B e sle n m e ve D iye t D e rg isi / J . N u tr. and D ie t ., 17 : 131 - 139, 1988
D İY E T İN AMİNO ASİT D EN G ESİZLİĞ İ VE B E S L E N M E YÖNÜNDEN ÖNEM İ
Doç. Dr. B a h tiy a r ÜNVER*
O r g a n iz m a d a b e sin ö ğ eleri a r a s ın d a m e ta b o lik e t k ile şim v a r d ır . B u n d a n d o lay ı d iy e ti y a ln ız c a k a r b o n h id r a t, p ro te in , yağ, v ita m in ve m in e ra l m ik t a r ı n a g ö re d e ğ e rle n d irm e k d o ğ ru olm az; besin ö ğ e le r in in m i k ta r la r ı n ın d a d ü şü n ü lm e si g erek ir. İ n s a n b e s le n m e s in d e çe v re d e k i yiyecek b olluğu iç in d e d e n g e li b ir d iy e t seçm ek m ü m k ü n o la b il d iğ i g ib i k iş ile rin bazı özel yiyeceklere a ş ırı istek d u y m a la r ı b a z ı b e sin ö ğ e le rin in a lim in i e n g e lle y e b ilir. B u d u ru m b e sin ö ğ e le rin in d iy e tte k i d e n g e s in i b o z a r. P r o te in g e re k sin im i d iy e tte k i a m in o a s i t d e n g e s iz liğ in e b a ğ lı o la ra k d eğ işir. A nuıo a s it d e n g e siz liğ i d iy e tte b ir v e y a d a h a fa z la a m in o a s i d in m ik ta r ı n ın çok d ü ş ü k o lm a s ın d a n k a y n a k la n ır . B u n d a n d o lay ı p ro te in in v ü c u tta k u lla n ım ı a z a lır. A m ino a s i t d e n g e siz liğ in in v ü c u tta k ö tü e tk ile r i o la r a k y iy ece k tü k e tim i a z a lır ve büy ü m e y a v a ş la r. G ü n ü m ü z d e , g e lişm e k te o la n ü lk elerd e n ü f u s u n ç o ğ u n lu ğ u , p ro te in g e re k sin im in i b itk ise l k a y n a k la r d a n s a ğ la r la r . B itk isel p ro te in le rin b i y o lo jik d e ğ e ri h a y v a n s a l p ro te in le rd e n d a h a d ü şü k o ld u ğ u n d a n g e re k sin im i k a r ş ıla m a k için a m in o a s itle r i y ö n ü n d e n b irb irin i ta m a m la y a n y iy ecek le r in d iy e tte b e r a b e r k u lla n ılm a s ı v ey a y etersiz o la n a m in o a s id in d iy e te d o ğ ru d a n d o ğ ru y a ilave e d ilm e s i g e re k ir.
G İR İŞ
C an lıy ı sağ lık lı o la ra k b esley eb ilm ek için b ü tü n fizyolojik ge re k s in im le rin i k a rş ıla y a c a k m ik ta r ve b ileşim d e b ir diy et verm ek g e re k ir, ç ü n k ü d iy e tte k i b e sin ö ğ eleri a ra sın d a etk ileşim v ard ır. D iy etin y a ln ız c a to p la m k a rb o n h id ra t, p ro te in , yağ, v itam in ve m i
132 Ü n ver, B
n e ra l y ö n ü n d e n a y arlan m a sı y eterli d eğ ild ir. B esin öğ elerin in ayrı ay rı k a lite ve m ik ta rla rın ın d eğ erlen d irilm esi g erek ir. Böyle b ir diy et m ü m k ü n olabileceğin en dengelisidir. Az d a olsa, b u denge d en sap m a, b ir veya b irk a ç b e sin öğ esin in d iy e tte ve m etab o lizm a d a dengesizliğine yol açar. B u n u n so n u cu o la ra k zam a n la b u besin öğelerinin ek sik lik b e lirtile ri c an lıd a k e n d in i g ö s te rir (1).
