Sivas ili Merkez ve bazı ilçelerinde bulunan tülü dokumaları

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

EL SANATLARI EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI

EL DOKUMALARI VE ÖRGÜLERİ BİLİM DALI

SİVAS İLİ MERKEZ VE BAZI İLÇELERİNDE

BULUNAN TÜLÜ DOKUMALARI

Mehmet Fatih ÇAKMAKTEPE

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Yrd. Doç. Dr. Zuhal BEZİRCİ TÜRKTAŞ

(2)

(3)

(4)

ÖNSÖZ

İlk insanların soğuktan korunmak için önce hayvan postlarını kullandıkları, sonra bitki saplarını ve hayvan liflerini kullanarak dokuma yapmayı öğrendikleri bilinen bir gerçektir.

Bazı kaynaklarda düz dokumadan havlı dokumaya geçiş aşaması veya sunni post görünümlü halı olarak belirtilen tülü dokumasının tarihi de oldukça eskilere dayanmaktadır. Köklü bir geçmişe sahip olan ancak günümüzde kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya kalan tülü dokumalarından Sivas ili merkez ve bazı ilçelerinde bulunan örnekler, hammadde, teknik, motif, ve renk özellikleri ile bazı fiziksel özellikler bakımından tanıtılmaya çalışılmıştır. Sivas ilinde dokunan tülü dokumaları ile diğer yöreler arasındaki etkileşim ve farklılıklar ortaya konulmuştur.

Çalışmam sırasında, değerli bilgi ve fikirleriyle beni yönlendiren, yardımlarını esirgemeyen çok değerli hocam ve tez danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Zuhal BEZİRCİ TÜRKTAŞ’a, yine tezin yazım ve oluşum aşamalarında değerli bilgileriyle katkıda bulunan Sayın Yrd. Doç. Dr. Meral AKAN’a, ve Sayın Yrd. Doç. Dr. Hafize Melek HİDAYETOĞLU’na teşekkürlerimi bir borç bilirim.

Ayrıca çalışmalarım sırasında yardımlarını gördüğüm, Sayın Öğr.Gör. Hülya KAYNAR’a, Sayın Hüseyin DURMUŞ’a, Sayın Yılmaz AKYÜZ’e, Sayın Erdal KARAKAŞ’a, Sayın Ali Rıza YAZICI’ya, Sivas İl Kültür ve Turizm Müdürü Sayın Kadir PÜRLÜ’ye, İlçe Kaymakamlıkları’na, Sivas ilçe ve köylerinde görev yapan belediye, muhtarlık çalışanlarıyla burada adlarını sayamayacağım, bana evlerini veya iş yerlerini açarak tezin oluşmasında çok büyük emekleri bulunan kaynak kişilere ve maddi manevi yardımlarını esirgemeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım.

Mehmet Fatih ÇAKMAKTEPE SİVAS – 2011

(5)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Öğr

enc

ini

n

Adı Soyadı Mehmet Fatih ÇAKMAKTEPE Numarası: 094239021003

Ana Bilim / Bilim Dalı El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı

El Dokumaları ve Örgüleri Eğitimi Bilim Dalı

Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Zuhal BEZİRCİ TÜRKTAŞ

Tezin Adı Sivas İli Merkez ve Bazı İlçelerinde Bulunan Tülü Dokumaları

ÖZET

El dokumaları, Türk kültürünün zenginliği içinde önemli bir yere sahip olmuştur. Geçmişimize tanıklık etmiş ve günümüze kadar ulaşmış olan el dokumalarının korunması ve bizden sonraki nesillere doğru bir şekilde aktarılması gerekmektedir. Böylece el dokumaları, ileride Türk kültürünün zenginliğine katkıda bulunmaya devam edecektir.

Sivas merkez ile tülü dokumalarının üretildiği ve eski örneklerin yer aldığı bazı ilçe ve köylerde yapılan alan araştırması ile tülü dokumaları yerinde incelenerek belgelendirilmiştir.

Araştırma kapsamında incelenen Sivas ili merkez ve bazı ilçelerinde bulunan tülü dokumalarına ait bazı örnekler, kompozisyon, renk, kullanılan malzeme vb. özellikler bakımından tanıtılarak, Sivas ilinde dokunan tülü dokumaları ile diğer yöreler arasındaki etkileşim ve farklılıklar ortaya konulmaya çalışılmıştır.

(6)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Öğr

enc

ini

n

Adı Soyadı Mehmet Fatih ÇAKMAKTEPE Numarası:

094239021003 Ana Bilim / Bilim Dalı El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı _{El Dokumaları ve Örgüleri Eğitimi Bilim Dalı}

Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Zuhal BEZİRCİ TÜRKTAŞ

Tezin İngilizce Adı Tülü Weavings in the central and some districts of Sivas

SUMMARY

Hand weaving has a great importance in the abundance of Turkish culture. It is necessary that hand weavings which witnessed our past and reached our days should be preserved and transferred to future generations in a right way. Thus, hand weavings will continue to contribute to the abundance of Turkish culture in the future.

Through the field study in the central district of Sivas and some districts and villages in which there are tülü hand weavings, these weavings are investigated and documented.

These tülü weavings in the central and some districts of Sivas which are investigated in the scope of this study are introduced through some samples with regards to composition, colours, materials and etc., and the interaction and differences between Sivas tülü hand weavings and the weavings of other provinces are presented.

(7)

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

Bilimsel Etik Sayfası ... ii

Tez Kabul Formu ... iii

Önsöz ... iv Özet ... v Summary ... vi Tablolar Listesi ... ix Grafikler Listesi ... x Şekiller Listesi ... xi

Fotoğraflar Listesi ... xiii

1. GİRİŞ ... 1

1.1. Konunun Tanımı ve Önemi ... 1

1.2. Araştırmanın Amacı ... 1

1.3. Araştırmanın Sınırları ... 2

1.4. Sivas İli Hakkında Genel Bilgi ... 3

1.4.1. Coğrafi Konumu ve Tarihçesi ... 3

1.4.2. Yapılan Diğer El Sanatları ... 4

1.5. Tülü Dokuma Hakkında Genel Bilgi ... 9

1.5.1. Tülü Dokumanın Tanımı, Genel Özellikleri ve Tarihsel Gelişimi ... 9

1.6. Literatür Özetleri ... 11 2. MATERYAL – YÖNTEM ... 18 2.1. Materyal ... 18 2.2. Yöntem ... 18 3. KATALOG ... 20 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ... 123

4.1. Tülü Dokumalarına İlişkin Elde Edilen Veriler ... 123

4.1.1. Kullanılan Araçlar ... 123

4.1.2. Tezgâhın Dokumaya Hazırlanması ... 125

4.2. Kullanılan Hammadde ... 126

4.3. Kullanılan Teknik ... 129

(8)

4.5. Dokumaların Ebatları ... 133

4.6. Kullanılan Motifler ... 135

4.7. Kullanılan Renkler ... 139

4.8. Dokumaların Bugünkü Durumu ve Pazarlama ... 141

5. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ... 144

Kaynakça ... 146

Ekler ... 149

Ek-1 Kaynak Kişi Künyesi Örneği ... 150

(9)

Tablolar Listesi Sayfa No

Tablo-1. Kullanılan hammadde döküm tablosu ... 128

Tablo-2. Kullanılan teknik döküm tablosu ... 130

Tablo-3. Cins döküm tablosu ... 132

Tablo-4. İncelenen örneklerin boyutları döküm tablosu ... 134

Tablo-5. Kullanılan motif döküm tablosu ... 137

(10)

Grafikler Listesi Sayfa No

Grafik-1. Kullanılan hammadde döküm grafiği ... 129

Grafik-2. Kullanılan teknik döküm grafiği ... 131

Grafik-3. Cins döküm grafiği ... 133

Grafik-4. Kullanılan motif döküm grafiği ... 138

(11)

Şekiller Listesi Sayfa No

Şekil-1. Sivas haritası ... 04

Şekil-2. Örnek 1’in desen şeması ... 22

Şekil-3. Örnek 2’nin desen şeması ... 25

Şekil-4. Örnek 3’ün desen şeması ... 28

Şekil-5. Örnek 4’ün desen şeması ... 31

Şekil-7. Örnek 6’nın desen şeması ... 37

Şekil-10. Örnek 9’un desen şeması ... 46

Şekil-11. Örnek 10’un desen şeması... 49

Şekil-14. Örnek 13’ün desen şeması... 58

(12)

