Tarihi Erzurum Kenti Üç Kümbetler ve Çevresinde Bir Analiz Çalışması

(1)

TAR~H ERZURUM KENT ÜÇ KÜMBETLER VE

ÇEVRES~NDE B~R ANAL~Z ÇAL~~MAS~*

AY~E SA~SÖZ - SÜLEYMAN ÖZGEN

1.G~R~~~

Günümüzde kentlerin ve dolay~s~yla kentsel mekanlar~n ya~ad~~~~ ve gi-derek artmakta olan sorunlar; özellikle h~zla artan nüfus ve beraberinde ge-len yo~un yap~la~ma, çevre kirlili~i, ekonomik güçlükler, sosyo-kültürel de~i~im vb. ana ba~l~ klar alt~nda toplanabilir. Kentlerin olumsuz büyüme ve geli~meleri, toplumlar~n yüzlerce y~ll~ k birikim ve deneyiminin sonucunda sahip olduklar~~ ve kentlerin genel karakterlerini kazanmalar~nda önemli rol oynayan tarihi-geleneksel çevreleri do~rudan etkilemektedir.

Kuban'~ n, toplum sadece bugünü ve yar~n~~ ile de~il, bütün geçmi~i ile tan~n~yorsa, geçmi~in en görkemli ve kesin görüntüsü bütün bir kent doku-sunda ya~arl, ve Özer'in, de~i~me, geli~me, yeni a~amalar, bir toplumun, sa~l~ kl~~ bir toplumun kaç~ n~lmaz yoludur. Ancak, bu yol geçmi~i~nizin de~erlerine e~ilmeyi, onlar~ n yarat~lmalar~ ndaki bile~enleri gözden geçirmemeyi gerektirmez. Geçmi~imizin ürünlerini, onlar~n yaraulma ortam-lar= aç~kl~kla ortaya koymak, üstelik gelecek için ayd~nl~k bir yol bulmay~~ da kolayla~unr2, ~eklindeki aç~klamalar~~ tarihi ve geleneksel çevrelerin önemini daha iyi vurgulamaktad~ rlar.

Türkiye'de 1970% y~llardan sonra h~zla artan kentle~me sürecine tarihi kentler de kat~lm~~, ancak, düzensiz ve plans~z geli~meler, özellikle kentlerin çekirde~ini olu~turan tarihi merkezlerde, geri dönü~ü olamayacak yaralar açm~~t~r. Bu olumsuzluklar~n son 10 y~lda daha yo~un ya~and~~~~ kent, zengin bir kültürel mimari miras~n yan~~ s~ra, Mustafa Kemal Atatürk'ün Anadolu'yu Kurtulu~~ sava~~na haz~rlarken 23 Temmuz 1919'da burada ünlü Erzurum Kongresini yapmas~ndan dolay~, Türk tarihinde önemli bir yere ve üne sa-

* Çal~~malar süresince ilgi ve desteklerini esirgemeyen Erzurum halk~na ~ükranlar~m~z~~ sunanz.

1 Kuban, D., "Evleri ve Kentleri Niye Korumall? Istanbul'dan Göreme'ye Kültür Miras~m~z", Milliyet Gazetesi. 1984.

(2)

842 AY~E SAGSÖZ- SÜLEYMAN ÖZGEN

hiptir3. Bu denli tarihi, kültürel ve sosyal birikime sahip bir kentte incelen-mesi, ö~renilmesi ve en önemlisi gelece~e aktar~lmas~~ gereken mimari de~erler bulunmaktad~r.