B ir p ro te in in v ü c u tta n et k u lla n ıla b ilm e o ra n ı am in o a sit kom p o zisy o n u n a b ağ lıd ır. T a h ılla rd a n b u ğ d ay b irin c i dereced e lizin- den, ikinci d ereced e te ro n in d e n ; m ıs ır b irin ci d ereced e trip to fan - dan, ik in ci d ereced e lizinden, ü ç ü n cü d ereced e te ro n in d e n ; kuru- b ak lag iller k ü k ü rtlü am in o a sitle rd e n , h ay v an sü tle ri, y u m u rtay a gö re k ü k ü rtlü am in o a sitle rd e n s ın ırlıd ırla r. B u d e m e k tir ki, sın ır lı am in o a s itle r m eta b o lik o la y la r için o rg a n iz m an ın gereksinim ini y ak laşık o la ra k k a rşılay a c ak düzeyin a ltın d a d ır. Y u m u rtay ı örn ek p ro te in o la ra k alırsak , b ir yiyecekte sın ırlı olan am in o a sit diğer b ir yiyecekte y eterli veya d a h a fazlad ır. Ö rneğin; b u ğ d a y d a sınırlı olan lizin k u ru b a k la g ille rd e fazlad ır. Ç eşitli y iy ecek lerin elzem am in o a sit y ö n ü n d en g ö sterd iğ i b u fa rk lılık lizin ve k ü k ü rtlü am i no asitlerle ilg ilid ir (2).
B u yazıda am ino a sit eksikliği ve fazlalığ ın ın deney hay v an la rın d a k i o lu m su z m e ta b o lik e tk ile rin d e n ve b itk ise l p ro te in le rin ek sik a m in o a sitle zen g in leştirilm esin in in s a n la rd a azo t dengesine o lan e tk isin d e n b ah sed ilecek tir.
AMİNO ASİT D E N G E S İZ L İĞ İN İN HAYVANLARDA M ETABOLİK E T K İL E R İ
Am ino a sit dengesizliği ile ilgili a r a ş tır m a la r d iğ e r b irç o k k o n u la rd a old u ğ u gibi sağlığı o lu m su z y ö nde e tk ile d iğ in d e n hayvan la rd a n özellikle alb in o fa re le rd e (rats) y ap ılır. B u k o n u d a yap ılan b ir ç alışm a d a (3) am in o a s it d engesizliğinin diy etin o rijin a l p ro te in m ik ta rın a ne derece bağ lı o ld u ğ u , b ü y ü m e k te o la n fa re le rd e % 6 veya % 8 kazein d iy etleriy le b e ra b e r % 0.3D L-m etionin v erilerek a ra ş tırılm ış tır. B u d iy etlere % 3 - 1 5 o ra n la rn d a tr ip to fa n d a n ek sik b ir p ro te in o la n je la tin ek len d iğ in d e, h a y v a n la rd a b ü y ü m e ge riliğ i te sb it e d ilm iştir. B ü yüm e geriliğ in in , je la tin m ik ta rın d a k i a r tış a p a ra le l o la ra k a rttığ ı ve % 6 kazein d iy etin i a la n la rd a d a h a be lirg in o ld u ğ u ra p o r e d ilm iştir. B ü y ü m e geriliğinin, d iy ete % 0.2 o ra n ın d a te ro n in ek len m esiy le g id erileb ilin d iğ i sa p ta n m ış, fa k a t te ro n in le elde e d ilen b u b ü y ü m en in ek len en je la tin in % 3 gibi m i
AMİNO A S İT DEN G ESİZ LİĞİ V E BESLENME 133
n im u m b ir düzeyde tu tu lm a sıy la sağlandığı g ö rü lm ü ştü r. Bu a ra ş tırm a n ın dev am ı o la ra k te ro n in d e n ek sik % 4 lük am ino asit k a rı şım ı v e rile re k fa re le rin g ü n lü k te ro n in gereksinim i de ara ştırılm ış ve te ro n in d e n e k sik am in o a s it k arışım ı b ir diyetin büyüm eyi en gellediği g ö rü le re k % 0.05'den d a h a fazla te ro n in v erilerek b ü y ü m e n in h ız la n d ığ ı ra p o r ed ilm iştir. B enzer b ir a ra ştırm a yine te ro n in d e n e k sik fa k a t d iğ er am in o a sitle r g ereksinim den fazla v eri le re k y a p ılm ış ve d iğ er am in o a sitlerin a rtış ın a p aralel o la ra k b ü y ü m e n in azald ığ ı g ö rü lm ü ş tü r (4).