Şekil-36. Akrep motifinin çizimi ... 135

Şekil-37-39. Bereket motifinin çizimi ... 135

Şekil-40-44. Çengel motifinin çizimi ... 135

Şekil-45-51. Koçboynuzu motifinin çizimi ... 136

Şekil-52-55. Pıtrak motifinin çizimi ... 136

(13)

Fotoğraflar Listesi Sayfa No

Fotoğraf-1. Örnek 1’in genel görünüşü ... 22

Fotoğraf-2. Örnek 1’in arka yüzünün görünüşü ... 23

Fotoğraf-3. Örnek 1’in detay görünüşü ... 23

Fotoğraf-4. Örnek 1’in saçak görünüşü ... 23

Fotoğraf-5. Örnek 2’nin genel görünüşü ... 25

Fotoğraf-6. Örnek 2’nin arka yüzünün görünüşü ... 26

Fotoğraf-7. Örnek 2’nin detay görünüşü ... 26

Fotoğraf-8. Örnek 2’nin saçak görünüşü ... 26

Fotoğraf-9. Örnek 3’ün genel görünüşü ... 28

Fotoğraf-10. Örnek 3’ün arka yüzünün görünüşü ... 29

Fotoğraf-11. Örnek 3’ün detay görünüşü ... 29

Fotoğraf-12. Örnek 3’ün saçak görünüşü ... 29

Fotoğraf-21. Örnek 6’nın genel görünüşü ... 37

Fotoğraf-22. Örnek 6’nın arka yüzünün görünüşü ... 38

Fotoğraf-23. Örnek 6’nın detay görünüşü ... 38

Fotoğraf-24. Örnek 6’nın saçak görünüşü ... 38

(14)

Fotoğraf-33. Örnek 9’un genel görünüşü ... 46

Fotoğraf-34. Örnek 9’un arka yüzünün görünüşü ... 47

Fotoğraf-35. Örnek 9’un detay görünüşü ... 47

Fotoğraf-36. Örnek 9’un saçak görünüşü ... 47

(15)

(16)

Fotoğraf-103. Örnek 26’nın detay görünüşü ... 98

(17)

Fotoğraf-137. Istar tip ahşap tezgah ... 123

Fotoğraf-138. Çözgü aparatı ... 124

Fotoğraf-139. Yörede, tülü dokumasında kullanılan kirkit ... 124

Fotoğraf-140. Çözgü ve atkı için kullanılan iplik ... 126

Fotoğraf-141. Çözgü ve atkı için kullanılan iplik ... 126

Fotoğraf-142. İlme için kullanılan tiftik ... 126

Fotoğraf-143. Yıldızeli ilçesinde bulunan eğitim atölyesi ... 141 Fotoğraf-144. Tülü dokumasının günümüzdeki kullanım alanından bir örnek 142 Fotoğraf-145. Tülü dokumasının günümüzdeki kullanım alanından bir örnek 143

(18)

1. GİRİŞ

1.1. Konunun Tanımı ve Önemi

Bu araştırmada konu, “Sivas İli Merkez ve Bazı İlçelerinde Bulunan Tülü Dokumaları” olarak belirlenmiş olup, araştırmanın kapsamına Sivas merkez ile tülü dokumanın üretildiği ve eski örneklerin yer aldığı bazı ilçeler dâhil edilmiştir.

Bazı araştırmacılar, Türk halılarının İran, Hint, Mısır, İspanya ve Çin halılarından daha fazla olmasına rağmen tarihinin yeteri kadar bilinmediğinden ve bu durumun Türk araştırmacılarının ilgisizliğinden kaynaklandığından bahsetmektedir (Erdmann, 1960: 83).

Bu bağlamda, Türk kültürünün zenginliğinde önemli bir yere sahip olan el dokumaların korunması ve geleceğe aktarılması gerekmektedir. Geçmişimize tanıklık etmiş ve hayatımızın vazgeçilmezi olan el dokumaları, ileride kültürümüze olan bağımlılığın artırılması ve yaşatılması konusunda önemli bir rol üstlenmiştir. Geçmişten günümüze kadar gelen el dokumalarının, bizden sonraki nesillere doğru bir şekilde aktarılması konusunda üzerimize düşeni yapmamız gerekmektedir.

Araştırmada yer alan ürünlerin 19 ve 20 yüzyılda üretildiği belirlenmiştir. Örnekler incelenmiş olup, katalog bölümünde hammadde, teknik, motif, renk ve kompozisyon özellikleri bakımından belgelenmeye çalışılmıştır. Sivas ili ile diğer yöreler arasındaki etkileşim ve farklılıklar ortaya konulmaya çalışılmıştır.

1.2. Araştırmanın Amacı

Sivas ili merkez ve bazı ilçelerinde bulunan tülü dokumaları hakkında bilgi vermek çalışmanın en önemli amacıdır.

Modern sanat çizgisini yüzyıllar öncesinden yakalamış olan tülü dokumalarının yaşatılmasını ve yeni yapılan dokumalara kaynak teşkil etmesini sağlamak açısından eski örneklerin bulunup kayıt altına alınması önem taşımaktadır.

Kırsal kesimde yaşayan halkın elindeki el dokumaları, halı tüccarlarınca çok düşük fiyatlardan satın alınıp başka şehirlere, hatta başka ülkelere taşınmaktadır. Böylece dokumaların üretildiği yörede yaşayan insanlar, kendi kültürlerine ait olan dokumalara her geçen gün biraz daha uzaklaşmaktadır. Hatta bazı insanlar bulundukları yörelerde, eskiden dokunduğu bilinen tülü dokumalarını hiç

(19)

tanımamaktadır. Emeğin ilmek ilmek işlendiği, düşüncelerin motiflerle dile getirildiği, göz zevkinin renklerde hayat bulduğu o eşsiz el dokumalarıyla kıyas bile edilemeyecek olan makine halıları, ne yazık ki artık kırsal kesimde de kendisine yer edinmeye başlamıştır.

Alan çalışmasında, dokumaların bulunduğu yöre halkına ellerindeki dokumaların maddi ve manevi değeri hatırlatılarak bu dokumalara sahip çıkmaları konusunda gerekli uyarılar yapılmış, böylece halk bu konuda bilgilendirilmiştir. Üretimi neredeyse durma noktasına gelmiş olan, sayısı çok az olan eski örneklerin de kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya olduğu günümüzde, el dokumalarının yerinde incelenerek kayıt altına alınması da oldukça önemli bir konudur.

Bu çalışma ile eski örneklerin ve bu örneklere bağlı kalınarak yapılan günümüz tülü dokumalarının yöresel özelliklerinin tespit edilerek literatüre kazandırılması amaçlanmıştır. Kaynak kişilerin hayatta iken verdiği bilgiler oldukça önem taşımaktadır.

1.3. Araştırmanın Sınırları

Çalışmada Sivas merkez ve ilçelerinde bulunan tülü dokumaları incelenmek istenmiş, ancak yapılan ön çalışmada tülü dokumalarının üretildiği ve eski örneklerin yer aldığı ilçeler araştırma kapsamına alınmıştır. Sivas’ın 16 ilçesi bulunmakla birlikte, araştırmanın özelliğine uygun olarak örnekler Sivas il merkezi, Merkez ilçe, Yıldızeli, Şarkışla, Altınyayla, Divriği ve bu ilçelere bağlı belde ve köylerden temin edilmiştir.

Sivas el sanatları ile ilgili araştırma yapan bazı araştırmacı yazarlar Divriği (Yellice, Karasar, Mursal, Ödek) Kangal (Çetinkaya, Tabanözü, Dışlık, Bulak) gibi yerleşim yerlerinde de tülü dokunduğunu yazmışlardır (Özen, 1990: 32; Özen, 2008: 137; Üzümcü, 1999: 172). Adı geçen ilçe ve köylere gidilerek, muhtarlarla, köyün ileri gelenleri ve yaşlıları ile mülakatlar yapılmış ve bu yörelerde tülü dokumasının hiç bilinmediği, günümüze hiçbir örneğin ulaşmadığı öğrenilmiştir.

(20)

1.4. Sivas İli Hakkında Genel Bilgi

1.4.1. Coğrafi Konumu ve Tarihçesi

Sivas ili, İç Anadolu Bölgesinin “Yukarı Kızılırmak Havzası”nda yer almaktadır. İl topraklarının büyük bir kısmı İç Anadolu Bölgesinde bulunmakla birlikte, Suşehri, Gölova, Akıncılar ilçeleri Karadeniz ve Doğu Anadolu, İmranlı ve Divriği ilçelerinin bir kısım toprakları Doğu Anadolu Bölgesi sınırları içerisine girer.

