İktidar ve İhtiras Kösem Sultan

Osmanll Tarihi

Ogullar1n1n selameti ugruna Fatih'in

Kanunname'sine ragmen veraset

sistemini degi§tiren bir Valide Sultan neler

yapmaz? ''Kad1nlar saltanat1''n1n sivri

ismi Kosem

Sultan'1n

_''vekll-i

saltanat''tan

katle uzanan hayat1.

ABDULKADiR OZCAN akozcan@gmail.com

yiizytlm son c;eyr

e-ginde Osmanll dev-let yap1smda

ge-e

ayk1r1 degi~imler ya~and1. Kanuni

devrinin sonlar1nda ba~layan ~ehza­

deler aras1ndalci taht kavgalar1,

ozel-likle Bayezid'in Anadolu'da halktan ucretli asker yazmas1, bu asl<erlerin

onun l<atlinden sonra 11aklar1n1n devam1ru istemeleri Anadolu'yu

l<arga~a ic;inde b1rakm1~, merl <ezde-l<i yenic;erilerin oralarda da

gorev-lendirilmesini gerel<tir1ni~ti.

Kurulu~ y1llar1ndan beri ~ehza­

delerin ta~ra sancaklarmda

valilil<-lere gonderilmesi gelenegi ~ehzade

Bayezid olay1ndan sonra sadece

bu-ylil< ~ehzadeyle s1n1rlanm1~, boyle-ce Osmanl1 saltanat verasetinde ad1

konmam1~ bir nevi veliahtllk

orta-ya c;1l<m1~t1r.

Ancal< bu uygulama da uzun surmeyecel<ti. III. Murad'111 og-lt1 ~ehzade Mel1med'den (III.

Meh-med) sonra hic;bir ~ehzade ta~rada

gorevlendirilmedi, boylece sarayda "kafes hayatl" donemi ba~lad1. Bu

arada saltanat verasetinde kal1c1 bir uygulama soz konusu olmu~ ve

hanedan1n en ya~l1 erl<ek uyesinin culusu gelenegi devreye girmi~ti.

I. Ahmed ve sonras1nda gelen

padi~ahlar ic;in Halil Inalc1k'1n ta-biriyle "Harem Sultanlar1"

denile-bilir. Bunlar1n bir kism1 c;ocuk ya~­

tayd1, diger 1<1sm1 da aklI ve ruhi yonden rahats1zd1. Gerc;el<:ten I.

Ah-med 13 ya~mda heni.iz sunnet bile

olmadan tahta c;il(ffil~t1. Devri ba-tlda ve bilhassa doguda uzun sa

-va~lar ile ayr1ca Anadolu'daki Ce-lali isyanlar1n1n golgesinde gec;ti.

Yerine teamule ayl<rr1 olaral< getiri-len l<arde~i I. Mustafa'n1n al<li den-gesi bozuktu. Onun 1<1sa si.ire i<; in-de ~eyhi.ilislan1 fetvas1yla hal'inde11 sonra padi~ah yap1lan II. (Gen<;)

Os-man tahta c;1l<t1g1nda 14 ya~1nday­

di. Devletin 11ayr1na baz1 l<oklu

degi~ikler yapmak isteyen bu iyi niyetli padi~ah1n reform du~i.ince­

si daha fiiliyata gec;meden

hayatl-na mal olmu~tu.

Onun ard1ndan tekrar tahta gec;irilen I. Mustafa bu defa

da-ha uzunca bir sure saltanatta kal

-n11~sa da, rahats1zl1klar1 devam

ettiginden hal' edilmi~ti. Bu sure

zarfmda istanbul tam bir karga~a ic;indeyl<en Anadolu'da durum pek

farl<l1 degildi: Erzurum Valisi

Aba-za Pa~a gibi baz1 devlet adamlar1

merkeze l<ar~1 ayal<lanm1~lardi.

1623'te hanedan1n en ya~l1 erl<ek

uyesi olaral< tahta <;1kar1lan IV.