A m ino a s it dengesizliği d u ru m la rın d a farelerin yiyecek tü k e ti m i ve yiyecek seçm e d a v ra n şla rı d eğişm ektedir. B unu incelem ek ü z ere ö n c e h a y v a n la rın 6 g ün sü re ile v ü c u tla rın d a k i geçici p ro tein d e p o la rı p ro te in s iz b ir diyet v erilerek d ü şü rü lm ü ş ve so n ra hay v a n la r den ey g ru p la rın a b ö lü n m ü ş tü r (5). B ir gru p fared e % 6 fib rin ve h is tid in d e n y e tersiz fa k a t b ü tü n d iğer am ino asitlerd en ye te rli b i r d iy etle b e sle n e re k am in o asit dengesizliği y a ra tılm ıştır. D iğer b i r g ru p fa re ise, k o n tro l o la ra k h istid in içeren dengeli b ir d iy e tle b e sle n m iş tir. H e r iki g ru p da ilk 3 gün, n o rm al m ik ta rla rd a yiyecek tü k e ttik le r i h ald e, d a h a so n ra dengesiz diyet a lan lard a yi yecek tü k e tim i ve b ü y ü m e n in azaldığı s a p ta n m ıştır. B u n la ra d en geli ve dengesiz d iy e tle rle b e ra b e r p ro tein siz diyet te k ra r verild i ğ in d e ilk 3 g ü n h e r iki g ru b u n d a p ro te in siz diy eti yem edikleri, fa k a t d a h a s o n ra dengesiz d iyetle b e slen en lerin p ro tein siz diyeti te r cih e ttik le ri, dengeli b i r diyetle b eslen en lerin ise p ro tein siz diyeli hiç y e m ed ik leri g ö rü lm ü ştü r. B u a ra ştırm a n ın so n u çların a göre; h a y v a n la rın yiyecek seçm e ve tü k e tm e d a v ra n ışla rın ın d iyetin k om p o z isy o n u n d a n e tk ilen d iğ i ve h ay v an ların d iy etlerin d ek i çok az m ik ta rla rd a k i ek sik liğ i bile fa rk e tm e gücüne sah ip o ld u k la rı veya b u n u ö ğ re n e b ild ik le ri g ö rü lm e k te d ir. M eycr ve K rau se (6) hay v an la rd a yiyecek seçm e d u ru m u n u n çok zo rlu k la fa k a t iyi öğren ild i ğini b e lirte re k , c a n lıd a özel iş ta h d u ru m u n u n o rta y a çık m asın d a d o ğ u ş ta n g e n etik fa k tö rle rin ro l oynadığını b e lirtm işle rd ir.
G e re k sin im d e n fazla p ro te in alim in in veya am in o asit denge sizliğ in in h a y v a n la rd a yiyecek tü k e tim in e kan ve d o k u la ra etkisini a r a ş tır m a k a m ac ıy la Peng ve a rk a d a ş la rı (7), fareleri h istid in d en veya te ro n in d e n dengesiz % 6 kazein veya y ü k sek p ro tein li % 75 kazein d iy e tle ri ile b e sle m işle rd ir. H istid in veya te ro n in d e n eksik ya d a % 75 k a ze in d iy e tle rin d e n b iri ile b eslen en farelerd e, 6 saat son r a y iy ecek tü k e tim in in azaldığı g ö rü lm ü ştü r. T ero n in veya histidin- d en y e te rsiz iki d iy e tin ve % 75 kazein diyetinin h ay v an lara zoria
134 Ünver, ü.
y e d irilm e si h a lin d e b ü tü n am in o a sitle rin , özellikle esansiyel ol m a y a n la rın k a n d a, b ey in d e ve k a ra c iğ e rd e k o n s a n tra s y o n la rın ın y ü k se le re k b u ra la rd a d a am in o a s it d en g esin in b o zu ld u ğ u , fa k a t to p la m a m in o a s it m ik ta rın ın fazla değişm ediği s a p ta n m ış tır. His- tid in dengesizliği y a ra tılm ış h a y v a n la rın ö ld ü rü le re k b ey in dok u ç a lışm a la rın d a beyine ra d y o a k tif h is tid in v erild iğ in d e, h istid in in bey in h ü c re p ro te in le rin e g irişin in en g ellen d iğ i b ild irile re k b u du ru m u n , b ey in am in o a sitle rin d e n b a z ıla rın ın n o rm a l k o n s a n tra s y o n la rın d a n d a h a aşağı d ü şü şü n d e n ve h is tid in için b ey in h ü c re içi taşıy ıcı s iste m in in b o z u ld u ğ u n d a n k a y n ak la n d ığ ı ileri sü rü lm ü ş tü r; ç ü n k ü b ey in d e k o n s a n tra s y o n la rı d ü şü k d iğ e r a m in o a s itle r de ay n ı taşıy ıcı siste m için re k a b e te g eçm e k te d irle r.