Sivas, 38-41 kuzey enlemleri ile 36-38 doğu boylamları arasındadır. Türkiye toprakları üzerindeki yerleşimi bakımından bir parça doğuya yakın olmakla birlikte ülkenin orta kesiminde yer alır. Kapladığı alan bakımından Konya’dan sonra Türkiye’nin ikinci büyük şehridir. Yüzölçümü 28.488 km2

dir (Yasak, 2004: 23). Sivas, doğuda Erzincan; kuzeyde Giresun, Ordu, Tokat; batıda Yozgat; güneyde Kayseri, Kahramanmaraş ve Malatya ile komşudur (Mahiroğulları, 2003:6).

Sivas coğrafi yapısı itibariyle günümüzde olduğu gibi tarihin tüm dönemlerinde de doğu - batı, kuzey - güney hatlarının ulaşım ağının kavşak noktasında bulunmasından jeopolitik ve stratejik öneme sahip olmuştur. Şehir bir bakıma Anadolu’nun ortasında bulunmasından dolayı Bizans ve Anadolu Selçukluları döneminde şehrin oldukça gelişip zaman, zaman siyasi başkent ve kültürel açıdan da bir ilim ve sanat merkezi olmasında bu ulaşımın ve stratejik konumunun büyük etkisi olmuştur (Sivas İl Yıllığı, 2002: 31).

13. yüzyılda Sivas, önemli ticaret yolları üzerinde bulunmaktaydı. Böylece Sivas, Selçuklular döneminde doğulu ve batılı tüccarların mal alışverişi yaptığı, milletlerarası bir ticaret merkezi haline gelmiş oluyordu. Burada alınıp satılan eşyalar arasında yün, tiftik, keçe ve halı önemli bir yer tutuyordu (Bayraktaroğlu, 1990: 26).

Türk milletinin bağımsızlığını sağlamak için 4 Eylül 1919 – 11 Eylül 1919 tarihleri arasında yapılan Sivas Kongresi’ne ev sahipliği yapmasından dolayı da Sivas ili ayrı bir önem taşımaktadır. Tüm ulusu kapsar nitelikte kararların alınmış olduğu ve Türkiye Cumhuriyetinin temellerinin atılmış olduğu bu tarihler, her yıl şenlikler düzenlenerek kutlanmaktadır. Kongre Binası Atatürk ve Etnografya Müzesi’nde Tarihi Kongre Salonu ve Atatürk'e ait çalışma ve dinlenme odası, kongrenin yapıldığı günlerdeki hali ile muhafaza edilmektedir.

(21)

Sivas il merkezinin nüfusu 2009 sayımlarına göre 417.756 olarak tespit edilmiştir. Bu nüfusun 210.845’ini kadınlar, 206.911’ini erkekler oluşturmaktadır (“Sanal”, 2010).

Şekil-1. Sivas haritası

(“Sanal”, 2010).

1.4.2. Yapılan Diğer El Sanatları

Sivas el sanatlarının başlangıç tarihi Selçuklular dönemine dayanmaktadır. Osmanlılar döneminde en parlak dönemini yaşayan el sanatları, bugün eski canlılığını ve çeşitliliğini yitirmiştir (Özen, 2008: 13).

Sivas ilinin en köklü el sanatları halıcılık – kilimcilik, ağızlıkçılık (çubukçuluk), gümüşçülük, bıçakçılık, çorapçılık, kemik tarak yapımı, çarıkçılık, bakırcılık ve Gürün şalı dokumacılığıdır.

Dokumacılık

Tarihi Anadolu Selçuklularına kadar inen Sivas halıcılığını, desen, teknik ve dokuma tarihlerini göz önüne alarak iki gruba ayırmaktayız.

Tarihi 13. yüzyıla dayanan ilk grup, Tür halı geleneğinde ve Türk (Gördes) düğümü sistemiyle yapılmış olan eski Sivas halılarıdır. Sivas çevresinde Divriği,

(22)

Gürün, Kangal, Şarkışla ve Zara’da dokunan halılar Türk (Gördes) düğümü sistemiyle dokunmuştur.

İkinci grup ise 19. yüzyıl sonlarına doğru dokunmaya başlanan ve günümüzde de devam eden İran etkili, tek düğüm (Sine) sistemiyle yapılan halılardır (Bayraktaroğlu, 1990: 26-27).

Sivas halısının en belirgin özelliği; tümüyle yün, sık dokulu ve ince havlı olmasıdır. Çözgü ipliği çok bükümlü ve ince olduğundan dm2

ilmek sayısı fazladır. Desen özelliklerine göre “lalezar”, “çeşmibülbül”, “yılanlı”, “çamurlu” , ”yedi dağın çiçeği” , “Sivas yıldızı” gibi isimler alır. En az 12 renk kullanılarak dokunan Sivas halılarında en çok görülen renkler lacivert, kırmızı ve tonlarıdır (Sivas İl Yıllığı, 2002: 135-136).

Sivas ve çevresinde çok çeşitli halılar üretilmektedir. Bu yüzden Sivas halısı diyebileceğimiz özgün bir desen grubu yoktur.

Kilim dokumacılığı daha çok köylerde gelişmiştir. Evlerde kilim halıdan daha çok kullanılmaktadır. Yaygı olarak kullanılan kilimler; yan kilim, kebir orta kilim, çul kilim, deve tüylü kilim, nakışlı kilim, kırmızı beyaz kilim gibi isimlerle anılırlar.

Sivas çevresinde Şarkışla kilimleri meşhurdur. Desenler ve motifler dikdörtgen veya eşkenar dikdörtgen şeklindedir. Sivas çevresi kilimlerinde bitkisel ve hayvansal motiflerin yanında geometrik ve sembolik motifler de kullanılmaktadır (Bayraktaroğlu, 1990: 28).

Şal kullanımının Osmanlı İmparatorluğunda gördüğü rağbet üzerine XVIII. Yüzyıl sonlarından itibaren Bursa’da ve XIX. Yüzyılın sonlarına doğru da Gürün’de şal dokumasına başlanmıştır.

Hint ve İran şallarının desen ve dokuma tekniğini, Türk kumaşlarının desen ve dokuma tekniğiyle birleşmiş, Avrupa’nın taklit şallarının özelliklerini Anadolu insanının zevk ve giyim ihtiyaçlarıyla kaynaştırarak orijinal bir sentez meydana getirmiştir.

Gürün şalları el tezgâhlarında dokunmuştur. Bu tezgâhlar, Jakar tarafından ıslah edilmiş, Gürün'de de Jakar tezgâhlarından yararlanılmıştır. 2.52 m. boyunda ve 1.20 m. eninde kesilme yerleri belli edilerek top halinde dokunmuştur.

(23)

Gürün şallarında sadelik ve zeminde beyaz renk hâkimdir. İran (Acem) şallarında ise süs ön plandadır. Zemin dışında kırmızı-sarı veya kırmızı-mavi renkler bol miktarda kullanılmıştır. Yün iplikler bitki boyalarıyla boyanmıştır.

Gürün şallarının oldukça yaygın bir kullanım alanı olduğu belirlenmiştir. Kadın giyiminde çubuklu şallar belde kuşak, başta başlık olarak kullanılmıştır. Erkek giyiminde, köylü ve şehirli erkekler kıyafet inkılabından önce (1925) başa abani şal sarıyorlardı. Giyim kuşam dışında şallar oda tefrişinde de kullanılmıştır (Tan, 1990: 53-54).

Günümüzde artık dokunmayan Gürün şallarının, halk oyunları ekiplerinin kıyafetlerinde de kullanıldığı görülmektedir.

Ağızlıkçılık ve Çubukçuluk

“Ağızlıkçılık” veya “Çubukçuluk” ismiyle anılan el sanatının başlangıcı 1800’lü yıllara kadar iner. Sivas ağızlıklarının yapımında Tokat, Erzurum, Erzincan, Kars ve Ağrı yörelerinden temin edilen “Germişek ve kızılcık” denilen ağaç cinsleri kullanılır (Paçacıoğlu, 1990: 49).

Günümüzde varlığını sürdüren ağızlıkçılar, kalem, kalemlik, tığ sapı, şamdan ve minare maketi gibi hediyelik eşyalar da üretmektedirler. Üretilen ağızlıkların ve kalemlerin üzerine değişik renklerde, ince ipek iplik kullanılarak “Sivas Hatırası” veya hediye edilecek kişi adları yazılır.