Mu-rad o s1rada 11 ya~1n1 yeni bitirnu~­ ti ve heni.iz si.innet bile olmam1~­

tl. Oni.inde c;oziimlenmesi gerel<en

pek

var-d1. Fal<:at son selefleri gibi o da dev-let idaresi tecriibesinden

yol<sun-du. Devlet yonetimindel<i bo~lugu

baz1 list duzey sarayl1lar ve giic;lu agalar1n doldurmaya ba~lad1g1 bu

donemde sarayin en guc;li.i ~ahsiye­ ti olaral< Valide Sultanlar sahneye

c;1l<m1~t1r.

>>

Tarihc;i Ahmed Refik Bey'in ifa-desiyle bu gi.ic; bir nevi "Kad1nlar Saltanat1" idi. Ancak bu saltanat IV. Murad'1n annesi Kosem Mahpey-ker'le ba~lamarn1~t1r. Buntin ba~­ lang1c1 II. Selim'in hasekisi ve III. Murad'1n annesi Nurbanu Sultan'a, hatta valide sultan olmamakla bir-likte Kanuni'nin nikahl1 e~i Haseki Hurrern Sultan'a kadar gotiiriilebi-lir. Nurbanu'nun gelini ve III. Meh-med'in e~i Safiye Sultan da devlet yonetiminde etkili valide

sultan-lardandi. Ancak valide sultanlar1n en guc;lusu ve en etkilisi, IV. Mu-rad'1n ve Sultan ibrahim'in anne-si, IV. Mehmed'in de buylik annesi olan Kosem Mahpeyker Sultan'd1r.

Veraset sistemini degiftirdi

Kosem Sultan e~i Sultan I. Ah-med 'in saltanat1 (1603-17) donemin-de donemin-devlet i~lerine pek kar1~mad1y­ sa da vefat1ndan sonra dogrudan mudahaleye ba~lad1g1 gori.ilur. Bu-nun en c;arp1c1 6rnegi, teamule ay-k1r1 olarak I. Ahrned'den sonra tah-ta ogullar1ndan birinin degil de, merhurn padi~ah1n karde~i I. Mus-tafa'n1n gec;n1esindel<i roludur. I. Mustafa'n1n -teamule aylar1 olarak-agabeyi Sultan Ahmed taraf1ndan oldurtulmemesinde de onun katk1-lar1 mevcuttur. Zira en buyi.ik ~eh­ zade olarak uvey oglu II. Osman'1n tahta gec;rnesi dururnunda teami.il geregi karde~lerini, yani oz ogul-lar1n1n katledilecegi endi~esi ta~1-yordu. Bu olay Osmanl1 Devleti'nde saltanat verasetinin degi~mesini ve bu ~ekilde hanedan1n devam1-n1 saglam1~t1r. Osrnanl1 Devleti'nde yi.izy1llard1r yiirurliikte l<alan ve Fatih'in iinlii Kanunname maddesi-ne de ayk1r1 olan bu uygulama, da-ha sonra devaml1llk kazanacakt1r.

Kosem Sultan, I. Mustafa'nrn k1-sa suren k1-saltanat1 ve II. Osman'1n hi.iki.imdarl1gi zaman1nda adet ol-dugu uzere Beyaz1t'taki Eski Sa-ray'da kaldi. 1623'te kendi oglu IV.

114 FRIN TARiH

Murad'1n ciilusuyla Yeni Saray'a, yani Topkap1 Sarayi'na ta~1nd1.

Kosem'in etkili valide sultanl1-g1n1n birinci evresi 1623-32 aras1-na denk gelir. Zira 11 ya~1n1 yeni tamamlam1~ olan IV Murad henuz c;ocuktu ve devleti yonetecek du-rumda degildi. ~ehzadelerin ta~­ rada valilik yaparak uygulamal1 egitim gormeleri de c;eyrek as1r-d1r uygulanm1yordu. Bu bak1mdan ~artlar valide sultan1 dogrudan devlet i~lerinin ic;ine c;ekmi~ti.

Osmanlllarda saltanat naipligi yoktu, veziriazamlar saltanat veki-li durumundaydi. Buna ragmen K6-sem Sultan'rn ad1 bazi kaynaklar-da "vekil-i saltanat" ~eklinde gec;er.

0 s1ralardaki ba~yard1mc1s1 kethu-das1 Behram Aga arac1l1g1yla

onay-lanmak iizere padi~aha gonderilen telhis ve arzlar1 "Arslan1m" dedigi oglu ad1na inceleyip cevapl1yordu.