Tek o la ra k am in o a sid in fazla m ik ta rd a d iy ete ilavesi de h ay v a n la rd a b ü y ü m e g eriliğ in in y anı s ıra çeşitli to k s ik d u r u m la r o lu ş tu ru r . Genel o la ra k en çok to k s ik e tk is i o lan a m in o a s itle r m eti- onin, tiro z in ve h is tid in d ir. T o k sik e tk i, özellikle d iy et p ro te in yö n ü n d e n d ü şü k o ld u ğ u z am an d a h a şid d e tlid ir. B u n a ö rn e k o la ra k çeşitli am in o a sitle rin h a n g isin in o rg a n iz m a için o lu m su z e tk isin in d a h a şid d etli o ld u ğ u fa re le re % 6 veya % 10 kazein d iy etleri ile y ü k sek d o zd a (°/o 5) ay rı ay rı ç eşitli a m in o a sitle rin ilavesiyle ince le n m iş tir (8). A ra ştırm a so n u n d a b ü y ü m e geriliği, k a n ve beyin a m in o a sit k o m p o zisy o n u n d ak i k ö tü e tk ile rin sıra sıy la en çok me- tio n in , tiro zin , h istid in , lösin, fe n ila la n in , lizin, te ro n in ve g lu tam ik a s itte n geldiği r a p o r e d ilm iştir. K an d ak i d e ğ işik lik le rin beyinden d a h a fazla o ld u ğ u b e lirtile re k b u d u ru m u n , k an ve bey in a ra sın d a geçişin k o n tro l edild iğ i veya am in o a sitle rin k a n d a n bey in e geçişi n in sın ırla n d ığ ı şek lin d e a ç ık la n m ıştır. B u a ra ş tır m a d a aynı za m a n d a m e tio n in a lan h a y v a n la rın k a ra c iğ e rle rin d e to p la m p ro te in , RNA ve DNA m ik ta rla rın d a ö n em li d ereced e azalm a o ld u ğ u g ö rü l m ü ş tü r. B u n d a n d a a n la şılıy o r ki, k a n d a u y g u n o lm a y a n yüksek a m in o a sit düzeyi c an lıd a p ro te in sen tezin i h ız la n d ırm a z, aksine d o y g u n lu k h issi y a r a ta r a k yiyecek tü k e tim in i a z a ltır (9).
Doğal p ro te in le rd e n yağsız y u m u rta p ro te in i ve g lü te n k a rı ş ım la rın ın ç eşitli o ra n la rd a d ü z en le n m e sin d en dengeli ve dengesiz d iy e tle rle 15 gün b e sle n e n fa re le rd e b ü y ü m e n in y a n ı s ıra vücut k o m p o z isy o n u in celen m iş, dengesiz diy eti a la n la rd a to p la m vü cu t p ro te in le ri d ü şü k ; to p la m v ü cu t suyu, h e m a to k rit d e ğ erleri, k a r k a s g lik o je n i ve k a ra c iğ e r p ro te in le ri y ü k sek b u lu n m u ş tu r. B u d u ru m u n m a ln ü tris y o n lu ç o c u k la rın v ü cu t k o m p o z isy o n u n a b en zer
A M iN O A S İT DEN G ESİZLİĞİ VE BESLENME 135 lik g ö ste rd iğ in e iş a re t e d ilm iş tir (10). B una b en zer diğ er b ir çalış m a d iy e te % 2 v ey a % 4 m ik ta rla rın d a D- veya L-m etionin ilavesiy le 1 ay b e sle n e n fa re le rd e y apılm ış ve yine bü y ü m e geriliğinin yanı s ır a d a la k ta , p a n k re a s ta ve k araciğ erd e h isto lo jik değişiklikler sa p ta n m ış tır (11). A yrıca d iy ettek i fazla m etio n in in hem oglobin sentez ve y ık ım ın ı (tu rn o v er) h ızlan d ırd ığ ın ı b e lirte n a ra ş tırm a la r d a v a r d ır. B a şk a b ir a ra ş tır m a d a (12), fazla m etio n in in o rg an izm ad a y a p tığ ı o lu m su z e tk ile ri b elirli b ir ad ap tasy o n sü resin d en so n ra serin ve g lisin in g id erd iğ i g ö rü lm ü ştü r. S erin ve glisinin b u etk ilerin in m e tio n in in o k s id a sy o n u n u h ız la n d ıra ra k y a p tık la rı d ü şü n ü lm ü ş tü r . B u a r a ş tır m a d a b e lirli b ir a d ap ta sy o n d an so n ra hayvanların k a n a m in o a s it k o n s a n s tra s y o n u n o rm ale d ö n d ü ğ ü h ald e m ide b o ş a lm a s ın ın h ızlan d ığ ı, yiyecek tü k e tim i ve büy ü m en in a rttığ ı b e lir tilm iş tir. C ieslak ve B enevenga (13) te ro n in veya lizinden ek sik fa k a t d iğ e r a m in o a sitle ri fazla m ik ta rla rd a içeren b ir d iyetle besle n en fa re le rd e yiyecek tü k e tim i, v ü cu t ağırlığı ve vü cu t bileşim inin ö n em li d e re ce d e e tk ile n m ed iğ in i ra p o r e tm işlerd ir.