Kuyumculuk / Sivas Gümüşçülüğü

Sivas’ta kuyumculuk, günümüze kadar gelen ürünlerinden de anlaşıldığı üzere çok gelişmiş bir sanattır.

Sivas’taki gümüş ustaları “telkâri, savat, kalem işi ve kakma olmak üzere dört çeşit teknik kullanmaktadırlar.

Telkâri, ince gümüş tellerine şekil verilerek yapılan bir tekniktir. Yüzde yüz saf gümüşten yapılır. Bu teknik; kemer, bilezik, bardak zarfı ve tabağı, broş, yaka çiçeği, ağızlık vb. ürünlerde görülmektedir.

Savat; karanlık, siyahlık, yazı karalama gibi anlamlara gelmektedir. Beyaz gümüşün üzerine siyah süsleme yapılmasıdır. İlk önce savatlanacak gümüş eşyanın

(24)

üzerine işlenecek desen çizilir. Sonra bu desen, çelik kalemler yardımıyla ve “kalem işi” denilen tarzda oyulur.

Tütün tabakası, küllük, kemer, semaver, nargile üstü, kılıç, kama ve hançer kabzası, hamam tası, fincan zarfları gibi birçok eşyanın üzerinde savat işçiliği yapılmıştır.

Gümüşçülüğün diğer bir dalı ise, dövülerek işlenen kakmacılıktır. Plaka haline getirilen gümüş, kurşun kalıp üzerine gerdirilerek, değişik desenlerdeki çelik kalemlerle dövülerek şekillendirilmesi sağlanır. Tepsi, tabak, mücevher kutusu vb. eşyaların süslenmesinde bu teknik kullanılır (Özen, 2005: 171-178).

Bıçakçılık

Sivas’ta daha önceki yüzyıllarda demir işlemeciliğine bağlı olarak “bıçakçı, kilitçi, kılıççı, temürcü ve tüfekçi” gibi çeşitli meslekler vardı. Şimdi bunlardan sadece bıçakçılık ve demircilik zanaatı varlığını sürdürmektedir. Sivas’ta bıçakçılığın 150 yıllık bir geçmişi vardır (Özen, 2005: 204-205).

Günümüzde çakı-bıçak yapımı eski yaygınlığını yitirmiştir. Kentte bulunan bıçak atölyelerinde genellikle kılıç tipi bıçaklar, bağ bıçakları, büyük ekmek bıçakları, bir, iki, üç ağızlı ya da ustura tipi bıçaklar üretilir. Kentin özellikle kara saplı bıçakları ünlüdür. Çakı ve bıçakların ağızları “namlu” denilen çelikten, sapları ise boynuzundan yapılır (Üzümcü, 1999: 175).

Çorapçılık

Birbirinden güzel çorapların örüldüğü Anadolu’da Sivas ve yöresi çoraplarının ayrı bir yeri vardır. Bezek diyebileceğimiz nakışların çeşitliliği ve güzellikleri bu çorapların yalnızca ihtiyaç için örülmediğini düşündürmektedir. Renklerin ve bezeklerin değişmesiyle sonsuz sayıda kompozisyonlar oluşur.

Geleneksel yaşamın sürdürüldüğü köylerde bu yaşamın giderek değişmesiyle ona ait ürünler de unutulmaya mahkûm olmaktadır (Üçer, 1982: 109).

Bugün, bir turistik el sanatı olarak piyasada bulunan çorapların, eskiden askere giden gençlerin bavulunda ve evlenen kızların çeyiz sandıklarında desteler halinde bulundurulması adettendi (Yasak, 2004: 90).

(25)

Sivas Kemik Tarağı

Kemik tarak yapımı günümüzde varlığını devam ettirebilen nadir el sanatlarından birisidir. Tarak; koç, manda ve öküz boynuzlarından yapılmaktadır. Kesimhanelerden gelen boynuzların kurumaya bırakılmasıyla, boynuzların içleri kendiliğinden boşalır. Temizliği yapılan boynuzun sivri olan uç kısmı ve boynuzun boyu doğrultusunda bir tarafı kesilir. Ustanın gözetimi altında şekil alacak hale gelinceye kadar ısıtılır. İki pense yardımıyla boynuzun kesilen yerinden tutularak açılır. Mengenede tamamen düzleştirilen boynuzun zımpara ve kesim işleri tamamlandıktan sonra diş açma makinesinde diş açılır. Zımpara ve cila işlemlerinden sonra tarak kullanıma hazır hale gelir.

Saçta elektriklenme ve kepeklenmeye karşı iyi geldiği kanıtlanmıştır. Üretilen başlıca tarak çeşitleri; boynuzlu tarak, oymalı tarak, bay ve bayan tarağı, sakal tarağı ve çanta tarağıdır. Bunların dışında kemikten isimlikler, küpeler, bronşlar vb. takı ve süs eşyaları da yapılmaktadır. Günümüzde İhsan Kutluca ve oğlu Zeki Kutluca kemik tarak ustası olarak Sivas’ta çalışmalarını sürdürmektedir.

Sivas Çarığı

Binlerce yıldan beri bilinen ve daha çok köylüler tarafından giyilen çarık Cumhuriyet’in ilanından sonra yavaş yavaş terkedilmeye başlanmıştır. Sanayinin gelişmesiyle daha dayanıklı ayakkabı çeşitlerinin piyasaya sürülmesi çarıkçılığı öldürmüştür.

Sivas’ta çarıkçılık denilince Zara ilçesi akıllara gelmektedir. Zara’daki çarıkçı esnafı, çarığa yeni bir biçim ve form vermiştir. Tokalı çarık modeli tamamen Zara’lı ustaların buluşudur (Özen, 2005: 67-68).

Günümüzde üretimi neredeyse durma noktasına gelmiş olan çarıklar sadece hediyelik ve süs eşyası olarak üretilmektedir.

Bakırcılık:

Günümüzde eski önemini kaybeden bakırcılık sanatı, Sivas’ta mutfak eşyası imalinde uzun yıllar varlığını korumuştur. Ustalar, bakırdan yapılan mutfak eşyaları üzerine çeşitli motifler işleyerek, bu eşyalara birer sanat eseri görünümü kazandırmışlardır. Mutfak eşyası bile olsa, insanların günlük yaşamında kullandığı

(26)

eşyaların her an için gözlerine hoş görünmesi, ustaların da çalışma zevkinin yaptığı eserlere yansıması, dikkate değer bir kültürel yapının özelliğidir (Yasak, 2004: 90).

1.5. Tülü Dokuma Hakkında Genel Bilgi

1.5.1. Tülü Dokumanın Tanımı, Genel Özellikleri ve Tarihsel Gelişimi Istar tip veya sarma tip metal tezgâhlarda dokunan, çözgü ve atkı iplikleri yün olan, ilme ipliği olarak yün ve en çok tiftik kullanılan, her ilme sırasından önce ve sonra 3 ile 30 sıra arasında düz dokuma tekniği (bezayağı) ile dokunan, havların uçları kesilmeden olduğu gibi bırakılan, yumuşak, kaba dokulu havlı dokumalara tülü denir.

En yakın ihtimal olarak düğümlü halı tekniğinin vatanı Batı Türkistan’dır. Bir zaman önce avcı-göçebe iken çoban-göçebe bir hale gelmiş olan kavimler işte ilk defa olarak buradadır ki dokunmuş bir parçaya uçları dışarı doğru sarkan yün iplikler düğümlemek suretiyle suni bir post elde etmek fikrine kapıldılar. Bunu ne zaman bulduklarını bilmiyoruz. Herhalde 2000 yıldan da evvel. Belki de onu ilk bulan da Türklerdi. Bilinen bir şey varsa, bu kadar muazzam bir önem kazanacak olan bu yeni tekstil şeklinin ilk olarak bir Türk bölgesinde gelişmesidir (Erdmann, 1960: 86).

İnsanların, konutların döşemesinde örtü ve yaygı gereksinimlerini karşılamak amacıyla yün ipliklerini birbirleri arasından bir alt bir üst geçirerek ilk önce kilim yaptıkları, sonradan da bu ipliklerin arasına kısa yün ipliklerini düğümleyerek halıyı buldukları sanılmaktadır (Ç. Aytaç, 1997: 5).