Co~rafi konumu ile önem ta~~yan Erzurum, eski ça~lardan beri yerle~me yeri olma niteli~ini korudu~undan, gelip geçen tüm kültürler, burada izle-rini b~rakm~~lard~r. Ancak, h~zl~~ ve yeni kentle~me sürecinin devam etmesi nedeniyle tarihi doku giderek yok olmaya ba~lam~~ur 4. Kaynak eserlerde Yu-kar~~ F~rat havzas~~ olarak adland~ r~lan Erzururn'un tarihi, MÖ. 4000 y~llar~na dayanmaktad~r. Uzun ve eski tarihi boyunca Erzurum: H~~rriler, Urartular, Sakalar, Medler, Persler, Partlar, Romahlar, Bizanshlar, Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Mo~ollar, ~lhanl~lar, Karakoyunlular, Tim~~rlular, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanl~lar ~n egemenli~inde kalm~~t~ r. ~ehirde bulunan Roma dönemi eski eserlerinden çok az kal~nt~~ vard~ r. Mevcut eski eserlerin hen~en hepsi Selçuklu, Beylikler ve Osmanl~~ dönemlerine aittir. Geleneksel konut-lar ise 19. Yüzy~la ait olup, Osmanl~~ Dönemi'nden kalmad~r.

2.ARA~TIRMA : Alandaki tarihi eserlerin tan~t~lmas~~ ve geleneksel so-kaklar-konutlar~n analizi

Çal~~ma alan~~ olarak seçilen Üç Kümbetler ve çevresi, (~ekil 1). Erzurum kentinin en eski yerle~im bölgelerinden biridir. Bu alan~n seçihnesindeki önemli etkenler, tarihi ve geleneksel kent ö~elerinin; dini yap~lar, geleneksel konutlar, sokaklar, tarihi çe~melerin, vb. günümüze orijinal halleriyle ula~abilmeleri ve kullan~labilir durumda olmalar~~ olarak aç~ldanabilir.

Çal~~man~ n amac~ , ara~t~rma alan~na yak~ n geleneksel konutlar~ n özellikle son be~~ y~lda h~zl~~ bir yok olma sürecine girmi~~ olmas~~ ve zamanla bu alan~~ da kapsayabilece~i endi~esinden kaynald~~ olarak, mevcut örneklerin en az~ndan belgelenmesi ve gelece~e aktar~ lmas~~ olarak aç~ klanabilir. Ara~t~rma, alandaki tarihi eserle~-in tan~t~lmas~, rölöveleri yap~lan geleneksel sokaklar-konut örneklerinin analizlerinin yap~larak, sonuç bölümünde de~erlendirilmesi a~amalar~ndan olu~maktad~r.

3hnp://www.byegm.gov.tr/yay~~~lanm~z/TURKHABER/90/T54.htm.

4 Arü, K. A., Türk Kenti-Türk Kent Dokularm~n ~ncelenmesine re Bugünkü Ko~ullar ~çinde De~erlendirilmesine ili~kin Yöntem Ara~t~rmas~, Yap~-Endüstri Merkezi Yay~nlar~, Birinci Bask~, ~stanbul, Nisan 1998.

(3)

TAR~H~~ ERZURUM KENTI ÜÇ KÜMBETLER ₈₄₃

2.1. üç Kümbeder ve çevresindeki tarihi eserler

Üç kümbetler Erzurum Çifte Minareli Medrese ile Ulu Caminin güneyinde yer almaktad~r. Yak~ n çevresinde yöre için özellikle dini aç~dan önemli tarihi yap~ lar bulunmaktad~r; Mehdi Abbas Türbesi, Rabia Hatun Türbesi ve kümbetlerin hemen kuzeyinde Gürcü Mehmet Pa~a Camii ve bunlar~n yak~n~ nda yer alan Gürcü Mehmet Pa~a Çe~mesi, Rabia Hatun Çe~mesi ve tek mezar ve ad~n~~ ta~~yan tek mezar sokak çe~mesi .

Üç Kün~beder: Ashnda Emir Saltuk Kümbeti, II.Kümbet , III. Kürnbet ve Mehdi Abbas Kümbeti olmak üzere dört adet kümbetten olu~mas~ na ra~men, Emir Saltuk Kümbeti, II.Kümbet ve III. Kümbeein yak~n mesafe-lerde olmalar~~ ve belirli bir alanla sm~ rlanm~~~ olmalar~ndan dolay~, alan bu üç eseri vurgulayan isimle an~lmaktad~r, (Resim 1,2).