G enç m em eli h a y v an la rın b irço ğ u n o rm al büyüm e için arjini- n e g erek d u y a rla r. B u n la r için a rjin in elzem olan ve olm ayan am i no a s itle r a ra s ın d a geçişi sağlar. B u n u n la ilgili y ap ılan b ir a ra ş tır m a d a (14) a rjin in d e n e k sik b ir diyetle beslenen genç ve yetişkin g e lin c ik le rd e , d iy e tin v erilm esin d en 2 - 3 s a a t so n ra genç gelincik le rd e s e ru m , beyin ve s e ro b ra s ip in a l sıvıda am o n y ak düzeyinin a r t tığı fa k a t y e tiş k in g e lin c ik lerd e b ir fa rk lılık o lm adığı g ö rü lm ü ştü r. D aha s o n ra genç g e lin c ik lerin diy etin e a rjin in eklenm esiyle b u n la rın n o rm a le d ö n d ü ğ ü b e lirtile re k , y etişk in gelin cik lerin o rn itin e o la n g e re k sin im le rin i a rjin in d e n b a şk a ön m ad d elerd en sağlayabil d ik le ri h a ld e , genç g e lin c ik lerin sağ lay am ad ık ları k an ısın a v arıl m ış tır. B ü tü n b u ç a lışm a la rd a n g ö rü lü y o r ki; am in o asit dengesiz liği b ü y ü m e y i en g ellem ek te, sağlığı çeşitli şek illerd e olum suz yön de e tk ile m e k te d ir.
B İT K İS E L P R O T E İN L E R İN S IN IR L I AMİNO ASİT YÖNÜNDEN Z E N G İN L E Ş T İR İL M E S İN İN İNSANLARDA AZOT D E N G E SİN E E T K İS İ
T a h ılla r ve k u ru b a k la g ille r g elişm ek te olan b irço k ülkelerde ö n e m li p ro te in k a y n a ğ ıd ırla r. D aha önce de b elirtild iğ i gibi b itk i sel p ro te in le r a m in o a s it k o m p o zisy o n u b a k ım ın d a n hayvansal p ro te in le rd e k i k a d a r dengeli o lm ad ığ ı için v ü c u tta k u llan ılm a
oranla-136 Ünver, i.