Son y1llarda s1k slk yap1lan cu-lus torenlerinde dag1t1lan bah~i~ler hazineyi kurutmu~tu. IV. Murad'1n ci.ilus bah~i~inin saraydaki degerli e~yalarm eritilerek kesilen paralar-la kar~1lanmas1 biiyiik olc;iide K6-sem Sultan'm fikriydi. Vesayeti za-man1nda devlet i~leri zorba sipahi ve yenic;eri ileri gelenlerinin elinde kalm1~t1. Oglunun istanbul di~1nda oldugu zamanlarda da geli~meleri ona bildirmeye ozen gosteren Ko-sem Sultan, Sultan Murad'1n Bur-sa'da bulundugu sirada c;1kan ci.ilus soylentileri kar~1s1nda sessiz kal-mam1~, durumdan oglunu haber-dar ederek ~eyhulislam Ahizade

Hi.iseyin Efendi'nin katlinde etkili

olmu~tu.

Ancak Sultan Murad ic;in her

za-man potansiyel tehlike gibi

gorii-len ogullar1 Siileyman ile I<as1n1'1n

oldiiri.ilmesine engel olamam1~, sa

-dece ruh sagl1g1 yerinde olmayan

tek oglu ve hanedan1n yegane er-kel< uyesi ibrahim'i "Hastal1klar1

yiiziinden zarars1zd1r" diyerel<

ko-ruyabilmi~, boylece Osmanl1 hane-danm1n devarmm gi.ivence alt1na

alm1~t1r.

ilk etkili valide sultanl1g1 9 y1l

kadar suren Kosem Sultan, oglu

IV. Murad'1n 1632'de bizzat

idare-yi eline almas1ndan sonra devlet

i~lerinden uzakla~m1~/uzakla~b­

r1lm1~, ancak protokoldeld usttin

yerini hep korumu~tur. Nitekim

IV. Murad'1n 1638'de Bagdat'1n Sa-fevilerden geri a11nmas1yla

sonuc;-lanan seferden donu~i.inde oglunu

izmit'te l<ar~1lam1~ ve birlikte is-tanbul'a donmii~lerdir.

Rodos'a siiriilecekti

1640'da tahta c;1kan Sultan :tbra-hin1 zan1an1nda Kosem Sultan'1n ikinci etkili valide sultanl1k done-mi ba~lar. Bu durum ruhi dengesi

pek yerinde olmayan padi~ah1n 8

y1llik saltanat1n1n ozellikle ilk

ya-r1s1 ic;in gec;erlidir. Saltanat1n l<es

il-me1nesi ve guvenligi ic;in oglu S

ul-tan ibrahim'e si.irekli birbirinden

giizel ve allll111 cariyeler sunan

Ko-sem, devlet idaresini kendi eline

almal< istiyordu. Ancak ya~ad1g1

dengesiz hayatla sinirleri daha da

Osmanli Tarihi

bozt1lan Sultan ibrahim, saltanat1

-n1n ikinci yar1s1nda annesini

din-lernez olmu~, hatta ba~ta teamule

ayk1r1 olarak nil<ahlacllgi zevcesi

Hiima~ah Telli Haseki olmak iizere diger gozde cariyelerinin etkisiyle

annesini saraydan uzakla~t1rmay1

bile ba~arm1~t1.

Bu geli~meler i.izerine bir sure Eski Saray'da ya~amaya ba~layan

Kosem burada da devlet i~leriyle

il-gilenmeyi surdi.irmii~tfu. Hatta

da-ha once IV. Murad'a raporlar

haz1r-layan unlu siyasetname yazar1 Koc;i Bey'in, devlet yap1s1yla ilgili Sultan ibrahim'e risaleler sunmas1 da Va-lide Sultan1n fikriydi. 0 s1ralarda

Sadrazam olan Salih Pa~a'n1n, Sul-tan ibrahim'in dayan1lmaz bir

hal-de oldugunu gizlice Valide Sultana

bildirip saltanat degi~ikligi

husu-sunda yard1m1n1 istemesi, bu vez

i-rin hayat1na mal olmu~tu. Bu olay-dan sonra Eski Saray,da tut11lmas1 bile tehlikeli gorillen Kosem Sultan

Florya'daki iskender C::elebi Bahc;e

-si'ne gonderildi. Hatta gozde cari -yelerinin etkisiyle Sultan Ibral1irn

annesini Rodos'a gondermeyi bile

di.i~i.inmu~tu.