Emir Saltuk Kümbeti: Kesin tarihi bilinmeyen kümbetin XII. yüzy~ l~n sonlar~ nda Saltuklu Hükilmdar~~ ~zzeddin Saltuk ad~ na yap~ ld~~~~ san~lmaktad~r. Kümbetin iki renkli kesme ta~tan olu~turulmu~~ abidevi yap~s~~ ve sa~lam mimarisi göze çarpar. Altta her cephesi üçgen bir al~ nl~kla sonuçlanan sekizgen, üstte silindirik tambur ve d~~tan iki katl~~ kümbet bu özellikleri ile Anadolu kümbetlerinden farkl~d~r. Bir orta sütuna dayanan çift yuvarlak kemerli sa~~r pencereler, alt kenarlardan silmelerle birbirine ba~lanarak, her cephenin ortas~ ndan tekrarlan~r. Yaln~z giri~~ yuvarlak ke-merli bir kap~~ vard~r 7. Sekizgen planl~~ türbenin en karakteristik taraf~~ bütün yüzlerin üçgensel bir korni~le bitmesi ve bu korni~in güçlü bir zigzag hare-keti ile yap~~ çevresini dolanmas~d~r. Bu a~~r zigzag korni~in üzerinde, yap~~ si-lindirik olarak yükselir8,9, (~ekil 2), (Resim 1,2,3,4,6).

II.Kümbet: Emir Saltuk Kümbetinin güneydo~usundaki silindirik gövdeli anonim kümbetin XIV. yüzy~ ldan kald~~~~ san~lmaktad~ r. Silindirik gövdeden kaideye geçi~, kal~n bir silme ile belirlenmi~tir. Kap~s~~ kuzeye aç~lan yap~ da, k~ble yönünde bir mihrap, do~u ve bat~~ yönlerine gelecek 6 Ar~k, M. O., Turkish Art and Architecture,Turkish Historical Society Press, Ankara, 1985,

5.55.

7 _{Aslanapa, O., Türk Sanat~, Remzi Kitapevi, Birinci Bask~~ Evrim Matbaac~l~k Ltd., ~stanbul,}

1984, s.156.

8 _{Kuban, D., Selçuklu Ça~~nda Anadolu Sanat~, YKYyay~nlar~, ~stanbul,2001, s.217.} 9 _{Ünal, R.H., Les Monuments Islamiques Anciens de la Ville D'Erzurum et de sa IWgion,}

Pre'face de Janine Sourdel-Thomine, Depositaire Libraireie Adrien Maisonneuve, Paris, 1968, 5.103.

(4)

844 AY~E SA~SÖZ- SÜLEYMAN ÖZGEN

~ekilde dört pencere mevcuttur. Içten kubbe, d~~ tan konik külahla örtülmü~tür. D~~~ yüzde kal~n silmelerde meydana gelen ve alttan birbirine ba~lanan on bir süsleme kemeri yer almaktad~r. Külah saça~~nda da bir dizi hurma yapra~-~~ ~ekli mevcuttur °°, (~ekil 3), (Resim 1,5,6).

III. Kümbet: II. Anonim kümbetin kuzeyinde bulunan bu yap~da XIV. yüzy~ldan kalm~~~ oldu~u dü~ünülmektedir. Kö~eleri pahlanm~~~ yüksek bir kare kaide ile içten kubbe, d~~tan piramidal külah ile örtülü on iki yüzlü gövdeden meydana gelir. Kuzeyde mukarnas kavsaral~~ bir kap~~ (kavsara; ke-mer ve tonozlar~n iç bükey bir yüzey meydana getiren iç kal~nl~ klarma veri-len ad) ", do~u ve bat~da birer pencere mevcuttur. Kare planl~, çapraz to-nozlu mumyal~~ k~sm~na, kuzeyden bir kap~yla inilrnektedir. Ancak, bu kap~~ sonradan örülmü~tür. Kaval silmelerle s~n~rlanan gövdenin her yüzü, kö~elerde çifte sütuncelerle, yine kademeli silmelerden olu~an sivri kemerli, sathi ni~ler ~eklinde düzenlenmi~tir. Kasnak niteli~indeki silindifik üst k~sm~nda kesme k~rm~z~~ tu~lalarla dü~ün motifi geometrik süsleme ~eridi yer almaktad~ru, (~ekil 4),(Resim 1,5,6).