n d a hayvansal p ro te in le rd e n d a h a d ü ş ü k tü r. H a y v an sal pro tein k a y n ak la rın ın b itk isel p ro te in k a y n a k la rın d a n d a h a p a h a lı ve kıt olu şu b itk isel yiyeceklerin am in o a sit k o m p o z isy o n u y ö n ü n d e n or ganizm anın g erek sin im in i k a rşıla y a c a k şek ild e d a h a dengeli b ir h ale g etirilm esi için a ra ş tır m a la r y a p ılm a k ta d ır. B u a ra ş tırm a la r ta h ıl ve baklagil d iy etlerin e e n çok sın ırlı o la n b ir v ey a ik i am ino asidin ilavesiyle o rg a n iz m ad a azo t d e n g esin in n a sıl d eğ iştiğ in i gös te rir. Genel o la ra k o rg a n iz m an ın m in im u m p ro te in gerek sin im in i karşılayacak düzeyde (4 - 6 g N /k iş i/g ü n ) v e rile re k azo t dengesinin negatifinden sıfıra do ğ ru y ak laşm ası veya p o z itife d ö n ü şm esi veri len p ro te in in v ü c u tta d a h a iyi k u lla n ıld ığ ın ın iş a r e tid ir . B u n la rd an biri yetişkin in san lard a b u ğ d ay d a b irin c i d e re ce s ın ırlı o la n lizinin 0-96 g /g ü n ekm eğe eklenm esiyle y ap ılm ış ve a zo t d e n g esin in lizin eklenem eyen g ru b a gö re — 0.68'den +0.05 gN 'e y ü k seld iğ i görül m ü ştü r (15). Yine ta h ılla rd a n y u lafa L-, DL veya D -m etio n in in 0.58 veya 1.16 g /g ü n eklenm esiyle azo t d en g esin in g en eld e yükseldiği, fa k a t m etionin tü rle rin v ü c u tta fa rk lı k u lla n ıld ığ ı kay d ed ilerek günde 0.58 g ile 1.16 g L -m etionin a la n la rd a s ıra sıy la — 0.11 ve +0.06 gN, DL-metionin a la n la rd a — 0.12 ve 0.15 gN, D -m etion in a la n la rd a i s e —0.24 ve 0.18 gN b u lu n m u ş tu r (16). M ısırla y a p ıla n a ra ş tır m a la r da a m ısır diyetinin in sa n la rd a lizin ve trip to fa n la a y rı a y rı zengin- eştiri]m eşinin azot dengesini y ü k selttiğ i r a p o r e d ilm iş tir (17, 18). Baklagillerle yap ılan iki a y n a ra ş tır m a d a (19, 20) d a e k le n e n m eti- onm in nohut, m ercim ek ve soya fasu ly esin in v ü c u tta k u lla n ım ın ı ar- t!r ığı yine azot denge çalışm a la rın d a n a n la şılm ıştır. . SONUÇ ve Ö N ER İLER
^ ^ in s a n beslenm esinde çevredeki yiyecek b o llu ğ u iç in d e sağlık ıçm y a ra rlı yiyeceklerin çeşit ve m ik ta rla rd a seçilm esi g e re k ir. B u n u n aksı o larak b u yiyecek bollu ğ u içinde bazı y iy ecek lerin fazla m ik ta rla rd a seçilm esi organ izm a için d iğer ön em li y iy ecek lerin se çim ini önler. B u tip b ir seçim kişiyi d ah a s o n ra k ö tü yem e a lışk a n lık la rın a g ö tü rü r ve diyetin dengesizliğine yol a ç a r, b e sle n m e y e te r sizlikleri h a sta lık la rı o rta y a çıkar.
D iyetle m etab o lik dengeyi bozacak d u ru m la rd a n b irisi am in o a s it dengesizliğidir. Am ino a sit dengesizliği b ir veya b ird e n fazla am in o asid in ek sik liğ in d en olabilir. B u d u ru m d iy e tte k i d iğ e r a m i no a sitle rin k u lla n ılm a o ra n ın ı d ü şü rü r, c an lıd a yiyecek tü k e tim in i P zaltır, büyüm eyi en g eller ve diğ er am in o a sitlere o lan g erek sin im i
AM İNO A S İT DENGESİZLİĞİ V E BESLENME 137 a r tır ır . A m ino a s it dengesizliğinde oluşan olum suz b e lirtile r diyete en çok sın ırlı am in o asid in çok az m ik ta rla rd a ilavesiyle düzeltile b ilir. G ü n lü k g erek sin im in çoğunluğu b itk isel p ro te in le rd e n sağlan d ığ ın d a m e ta b o lizm a ve b ü y ü m en in engellenm em esi için diyetteki to p la m p ro te in m ik ta rın ı a rtırm a k gerekir, fak at b u d a organiz m a d a y e teri k a d a r k u llan ılam ay an p ro te in le rin a tım ın a neden olur. Ayrıca o rg a n iz m a d a p ro te in m etabolizm ası sonucu o lu şan to k sik m a d d e le rin d eto k sifiy e olm ası gerektiğinden k araciğ erin yü k ü a r ta r. Y ine d eto k sifiy e o lan m ad d elerin b ö b rek lerd en atım ı için faz la su g e re k tiğ in d e n o rg an izm ad a to p lam elek tro lit ve su dengesi o lu m su z y ö n d e etk ile n ir.