İnsanların önceleri çözgü ipliklerine uçları dışarı sarkan renkli yün ve tiftikleri düğümleyerek hayvan postunu taklit ettikleri ve giderek bunlardan asıl halıları geliştirdikleri sanılmaktadır. Bu yaygılara değişik yörelerde hopan, geve, tülü ve tülüce gibi adlar verilmektedir (Ç. Aytaç, 2001: 48).

Kirkitli dokumalar; havlı ve havsız (düz dokuma) olarak iki başlık altında sınıflandırılmaktadır. Kullanılan araç-gereç ve teknik özellikler dikkate alınarak kirkitli dokumalar sınıflandırıldığında, tülü dokumaları havlı dokumalar başlığı altında yer almaktadır. Tülü dokumalarının bu sınıfta yer almasının nedeni 5-10 sıra düz dokuma yapıldıktan sonra birer sıra da yün veya tiftiğin Gördes düğüm tekniği ile dokunarak havlı yüzeyin oluşturulmasıdır.

(27)

Tülü dokumalarının bu sınıflandırmadaki yeri konusunda farklı görüşler bulunmaktadır.

Her sırada düğüm atılmaması, havları oluşturan yün veya tiftiğin genelde hiçbir işleme tabi tutulmadan uygulanmış olması ve havların uçlarının kesilmeden bırakılması tülü dokumaları ile halılar arasındaki farkı ortaya koymaktadır.

Düz dokumalarda atkı iplikleri ile oluşturulan desen, tülü dokumalarında havlar ile oluşturulmaktadır. Bu da tülü dokumaları ile düz dokumalar arasındaki farkı ortaya koymaktadır.

Bu nedenle kimi araştırmacılar tülü dokumalarının havlı ve düz dokumalardan farklı olduğunu savunarak ayrı bir başlık altında ele alınması gerektiğini vurgulamıştır. (Özkan, 1999: 467, 468).

Geve, Tülü, Tülüce, Filikli ve Hırsek gibi çeşitli adlarla bilinen suni post görünüşündeki bu dokumalar, aynen halı gibi dokunmuş ve ilmelerde Türk Düğümü kullanılmıştır (Görgünay, 2005: 11).

Halıda, eğrilmiş yün iplikleri, çözgü üzerine düğümlenerek elde edilir. Yapay postta, eğrilmemiş yün tutamları, halıda olduğu gibi, çözgü ipliklerinin üzerine düğüm yapılarak elde edilir. Teknik aynıdır, aradaki fark tüylü yüzeyi meydana getirecek malzemenin, birinde eğrilmiş yün ipi, ötekinde eğrilmemiş ham yün ve tiftik olmasıdır.

Bu iki dokuma arasında, tüylü bir dokuma daha vardır ki, Buna Hopan denir. Bunda da, aynı biçimde düğüm tekniği kullanılır. Ancak, ilme ipi için, eğrilmiş fakat bükülmemiş yün ipi kullanılır. Yapay post görünüşündeki dokuma, Türkistan ve Anadolu’nun pek çok yerinde yapılmış ve günümüze kadar gelmiştir.

Bu üç dokumada görülen teknik özellik, önce yapay post görünüşündeki dokumanın yapıldığını, sonra gelişerek hopan elde edildiğini ve en sonunda halının ortaya çıktığını göstermektedir. Bu bakımdan yapay post görünüşündeki bu dokumaya halının anası diyebiliriz.

Geve’nin Kars’tan Muğla’ya, Hakkari’den Kırklareli’ne kadar Anadolu’nun bütün yörelerinde dokunduğunu ve bölgelere göre, Tülü, Tülüce, Filikli (tiftikten yapılanlara), Gebe, Gaba ve Hırsek gibi adlarla bilindiği tespit edilmiştir. (Görgünay, 1996: 138).

(28)

Tüylü dokumalarıyla ünlü merkezler Karapınar, Konya, Yükselen, Karaman, Taşkale ve Yahyalı’dır. Konya’nın tek renkli özellikle domates kırmızısı, koyu çilek kırmızısı, acı sarı tek renkli tülüleri, Taşkale’nin, Yahyalı’nın, Karaman ve Karapınar’ın çok renkli tülüleri vardır. Bazen yollu, bazen iç içe yerleştirilmiş mihrap nişleriyle bezenmiş Karapınar tülüleri dikkat çekmektedir. Bu arada Konya, Emirdağ, Sarayönü, Kulu, Cihanbeyli gibi merkezler, kilim dokumaların ara ara tülü dokuma bileşimleriyle uygulandığı örneklerle fark edilmektedir. Bileşik teknikle yünle uygulanmış bu örnekler arasında bir grup Kulu ve Cihanbeyli örneği, çözgüsünde beyaz pamuklu iplik kullanılması ile ayırt edilmektedir (Barışta, 1996: 46).

Bu dokumaların sadece Anadolu’da değil, Azerbaycan, Yugoslavya, Moldavya, Bulgaristan, Yunanistan ve Türkmenistan’da da yapıldığı tespit edilmiştir (Görgünay, 1996: 138).

1.6. Literatür Özetleri

Acar, Balpınar, Belkıs, Kilim, Cicim, Zili, Sumak Türk Düz Dokuma Yaygıları, İstanbul: Eren Yayınları, 1982.

Dokumanın tarihi gelişimine değinilmiş, motif ve desenler hakkında genel bilgi verilerek dokumada kullanılan motif ve desenler ele alınmıştır. Dokuma tezgahının nasıl hazırlandığı anlatılarak, düz dokuma yaygı tekniklerine geniş yer verilmiştir.

Arslan Sevim, “Tülü” Arış, Sayı:4, Ankara, 1998.

Tülü dokumaları hakkında genel bilgiler verilerek, tülü dokumalarında kullanılan malzeme, teknik ve desen özellikleri ele alınmıştır. Konya Karapınar tülülerinin, güneybatı İran ‘Gabeh’, Finlandiya’da ‘:Ryijy’ olarak adlandırılan dokumalarla aynı özellikleri paylaştıklarından bahsedilmiş, bilgiler, çizim, şema ve fotoğraflarla desteklenmiştir.

(29)

Aslanapa, Oktay, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2005.

Bu eserde Fustat’ta 9.yüzyılda bulunan Türk halıları ile 19.yüzyıl arasındaki geçen zaman zarfında, Türk halıları detayları ile ele alınıp incelenmiştir.

Aytaç, Çetin, El Dokumacılığı Temel Ders Kitabı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1997.

Dokumanın tarihçesi ve sınıflandırılması verilerek, tülü dokumanın yeri belirtilmiştir. Düz dokuma teknikleri, halı dokuma teknikleri, çarpana dokumalar ve mekikli dokumalar, dokumaya hazırlık ve dokuma aşamaları ayrı ayrı ele alınıp incelenmiştir. Dokumacılıkta kullanılan liflerden de bahsedilerek, tekstil boyamacılığı, dokuma örgü şeması, desen ve kumaş analizi gibi konulara da değinilmiştir.

Barışta, H., Örcün, “19-20. Yüzyıl İç Anadolu ve Orta Akdeniz Bölgesi Türk Kirkitli Dokumaları Üzerine” Türk Soylu Halklarının Halı, Kilim, Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Kayseri: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, (27-31 Mayıs, 1996) s. 39-56.

Bu çalışmada 1988-1996 yılları arasında İç Anadolu ile Orta Akdeniz Bölgesinde yapılan alan taraması sonucunda bu bölgelerde bulunan halı, tüylü, kilim, cicim, zili, sumak vb. gibi kirkitli dokumaları incelenerek kompozisyon şemaları hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bölgedeki tüylü (tülü) dokuma merkezleri ve bu dokumaların karakteristik özellikleri açıklanmıştır. Bilgiler fotoğraflarla desteklenmiştir.

Deniz, Bekir, Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygılar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2000.

Anadolu - Türk halı ve düz dokuma yaygıları ile Türk Cumhuriyetlerindeki halı ve düz dokuma yaygıları alfabetik sıraya göre malzeme, renk ve teknik özellik açısından ele alınıp incelenmiştir.

(30)

Durmuş, Hüseyin, Dokuma Kursu Eğitim Kitabı, Sivas, 2007.

Halıcılığın tarihçesine yer verilerek, halıcılıkta kullanılan araç-gereç, desen bilgisi, malzeme bilgisi ve dokuma tekniği hakkında bilgiler verilmiştir. Tülücenin kullanım alanları, tülüce dokumada kullanılan araç-gereçler, desen özellikleri ve Sivas yöresi tülüce dokuma tekniği hakkında bilgiler verilmiştir. Kilim dokuma tekniği ve halı bakım onarımı da anlatılarak, yöresel halı özelliklerine de değinilmiştir.