Sadrazam Hezarpare Ahmed

Pa-~a, Sultan ibrahim'in durumu hal<-k1nda Valide Sultana yazd1g1 bir

mel<tupta, "Sonunda seni ve beni

canl1 b1rakmayacak. Hiikiimetin

kontrolunii elden ka91"acag1z. Halk

peri~and1r. Onu hemen tahttan in-diriniz" diye yaz1yordu. Tabii Vali-de Sultan bu teklifi hemen kabul

etmedi. Ancak Sultan ibrahim'in israfa varan c;1lg1nl1klar1 hal'

me-selesini hep gi.indemde tutuyordu. Sonraki Sadrazam Sofu Mehmed

Pa~a da hal'den ya11aydl; hatta bir ara i~lerine kar1~an Kosem'i orta-dan kaldlrtmak istemi~se de ba~a­ r1l1 olamam1~tl.

Nihayet Yenic;eri Ocag1'n1n

yiil<-sek rutbeli kumandanlar1 da taht

degi~il<ligine raz1 oldular ve duru-mu Valide Sultana bildirdiler. Ko-

>>

sem'in de raz1 olmas1yla Sultan

ib-rahim tahttan indirildi ve yerine 7

ya~1ndaki en biiyiil< oglu Mehrned

padi~ah yap1ld1 (8 Agustos 1648).

Yeni padi~ah

rv.

Ibral1im'in hasel<ilerinden olup Ko-sem Sultan'm yeti~tirmelerinden

Hatice Turhan Sultan'1n ogludur.

Nitekim l<aynaklarda kendisinden

"Valide-i Muazzama", "Valide-i

Ke-bire,, gibi unvanlarla bahsedile11

Kosem, art1k biiylil< validedir.

Asl1nda tean1iil geregi oglu taht-ta olmayan Validenin Eski Saray'a gitmesi gerel<iyordu. Ancak Kosern

Sultan sadece torunu olan padi~al1

iizerinde degil, gelini Turhan Sul

-tan iizerinde de otorite l<urmal<

istiyordu. Bu yiizden Eski Saray'a

gitni.en1i~. Turhan Sulta11'1n

genc;-ligini ve tecriibesizligini ileri

su-rerel< Topkap1 Saray1'nda kalaral< devlet i~lerine n1-11dahaleye devan1

etn1i~ti. Bu arada ~eyhiilislam

I<a-rac;elebizade Abdulaziz Efendi'nin,

Sultan Ibrahim'in l<atlinden sonra

I<osem'i Eski Saray'a gonderme

gi-ri~imleri de ba~ar1l1 olmaffil~tl.

0 s1ralarda Sultan ibrahim'i tek-rar tal1ta gec;irmek i<;in faaliyetler

devam ediyordu. Bu giri~imlere,

karanl1k bir odada mahpus tutu-lan padi~ah1n butun saray halkl-n1 rahatsiz eden feryat ve figanlar1 eklenince olduriilmesi sozko11usu

>> Harem'den yadi9ar

Kosem Sultan'tn astl adt

Anastas-ya olup Rum veya daha kuvvetli bir ihtimale gore Bosna kokenlidir. Bir

valinin eline gec;mi~ ve darOssaade

agas1 taraf1ndan saraya al1nm1~t1r.

OIOm ylltndan hareketle 1589' da dogdugu tahmin edilebilir. GOzelligi yan1nda zarafeti, cazibesi,

davra-n1~lanyla cariyeler aras1nda dikkat

c;:eken Kosem Sultan k1sa sOrede Sultan I. Ahmed'in haremine girdi.

Batt kayaklanna gore "ay yuzlO" anlam1na gelen Mahpeyker ad1n1 c;ehresinin gOzelliginden, "Kosem" s1fat1n1 ise pOrOzsOz cildinden veya

lider kimliginden alm1~t1. Kendin-den bir ya~ kOc;uk olan Sultan I.