A m ino a s itle r y ö n ü n d en dengesiz olan b ir yiyeceği p ra tik te di ğ e r b ir yiyecekle b e ra b e r k u lla n a ra k organizm anın gereksinim ini d a h a iyi sağ la m a k m ü m k ü n d ü r. G ünlük yiyeceklerim izde bitk isel p ro te in le rin y anı sıra b ir m ik ta r da hayvansal p ro te in bu lu n m ası elzem am in o a s it g erek sin im in i k arşılay ab ilir. Ö rneğin, sü t ve tü re v le rin in ta h ılla rla k u llan ılm ası ile ta h ılla rın elzem am ino asit dengesizliği g id erileb ilir. Y ine k u ru b ak lag illerin ta h ılla rla k u llan ıl m ası gibi. D iğer ta ra f ta n y etersiz am ino asit içeren p ro te in kayna ğı y iy ecek lerin tek b a şın a yenm esi b u n la rın p ro te in le rin in organiz m a d a k u lla n ılm a o ra n la rın ı d ü şü rü r.
S U M M A R Y
N U TR İTİO N A L SIGNIFICANCY OF DİETARY AMİNO ACİD IMBALANCE
Ü nver, B.
In te rre la tio n s h ip s ex ist betw een d ietary n u trie n t w hich m ay in flu en ce p h y sio lo g ical re sp o n se of organism . T h erefo ıe it is no lo n g e r tr u e to e v a lu a te a d iet solely on its carb o n h y d rates, p ro tein , fa t, m in e ra ls a n d v itam in s. The q u ality an d q u a n tity of the indivi- d u a l n u trie n ts m u s t be c o n sid ered as well. In h u m a n n u tritio n a vai'iety a n d a b u n d a n c e of fo o d stu ffs available w hich can m ake pos- sib le to select a b a lan c e d d iet. On th e o th e r hand, a w ide choice of fo o d s a v ailab le , m ay lim it th e in ta k e of o th e r im p o rta n t foods w h ich c o n trib u te b a la n c e to th e diet. P ro tein ra q u ire m e n t m ay be in flu en c ed by th e o ccıırren ce o f am ino acid im balances in th e diet.
138 Unver, B Amino acid im balances o ccu r w hen th e p e rc en ta g e o f one o r m ore am in o acids in a diet is so low; hence, th e efficiency o f p ro te in uti- lization fail. As a resu lt, som e adverse effects su ch as a d ro p of food intake, a d ep ressio n in g ro w th o r an in crease in th e n eed fo r one o r m o re am ino acids becom es evident. Today, m a jo rity o f th e p o p u latio n in devloping co u n tries is d ep en d e n t u p o n p la n t p ro tein s. Since biological value o f p la n t p ro te in s is lo w er th a n a n im al p ro tein, ad eq u ate p ro te in balance fro m p la n t so u rces can b e achieved by selection of p la n t foods th a t co m p lem en t o n e a n o th e r in essen- tial am ino acids by ad d itio n o f sh o rt am in o acid d ire tly to th e food. k a y n a k l a r
1 W. A. : B a la n c e a n d Im b a la n c e in N u tritio n . N u tritio n a l S ig- n ıfican ce of D ie ta ry Im b a la n c e . Fed. Proc., 23 : 1059 - 1061, 1964. 2 H arper, A. E., K u m ta , U. S. : A m ino Acid B a la n c e a n d P ro te in R
e-qu irem en t. Fed. Proc., 18 : 1136 - 1142, 1 9 5 9.
3 H arper, A. E. . A m ino Acid B a la n c e a n d Im b a la n c e . I. D ie ta ry Level o P ro te in a n d A m ino Acid Im b a la n c e . J. N u tr., 6 8 : 4 0 5 -4 1 8 , 1959. n n ^ r ıv r ^ e n e v e n g a , N. J. : T h e E ffe c t of A m ino A cid Excess Mı t 1 lzatio n 'by th e R a t of th e L im itin g A m ino A c id -th re o n in e . J. N utr., 114 : 1871 - 1877, 1984.
Harper> A E - : E ffe c t of A m ino Acid Im b a la n c e on od I n ta k e a n d P referen c e. Am. J. Physiol., 202 : 165 - 170, 1962.
R ’ M eyer- J - : A u to re g u la tio n of I n ta k e of A m ino Acids : tinnc
t? <tynwise,>
D ie ta ry P re fe re n c e in R a ts U n d e r C o n di-ra b le fo r L e a m in g . N a tu re, 2 0 2 :4 6 3 -4 6 4 , 1 9 6 4.