Durul, Yusuf, Yörük Kilimleri, İstanbul, Ak Yayınları, 1977.

Kısaca Niğde ve çevresinden bahsedilmiş, kilim dokuma sanatına geniş yer verilmiştir. Yörük dokuma çeşitleri ve teknikleri hakkında genel bilgiler bulunmaktadır. Yapılan dokumalara ve eski örneklere ait detay fotoğraflar yer almaktadır. Ayrıca Yörük dokumalarındaki motifler, imler ve dokumada kullanılan boyalar hakkında da genel bilgiler içermektedir.

Erdmann, Kurt, 15.Asır Türk Halısı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Maarif Basımevi, 1960.

Düğümlü halı tekniğinin tarihçesi ve vatanı hakkında bilgiler verilerek, Türk halısının bu tarihi süreç içerisindeki yeri ve önemi anlatılmıştır. Türk halısının tarihi süreci 13.yüzyıldan başlanarak dönemler halinde derinlemesine ele alınmıştır.

Edgü, Ferit, Karapınar Tülü Carpets, İstanbul, 1989.

Karapınar yöresine ait tülü dokuma örnekleri katalog şeklinde verilmiştir.

Görgünay, Kırzıoğlu, N., Düğümlü Halının Öncüsü Geve / Tülü ve Benzeri Dokumalar, Pioneer Of The Knotted Carpet Geve / Tülü and Similar Textiles, İzmir, 2005.

Geve / tülü ve benzeri dokumaların özellikleri, kullanıldığı yerler ve bu tür dokumalarda kullanılan malzemeler hakkında bilgi verilmiştir. Halı, geve, hopan dokumaların dokuma teknikleri ayrı ayrı ele alınarak, geve / tülü / tülüce / filikli dokumalarında desen özellikleri anlatılmış, anlatılanlar örneklerle desteklenmiştir.

(31)

Görgünay, Kırzıoğlu, N., “Altaylarda Pazırık Kurganı’ndan Çıkan Motiflerin Anadolu ve Türk Cumhuriyetleri'nde Yaşayan İzlerinden Bazı Örnekler”, Türk Soylu Halklarının Halı, Kilim, Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Kayseri: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, (27-31 Mayıs, 1996) s.137-150.

Bu çalışmada, Pazırık Kurganından çıkan ve günümüze kadar gelen motifler üzerinde durulmuştur. Halının kökeni ele alınarak, tülü dokumalarının yeri ve etimolojisi hakkında bilgi verilmiştir. Bilgiler fotoğraflarla desteklenmiştir.

Gündüz, İbrahim, Karapınar El Dokuması ve Kökboyacılık, Konya, Karapınar Belediyesi Kültür Yayını No:2, 1993.

Karapınar halkından, Karapınar’ın coğrafi durumu ve tarihçesinden kısaca bahsedilmiştir. Karapınar el dokumacılığı ve doğal boyacılık konusu ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Yünün elde edilmesi, iplik haline dönüştürülmesi ve doğal boyaların nasıl elde edildiği hakkında bilgiler içermektedir. Karapınar’daki halı çeşitleri ve dokumalarla ilgili fotoğraflar da verilerek, dokumacılığın dünü ve bugününe değinilmiştir.

Hidayetoğlu, H. Melek, Karapınar Tülü Dokumaları, Konya, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1999. Türk dokuma sanatı hakkında bilgiler verilerek, Karapınar tülü dokumalarının genel özellikleri ayrıntılı bir şekilde ele alınıp incelenmiştir. Bilgiler fotoğraflarla desteklenmiştir.

Hidayetoğlu, H. Melek, Konya Yöresi Düz Dokuma Yaygıları, Konya, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2007.

Anadolu-Türk düz dokuma yaygılarının tarihi gelişimi ve teknik özellikleri verilerek, Konya yöresi düz dokuma yaygıları geniş bir açıdan ele alınıp incelenmiştir. Konya yöresinde dokunan düz dokuma yaygı dışındaki halı, tülü gibi dokuma ürünleriyle karşılaştırmaları ele alınmış, benzer ve farklı yönleri ortaya konulmuştur. Ayrıca, Konya yöresi düz dokuma yaygılarında kalitenin bozulması,

(32)

bozulma nedenleri ve kaliteyi geliştirme çabaları konusunda yapılan ve yapılabilecek çalışmalar, alınacak önlemler üzerinde durulmuştur.

Kayıpmaz, Fahrettin, “Eski Zara Halıları”, Kültür ve Sanat Dergisi, Ankara, Türkiye İş Bankası Yayınları, (Eylül, 1994).

Zara halılarının desen ve karakteristik özellikleri anlatılmıştır. Aynı desen özelliklerine sahip halı gruplarının isimleri verilerek, bu desen şeması ile Gürün şal dokumaları arasında kıyaslama yapılmıştır. Camilerde bulunan tarihi halıların müzelerde sergilenmesi gerektiğinden ve bu konudaki çalışmalardan bahsedilmiştir. Detay fotoğraflara ve müzelerde sergilenen örneklere de yer verilmiştir.

Konuk, Mustafa, Karaman Çevresindeki Dokumalar, Konya, 2009. (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)

Karaman ve çevresindeki dokumalar tanıtılarak, bu dokumaların teknik ve genel özellikleri hakkında bilgiler verilmiştir. Bezayağı, kilim, cicim ve zili dokumalarında kullanılan malzemelerden ve dokumada kullanılan araç gereçlerden bahsedilmiştir. Çözgünün hazırlanıp tezgaha gerilmesi, dokumanın yapılması ve dokumanın kullanıldığı alanlar konusunda da bilgiler bulunmaktadır. Yöredeki örneklere ait bol miktarda gözlem fişlerinin yer aldığı bu eserde; cami, kilise, müze ve özel koleksiyoncularda bulunan dokumalara ait fotoğraflar da yer almaktadır.

Megep, El Sanatları Teknolojisi, Tülü Dokuma, Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 2008. Tülü dokumaya hazırlık ve dokuma aşamaları ayrıntılı bir şekilde anlatılarak, tülü çeşitleri ve tülülerin temizlik yöntemleri hakkında bilgiler verilmiştir.

Özen, Kutlu, “Sivas Yöresi Tülüce Dokumaları”, Türkiye İş Bankası Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı:6 (Sivas Özel Sayısı), 1990.

Tülü dokumanın tanımı, kullanım alanları, teknik özellikleri ve Sivas’ta bu tür dokumaların yapıldığı yöreler hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Tülü dokuma tekniği de anlatılarak, bulunan örneklerin ebatları ve desen özellikleri açıklanmıştır. Anlatılan bilgiler resimlerle desteklenmiştir.

(33)

Özen, Kutlu, Sivas Yöresi Geleneksel El Sanatları, İstanbul: Kitabevi Yayınevi, 2008.

Kitap, Ayakkabıcılık, dokumacılık, madeni eşya, diğer el sanatları, tarım ve hayvancılıkla ilgili el sanatları adıyla beş genel başlık altında ele alınmıştır. Yemenicilik, kunduracılık, köşkerlik, çarıkçılık, takunyacılık, Sivas halısı, geleneksel halıcılık, Şarkışla kilimleri, tülüce dokumaları, Gürün şalları, Sivas çorapları, ağızlıkçılık, tarakçılık, purutçuluk/çömlekçilik, kağnı yapımı, düvencilik, semercilik/palancılık gibi el sanatları hakkında bilgiler verilerek, bu bilgiler fotoğraf ve çizimlerle desteklenmiştir.

Özkan, N. Ayşe, Adıyaman ve Köylerinde Dokunan Tülülerin Genel Özellikleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4, 1999. Dokumanın sınıflandırılmasında tülü dokumalarının yeri verilerek, tülü dokumasının tanımı yapılmış, halı, kilim ve cicim dokumalardan farkı üzerinde durulmuştur. Adıyaman tülü dokumalarının genel özellikleri anlatılmış, kullanım alanlarına göre tülü dokumaları sınıflandırılmıştır.

Tekçe, E. Fuat, Pazırık-Altaylardan Bir Halının Öyküsü, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1993.

