o p p er and Iro n C oncentrations in P lasm a and D iets o f L actating N igerian W om en, Brit. J. N utr., 53: 427, 1985.
GEBELİKTE ANNENİN BESİN TÜKETİMİ 157
11. Vouri, E., M akinen, S. et al.: T he Effects o f Dietary Intakes o f Copper, Iron, M angane- se and Zinc on the T race Elem ents C ontent o f H um an M ilk, A m . J. Clin. N utr., 33: 227-231, 1985.
12. G eisler, C., Callow ay, P.H., M argen, S.: Lactation and Pregnancy in Iron II. D iet and N utritional Status. A m . J. Clin. N utr., 53: 427, 1985.
13. Lipsm an, S., D ew ey, K.G., L onnerdal, B.: B reast Feeding A m ong T eenage M others, M ilk Com position, Infant G row th and M atem al D ietary Intake, J. Ped. G astroent. and Nutr., 4: 3; 426, 1983.