7 ' F o o J ’i m , ! ? ^ 111' ?" H a rp e r’ A- E - V avich, M .G ., K e m m e re r, A. R. : B rain an d t l a s T a ^ n ^ 2 ° ^— - la sm a A m ino Aoıds. J. N utr., 1 0 3 :6 0 8 - 617, 1978. T ° XİCİty a n d C h a n g e s i n R a t
8 ~ E ^ e ^ L ^ v P i ^ ’ f0 ? 38^ ? ’ H " M o ris h ita ’ S., T a k e u c h i, H. : E ff e c t of P asp in n ot St in d iv id u a l A m ino Acids o n G ro w th of R a ts F ed C aseın D ıet. J. N u tr , 101 : 1117 - 1125, 1971.
N a tıır» ? pr ^ ” R İ° ’ E - ■ E ffect of Im b a la n c e d D iets C o n ta in in g
t Nutr" qV ° n A p p e tit® a n <3 B ody C o m p o sitio n i n th e R a t. J. N u tr , 95 : 295 - 302, 1968.
10 Hnn' J ’’ ®a n a iıu ->a ’ J c - ; C h a n g e s in B ody C om po si-n R a ts F ed N a tu r a l Im b a la si-n c e d D iets. J. N u tr , 1 0 0 : 69 - 7 7, 1970.
11 _ B e n e v e n g a , N .J ., Yeh, M. H , L alich , J. J. : G ro w th D e p ressio n a n d T iss u e R e a c tio n to t h e C o n su m p tio n of E xcess D ie ta ry M e tio n in e a n d S -m e th y l-1 -C y ste in e c . J. N utr., 106 ; 1714 - 1720. 1976.
AMİNO A SİT DENGESİZLİĞİ VE BESLENME 139
1 2 __ S te k o l, J. A., S z a ra n , J. : P ath o lo g ic al E ffects of Excessesive M eth i-o n in e i n th e D iet i-of G ri-o w in g R ats. J. N utr., 77 : 81 - 90, 1962.
1 3 — C ieslak, D. G„ E e n e v en g a, N. J. : R esponse of R a ts to D iets on E qual C h e m ic a l S cores : E ffe c ts of L ysine or T h e ro n in e as th e L im iting A m inn Acid a n d of a n Am ino Acid Excess. J. N utr., 116 : 969 - 977, 1986.
14 — T h o m a s, P. E., D e sh m u k h , D. R. : E ffe c t of A rg in in e - free D iet on A m m o n ia M e ta b o lism in Y oung a n d A dult F rre ts . J. N utr., 116 : 545 - 551. 1985.
15 — F ies, C., Fox, H. M. : D e te rm in a tio n of th e F ir s t - lim itin g Amino Acid of W h e a t a n d T ritic a le G ra in for H um an s. C ereal Chem.. 47 : 615 - 625, 1970.
16 — K ies, C„ Fox, H. M., A p ra h a m ia n , S .: C o m p arativ e V alue of L—, DL— , of A m e ric a n Societies fo r E x p e rim e n ta l Biology, A m erican I n s t i t u t e of N u tritio n Annual< M eeting. Apr. 15 - 20, 1973. A tlan tic
C ity, N. J. ’
17 — K ies, C., Fox, H. M. : P ro te in N u tritio n a l V alue of O paque -2 corn G r a in fo r H u m a n A dults. J. N utr., 102 : 757 - 765, 1972.
18 — K ies, C„ Fox, H. M. : E ffe c t of Le,vel of T o ta l N itro g en In ta k e on S e c o n d L im itin g A m ino Acid in C orn for H u m an s. J. N utr., 100 :
1275 - 1285, 1970. ’
19 — K i e s , C „ F a t m a , M . , F o x , H . M . : S q u e n t i a l E v a l u a t i o n o f M e t h i o n i n e
S u p p le m e n ta tio n of L-egum e-based D iets for H um an s. IX . I n t e r n a tio n a l C o n g re ss of N u tritio n . Sept., 3 - 9, 1972. Mexico City, Mexico. 20 — K o rslu n d , M., K ies, C„ Fox, H. M. : C om p arision of th e P ro te in N u ı-r itio n a l V alu e of TVP, M e th io n in e -e n ı-ric h e d TVP a n d Beef foı-r Ado-ie s c e n t Boys. J. F ood Sci., 38 : 637 - 638, 1973.