Pazırık halısı derinlemesine incelenmiştir. Selçuklu Halıları hakkında bilgiler verilip, halının varsayılan kökeni araştırılmıştır. İskitler, İskit kültürü ve İskit sanatına da değinilmiştir. Pazırık halısındaki motifler üzerinde durularak İskit ve Hun giysilerinden de bahsedilmiştir. Halının dokunmuş olacağı yerler konusunda bilgiler verilerek, öne sürümler değerlendirilmiştir. Eski Türkler, Türklerin tarihi varlığı, Türk adı, Türkmen ve Türkmen halısı konuları da ele alınmıştır. Bilgiler çizimlerle desteklenmiştir.

Üzümcü, Adem, “Sivas El Sanatları ve Ekonomik Katkıları” Sivas Ekonomisi, Sivas: Doğan Gazetecilik ve Matbaacılık, 1999.

Sivas el sanatlarının her birisi ayrı başlıklar altında ele alınmış ve bu el sanatlarının Sivas ekonomisine olan katkısı araştırılmıştır. Sivas’ta Tülüce dokumacılığı da ayrı bir başlık altında eserde yerini almıştır.

(34)

Yasak, İbrahim, Sivas İli, Sivas, Seyran Yayınları, 2004.

Sivas’ın tarihi, coğrafi yapısı, sosyal yapısı, ekonomik hayatı, tarihi ve turistik yerleri, kültürel değerleri ve Sivas folkloru hakkında bilgi verilmiştir. Sivas’ bağlı ilçeler ayrı ayrı ele alınıp tanıtılmaya çalışılmıştır. Mahalli el sanatlarının da tanıtıldığı eserde Sivas’ta yapılan dokumalar hakkında bilgi verilmiştir.

Yerli, Metin, “Sivas Yöresi Geleneksel Kilim Dokumalarında Kullanılan Otantik Malzeme” I. Uluslararası Türk El Dokumaları Kongresi, Konya, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Başkanlığı Yayınları, (01-02 Kasım, 2007), s.40-43,

Dokumada kullanılacak hammaddelerin nasıl elde edildiğinden ve bu hammaddelerin üretimde kullanılan hale gelinceye kadarki aşamalarından bahsedilmiştir. Kaliteyi olumlu yönde etkileyen faktörler, kalitesine göre bu hammaddelerin kullanım alanları ve kullanılan renkler hakkında bilgiler içermektedir. Dokuma tezgâhlarından ve tarihi dokumalardan da söz edilerek, Sivas kilimlerinin Anadolu ve dünya dokuma sanatındaki yerine de değinilmiştir.

Yetkin, Şerare, Türk Halı Sanatı, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1991.

Selçuklu halıları (Konya, Beyşehir, Fustat), hayvan figürlü halılar, ilk Osmanlı halıları (1.2.3.4. tip halılar), flaman ressamlarının tablolarında görülen halılar, klasik devir Osmanlı halıları (Uşak, Madalyonlu, Yıldızlı) ve kesin gruplandırmaya girmeyen halılar incelenmiştir. Halıların desen renk ve motiflerinden bahsedilmiş, halılarla ilgili bilgiler şekil ve fotoğraflarla desteklenmiştir.

(35)

2. MATERYAL – YÖNTEM

2.1. Materyal

Araştırmanın materyalini, Sivas İl Merkezi, Merkez ilçe, Şarkışla, Altınyayla, Divriği ve Yıldızeli ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı köylerde bulunan 34 adet örneğin, görsel materyalleri, kaynak kişilerden elde edilen bilgiler ve bu konuda elde edilen yazılı kaynaklar oluşturmaktadır. Ayrıca, araştırma kapsamında incelenen hammadde, tezgâh ve yardımcı araçlar da çalışmanın materyalini oluşturmaktadır.

2.2. Yöntem

Yörede bulunan tülü dokumalara ulaşmak için 01 Mart 2011 – 20 Ağustos 2011 tarihlerinde araştırma gezileri düzenlenmiştir. Bölgelerde yapılan incelemelerde kaynak kişiler nezaretinde elde edilen örnekler fotoğraflanarak (genel ve detay) görsel materyaller elde edilmiştir. Araştırma kapsamında incelenen her bir örnek için aşağıda örneği verilen gözlem fişi oluşturulmuş ve verilere ulaşılmıştır. Tülü dokumalarının; en, boy, filik uzunluğu, saçak uzunluğu, havlar arasındaki kilim dokuma uzunluklarının (tahta arası) ölçümü yapılırken çelik metre kullanılmıştır.

Renk, desen ve kompozisyon özellikleri sübjektif değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Elde edilen veriler kullanılarak değerlendirme tabloları ve grafikler oluşturulmuştur. Tablolardan elde edilen sonuçlar ve grafikler değerlendirilerek araştırma sonuçlandırılmıştır.

Dokumalarda görülen motifler, literatürde yer alan kaynaklardan yararlanılarak isimlendirilmiştir.

(36)

Gözlem Fişi Örneği 1. Örnek No : 2. Fotoğraf No : 3. İnceleme Tarihi : 4. İlgili Koleksiyon : 5. Koleksiyonun Adresi : 6. Koleksiyondaki Yeri : 7. Tarihlendirme : 8. Onarım Görüp Görmediği: 9. Dokuyan Kişi : 10. Ayrıntılı Tanım :

a) Tür-Cins : Kaynak Kişi:

b) Boyutları : En: Boy:

Hav Yüksekliği (Filik Uzunluğu):

Havlar Arasındaki Kilim Örgü (Tahta Arası): Saçak Uzunluğu :

c) Kullanılan Teknik :

d) Kullanılan Malzeme : Atkı: Çözgü: İlme: e) Kullanılan Renkler :

f) Motif Özellikleri : g) Kompozisyon :

(37)

(38)

1. Örnek No : 1 2. Fotoğraf No : 1 – 4 3. İnceleme Tarihi : 13.08.2011

4. İlgili Koleksiyon : Başyayla Köyü Camii

5. Koleksiyonun Adresi : Başyayla Köyü / Altınyayla / Sivas 6. Koleksiyondaki Yeri : Yerde Serilidir.

7. Tarihlendirme : 30 yıllık

8. Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. 9. Dokuyan Kişi : Bilinmiyor.

10. Dokunduğu Yer : Başyayla Köyü 11. Ayrıntılı Tanım :

a) Tür-Cins : Paspas Kaynak Kişi: İlyas ÇETİNER

b) Boyutları : En: 70 cm. Boy: 145 cm. Hav Yüksekliği (Filik Uzunluğu): 10 cm.

Havlar Arasındaki Kilim Örgü (Tahta Arası): 2 cm. Saçak Uzunluğu : 3 cm.

c) Kullanılan Teknik : Türk düğüm tekniği, bezayağı tekniği.

d) Kullanılan Malzeme : Atkı: Yün Çözgü: Pamuk İlme: Tiftik e) Kullanılan Renkler : Siyah, sarı, pembe, mavi, açık yeşil, gri ve beyaz. f) Kullanılan Motifler : İç içe geçmiş dikdörtgenler.

g) Kompozisyon : Tülünün zemini dikdörtgen biçiminde birbirinin içine yerleştirilmiş farklı renklerdeki beş adet ince bordürden oluşmaktadır. Dış bordür siyah renkte olup, içeriye doğru pembe, mavi, sarı ve açık yeşil renklerdeki bordürler bulunmakla birlikte orta kısım pembe renk ile doldurulmuştur. Pembe bordürün bir kısmı sarı renkle tamamlanmıştır. Düz dokuması oluşturulurken, siyah ve gri renkleri ağırlıklı olmak üzere çok az da olsa beyaz renk kullanılmıştır. Kısa kenarlar, saçak bağlanarak temizlenmiştir.

(39)

Fotoğraf-1. Örnek 1’in genel görünüşü.

(40)

Fotoğraf-2. Örnek 1’in arka yüzünün görünüşü.

Fotoğraf-3. Örnek-1’in detay görünüşü.