Ah-med' den dOnyaya getirdigi Murad,

SOleyman, Kas1m ve ibrahim adlt ogullan sayesinde saray1n en sayg1n

hasekisi haline geldi.

oldu. Kosem Sultan devletin veya

l<endi iktidar1n1n selameti ic;in oz oglt1nt1n oldiiriilmesine engel

ol-mad1.

U<; y1ll1k bu uc;uncii etl<ili

Vali-delik doneminde Kosem Sultan,

Ye-nic;eri agalar1na dayanaral< bir

hu-kumdar gibi davranmaya ve devlet

i~lerinde etl<ili olmaya devam etti.

Bu arada l<endisine destel< veren ocag1n ileri gelen subaylar1n1n c;ok

zengi11le~til<leri de belirtilmelidir.

Osmanl1 kuyumculugu ve 1mparatorluk sanat1n1n

ni~anelerinden 17. yOzy1la ait murassa ye~1m kapil ayna ve saray

1~c;1llginin zarif ornegi zOmrOt kOpe.

116 RI T IM

Ancak as1l Valide Sultan olan

Hati-ce Turhan Sultan da bo~ durmuyor-du. 0 da saray agalarma dayanaral<

Biiylik Validenin raldbi hale

gel-mi~ti. Zamanla bu rekabet agalara

da sirayet etmi~ ve adeta il<i fITkaya

ayr1lm1~lard1.

Perde ipiyle

bogdular

Merkezdeki bu olumsuz geli~­ meler zan1anla ta~raya da s1c;rad1. Anadolu'da isyanlar artarken,

ge-rel<li yard1mlarm yap1lamamas1

yiizunden Girit sava~lar1 uzad1kc;a

uzad1. Bu arada mali s1l<1nt1lar yii-zii11den istanbul'da biiyiil< bir esnaf

ayaklanmas1 c;1km1~ti.

Saray agalar1n1n en guc;liileri,

ba~ta Ba~aga Lala Siileyn1an Aga,

padi~ah muallimi Hoca Reyhan

Aga ve Musahip Ismail Aga idi.

Ocak agalar1 ile saray agalar1

ara-smdaki nefret, zaman zaman

bir-birleriyle kavgaya l<adar var1yor-du. Sonunda Yeni<;eri Ocag1'n1n

yuksek rutbeli kumandanlar1, Tur-han Sultan'1n guciinii kirmak ic;in

IV. Mehmed'i tahttan indirip yeri-ne daha miilayim olup Valide Sul-tanl1k gi.iciiniin yonetemeyecegini

dii~iindiil<leri Saliha Dila~ub

Sul-tan'1n ~ehzadesi Suleyn1an'1 (II)

ge-c;irmeye karar verdiler.

Kosem Sultan da gelinine kar~1

ba~ta Bostanc1ba~1 Ali Aga olmak

uzere kendisine bagll birkac; saray gorevlisini harel<ete gec;irmi~ti.

Plana gore saray1n demir kap1s1yla

baz1 kuc;iil< gizli kap1lar1 geceleyin ac;1k b1rak1lacakti. Buradan giren ozel yenic;eriler $ehzade

Siiley-man'1 tahta gec;irip Turhan Sultan

ve destel<c;ilerini saraydan

l<ac;1ra-cak veya oldureceklerdi. Bu arada

Helvac1ba~1 Dveys Aga da

l<endisi-ne verilen il<i kavanoz zehirli ~er­ beti hasoda ba~1ya vererek c;ocuk

padi~ah IV. Mehmed'i oldurecel<ti.

Ancak bu plan I<osem Sultan'1n ca-riyelerinden Meleki Kalfa'n1n ya-p1lan haz1rl1klar1 yak1n oldugu

Turhan Sultan'a haber vermesiyle

bozuldu.

Nihayet 3 Agustos 1651 giini.i ka-y1nvalidesi Kosem Sultan'1 6ldi.irt-mek i.izere harekete ge<;en Hatice

Turhan Sultan, ba~ta Ba~lala

Si.iley-man Aga ile adamlar1 olmak i.izere 120 kadar zi.ili.ifli.i baltac1y1 da yan1-na c;ekmi~ti. EnderunlL1lar bile IV.