(41)

1. Örnek No : 2 2. Fotoğraf No : 5 – 8 3. İnceleme Tarihi : 13.08.2011 4. İlgili Koleksiyon : Mecbure ÖZDAL

5. Koleksiyonun Adresi : Başyayla Köyü / Altınyayla / Sivas 6. Koleksiyondaki Yeri : Yerde serilidir.

7. Tarihlendirme : 30-35 yıllık

8. Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. 9. Dokuyan Kişi : Mecbure ÖZDAL 10. Dokunduğu Yer : Başyayla Köyü 11. Ayrıntılı Tanım :

a) Tür-Cins : Paspas Kaynak Kişi: Mecbure ÖZDAL

d) Kullanılan Malzeme : Atkı: Yün Çözgü: Pamuk İlme: Tiftik. e) Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı, açık mavi, turuncu, sarı, pembe,

kahverengi, gri ve zeytin yeşili.

f) Kullanılan Motifler : İç içe geçmiş dikdörtgenler.

g) Kompozisyon : Tülünün zemini dikdörtgen biçiminde birbirinin içine yerleştirilmiş farklı renklerdeki yedi adet ince bordürden oluşmaktadır. Dış bordür siyah renkte olup, içeriye doğru kırmızı, açık mavi, turuncu, siyah, sarı ve pembe renklerdeki bordürler bulunmakla birlikte orta kısım açık mavi renk ile doldurulmuştur. Düz dokuması oluşturulurken, mavi, gri, zeytin yeşili ve kahverengi renkleri kullanılmıştır. Kısa kenarlar, saçak örülerek temizlenmiştir. Dokuma halen kullanımda olduğundan havlar ezilmiş, bazı yerlerinde yıpranmalar mevcuttur.

(42)

Fotoğraf-5. Örnek 2’nin genel görünüşü.

Şekil-3. Örnek 2’nin desen şeması.

(43)

Fotoğraf-6. Örnek 2’nin arka yüzünün görünüşü.

Fotoğraf-7. Örnek 2’nin detay görünüşü.

(44)

1. Örnek No : 3 2. Fotoğraf No : 9 – 12 3. İnceleme Tarihi : 13.08.2011 4. İlgili Koleksiyon : Mecbure ÖZDAL

5. Koleksiyonun Adresi : Başyayla Köyü / Altınyayla / Sivas 6. Koleksiyondaki Yeri : Yerde serilidir.

8. Onarım Görüp Görmediği : Onarım görmemiştir. 9. Dokuyan Kişi : Mecbure ÖZDAL 10. Dokunduğu Yer : Başyayla Köyü 11. Ayrıntılı Tanım :

a) Tür-Cins : Paspas Kaynak Kişi: Mecbure ÖZDAL

Havlar Arasındaki Kilim Örgü (Tahta Arası): 3 cm. Saçak Uzunluğu : Saçak bırakılmamıştır.

d) Kullanılan Malzeme : Atkı: Yün Çözgü: Pamuk İlme: Tiftik. e) Kullanılan Renkler : Siyah, kırmızı, turuncu, krem, sarı, açık mavi,

pembe, gri ve açık kahve.

f) Kullanılan Motifler : İç içe geçmiş dikdörtgenler.

g) Kompozisyon : Tülünün zemini dikdörtgen biçiminde birbirinin içine yerleştirilmiş farklı renklerdeki altı adet ince bordürden oluşmaktadır. Dış bordür siyah renkte olup, içeriye doğru kırmızı-turuncu karışımı, açık mavi, sarı, açık mavi ve pembe renklerdeki bordürler bulunmakla birlikte orta kısım sarı renk ile doldurulmuştur. Düz dokuması oluşturulurken, gri, açık kahve ve siyah renkleri kullanılmıştır. Kısa kenarlar, dikilerek temizlenmiştir. Dokuma yerde kullanıldığı için havlar ezilmiş, bazı yerlerinde yıpranmalar mevcuttur.

(45)

Fotoğraf-9. Örnek 3’ün genel görünüşü.

(46)

Fotoğraf-10. Örnek 3’ün arka yüzünün görünüşü.

Fotoğraf-11. Örnek 3’ün detay görünüşü.

(47)

1. Örnek No : 4 2. Fotoğraf No : 13 – 16 3. İnceleme Tarihi : 16.03.2010 4. İlgili Koleksiyon : Hüseyin Durmuş

5. Koleksiyonun Adresi : Akdeğirmen mah.10.sk. Sena Apt. No:5/1 Sivas 6. Koleksiyondaki Yeri : Depoda korunmaktadır.

8. Onarım Görüp Görmediği: Onarım görmemiştir. 9. Dokuyan Kişi : Bilinmiyor.

10. Dokunduğu Yer : Yıldızeli 11. Ayrıntılı Tanım :

a) Tür-Cins : Yer yaygısı Kaynak Kişi: Hüseyin Durmuş b) Boyutları : En: 135 cm. Boy: 180 cm.

Hav Yüksekliği (Filik Uzunluğu): 17 cm.

c) Kullanılan Teknik : Türk düğüm tekniği, bezayağı ve cicim tekniği. d) Kullanılan Malzeme : Atkı: Yün Çözgü: Yün İlme: Tiftik.

e) Kullanılan Renkler : Siyah, beyaz, sarı, açık sarı, turuncu, kırmızı, mavi ve küf yeşili.

f) Kullanılan Motifler : Koçboynuzu, pıtrak, çengel, akrep ve iç içe geçmiş dikdörtgenler.

g) Kompozisyon : Tülünün zemini dikdörtgen biçiminde birbirinin içine yerleştirilmiş farklı renklerdeki on adet ince bordürden oluşmaktadır. Dış bordür siyah renkte olup, içeriye doğru kırmızı, açık mavi, turuncu, açık sarı, siyah, sarı, açık mavi, kırmızı, siyah renklerdeki bordürler bulunmakla birlikte orta kısım sarı renk ile doldurulmuştur. Düz dokumasında, farklı renklerle oluşturulan şeritlerin içine, cicim tekniği ile belirli bir düzene bağlı kalınmadan koçboynuzu, pıtrak, akrep ve çengel motifleri yerleştirilmiştir. Bu şeritler oluşturulurken, sarı, kırmızı, mavi, siyah, beyaz ve küf yeşili renkleri kullanılmıştır. Kısa kenarlar, saçak bağlanarak temizlenmiştir.

(48)

Fotoğraf-13. Örnek 4’ün genel görünüşü.

(49)

Fotoğraf-14. Örnek 4’ün arka yüzünün görünüşü.

Fotoğraf-15. Örnek 4’ün detay görünüşü.

(50)

1. Örnek No : 5 2. Fotoğraf No : 17 – 20 3. İnceleme Tarihi : 30.07.2011 4. İlgili Koleksiyon : Musa DOĞAN 5. Koleksiyonun Adresi : Sultanköy / Sivas 6. Koleksiyondaki Yeri : Depoda korunmaktadır. 7. Tarihlendirme : 70 yıllık

8. Onarım Görüp Görmediği : Yırtılan 15 cm.lik bir alan kırmızı ve tonlarında iki farklı kumaş dikilerek onarılmıştır.

9. Dokuyan Kişi : Mevlüde DOĞAN 10. Dokunduğu Yer : Sultanköy / Sivas 11. Ayrıntılı Tanım :

a) Tür-Cins : Yer yaygısı Kaynak Kişi: Musa DOĞAN b) Boyutları : En: 122 cm. Boy: 177 cm.

Hav Yüksekliği (Filik Uzunluğu): 14 cm.

c) Kullanılan Teknik : Türk düğüm tekniği, bezayağı ve cicim tekniği. d) Kullanılan Malzeme : Atkı: Yün Çözgü: Pamuk İlme: Tiftik. e) Kullanılan Renkler : Siyah, pembe, açık mavi, turuncu, açık yeşil, sarı

ve kırmızı.

f) Kullanılan Motifler : Pıtrak ve iç içe geçmiş dikdörtgenler.

g) Kompozisyon : Tülünün zemini dikdörtgen biçiminde birbirinin içine yerleştirilmiş farklı renklerdeki on bir adet ince bordürden oluşmaktadır. Dış bordür sarı renkte olup, içeriye doğru siyah, pembe, açık mavi, turuncu, açık yeşil, pembe, açık mavi, sarı, siyah ve pembe renklerdeki bordürler bulunmakla birlikte orta kısım sarı ve açık mavi renk ile doldurulmuştur. Düz dokumasında, farklı renklerle oluşturulan şeritlerden, ortadaki şeridin içine cicim tekniği ile üç adet pıtrak motifi yerleştirilmiştir. Bu şeritler oluşturulurken, turuncu, siyah, kırmızı ve açık mavi renkleri kullanılmıştır. Kısa kenarlar, saçak bağlanarak temizlenmiştir.

(51)

Fotoğraf-17. Örnek 5’in genel görünüşü.

(52)

Fotoğraf-18. Örnek 5’in arka yüzünün görünüşü.

Fotoğraf-19. Örnek 5’in detay görünüşü.