Meh1ned'i ortadan kald1rmak

is-teyen Buyiik Valideye kar~1

silah-lanm1~lard1. Geli~melerden Kosem Sultan'1n haberi yoktu.

Gece yar1s1 silahl1

Enderunlu-lar once IV. Mehmed'i zehirlemeyi ustlenen saray gorevlisini

6ldi.irdi.i-ler, ard1ndan Harem'e girdiler. Bu

arada Suleyman Aga ve adan1lar1

silahl1 olarak bi.iylik validenin

da-iresi 6ni.ine geldiler ve adamlarm1

oradan uzakla~tJ.rd1lar. Gurulti.iyu

duyan Kosem Sultan kendi

adam-lar1 zannederek "Geldiler mi?" di-ye seslendi. Siileyman Aga, "Beli

(evet), d1~ar1 buyurun" diye cevap

verdi. Ancak Bi.iyi.ik Valide

gerc;e-gi anlay1nca odadan odaya ko~arak

kac;maya ba~ladi.

Sont111da bir dolab1n i.izerindeki kuc;iil< bir hucreye saklandi. Ancak

k1sa surede yeri 6grenildi,

etekle-rinden ve ayaklar1ndan c;ekilerek

a~ag1 indirildi. Zi.ilufli.i

Baltac1lar-dan Ki.ic;uk Mehmed i.ist uste

vur-dugu darbelerle etkisiz hale

ge-tirdigi Mahpeyker Kosem Sultan'1

pencere perdesi ipiyle bogarak

61-di.irdi.i. 0 sirada Bi.iyiik Validenin

Osmanll Tarihi

dairesini yagmalayan

sald1rgan-lar da dag1l1p gittiler. (Ba~ta ingiliz diplomat ve tarih<;i Rycaut olmak i.izere Bat1l1 yazarlar bu olay1

fazla-ca abartarak anlat1rlar ki,

duyduk-lar1n1 nal<letmi~lerdir.)

Topkap1 Saray1'ndan Eski Saray'a getirilen Kosem Sultan'1n naa~1

tec;-hiz ve teldin i~lemlerinin

ard1n-dan killnan cenaze namaz1ndan

sonra Sultanahmet Camii

yak1n1n-daki I. Ahmed Tiirbesi'nde e~inin

yan1na gomuldi.i.

Kosem Mahpeyker Sultan'dan sonra Valide Sultanllk sona erme-m i~, gelini Hatice Turhan Sultan'la

devam etmi~tir. Kay1nvalidesinin

6ldiiri.ilmesinden sonra tek Valide

Sultan olarak kalan Turban Sultan, Kosem yanl1s1 yenic;erileri de

orta-dan kald1rd1ktan sonra rabat

hare-ket etme imkan1n1 bulabilmi~ti. Rus as1ll1 Turban Sultan'1n Vali-de Sultanl1g1n1n ilk be~ y1ll1k

ev-resinde merkez ve ta~radaki

bo-zukluklar ve istikrars1zl1ga bagl1

olarak yetenekli devlet adam1

ara-y1~lar1 devam etti. Sont1nda Mimar

Kas1m Aga'n1n tavsiyesiyle 1656'da

Sadrazam yap1lan Koprulu

Meh-med Pa~a ve soyundan gelen halef.. lerinin becerikli idareleriyle devlet

tekrar eski gucune kavu~mu~tur.

Bu iyi niyetli Valide Sultan1n

1683'te 6lmesi ve Viyana

muhasa-ras1ndaki bozgunun etkisiyle

Os-manl1 Devleti'nde adeta sonun

ba~lang1c1 gorulmi.i~; ancal< kokii

saglam temellere dayal1

imparator-luk yakla~1k 2,5 as1r daha ya~am1~­

t1r. Devlet i~lerine n1udahale eden

etl<ili Valide Sultanlar devri ise

Ha-tice Turhan Sultan ile kapanrn1~

oluyordu.

c

Abdlilkadir Ozcan

Prof. Dr .• Fatih Sultan Mehmet Vaktf UniversitesiTarih BOIOmu Ogret1m Uyesl.