Rabia Hatun Türbesi

Hasan Basri Mahallesinde Üç Kümbetlerin 350 m. kadar güneydo~usunda bulunmaktad~ r. Kesin tarihi ile, Rabia Hatun ad~n~ n nere-den geldi~i bilinmemektedir. Mimari üsluba göre XIII. yüzy~l~n sonlar~na ta-rihlendirilir. Zamanla harap olmu~, son y~llarda gövde k~sm~~ onar~lm~~t~r. D~~tan onikigen, içten silindirik bir planla ele al~nan yap~, mumyal~ k ve gövde k~sm~ndan olu~maktad~ r. Tamam~~ düzgün kesme ta~la örülmü~tür. Kümbete, kuzeyden bir kap~yla girilmektedir. Ancak, kap~, yap~~ etraf~nda yap~lan zemin düzeltmeleri nedeniyle, günümüzde zemin seviyesinden çok yüksekte kalm~~t~r. Mumyal~~a inen kap~~ ise sonradan örülmü~tür. D~~~ mi-maride, kö~elerde alttan birbirine ba~l~~ burmal~~ sütunceler ~eklinde yükselen silmelerin meydana getirdi~i kemerler y~k~lm~~t~r, 13(Resim 7,8).

Mehdi Abbas Kümbeti

içine girilemeyen kümbet, Emir ~eyh Mahallesinde Narmanl~~ Camii yak~n~nda Kümbet Sokakta yer almaktad~r. Kitabesi olmayan yap~n~n XIV.-

10 Ünal, R.H., a.g.e. s.110. 11 Hasol, D., a.g.e. 12 Ünal, R.H., a.g.e., s.115. 13 Ünal, R.H., a.g.e., s.125.

(5)

TAR~H~~ ERZURUM KENTI ÜÇ KÜMBETLER 845

XV. yüzy~llardan kald~~~~ san~lmaktad~r. Vak~flar Bölge Müdürlü~ü taraf~ndan 1973 y~l~nda tamir edilmi~tir. Kesme ta~tan yap~lan kümbet, içten sekiz, d~~tan onalugen bir plana sahiptir. Külaha geçi~teki silmeden ba~ka süslemesi yoktur, (Resim 9a-b).

Gürcü Mehmet Pa~a Camii

Saltuk O~ullanndan Sultan Melik taraf~ndan yapt~r~lan eski mescidin harap olmas~~ üzerine 1648 tarihinde Gürcü Mehmet Pa~a taraf~ndan yeniden yapur~lm~~t~r. Önünde alt~~ ah~ap sütuna oturan düz daml~~ bir son cemaat yeri vard~r. Minare, beden duvanna kadar yükselen ta~tan bir kaideye sahip olup, gövdesi tu~ladand~r, (~ekil 6), (Resim 10), Yak~n dönemde yap~lan restorasyonla moloz ta~~ duvarlar üzerine toprak dam örtülü olan camiinin çat~s~~ be~ik formunda yap~larak, üzeri kiremitle kaplanm~~~ ve eskiyen son cemaat yerindeki korkuluklar ile çat~~ saça~~ndaki ah~ap elemanlar yeni-lenmi~tir.

Çe~meler

Çe~me kelimesi Osmanl~~ Dönemi çe~me kitabelerinde 'Çe~me-i ab-~~ zülal', Çe~me-i kevser', Çe~me-i dilkü~a' v.b. ~ekilde kullan~lm~~t~r". Osmanl~~ ~ehircili~inde, ~ehrin en uzak mahallelerine kadar su getirilmesi önemli bir amaç olarak belirlenmi~tir. ~slamiyetin suya büyük önem vermi~~ olmas~ndan kaynald~~ olarak; bazen tek ba~~na bir konutun cephesinde ya da bir mey-danda, bazen de bir külliyenin kö~esine yapt~r~lan çe~melerle hem dua ka-zanmak hem de sosyal bir ihtiyac~n kar~~lanmas~~ amaçlanm~~t~r. Bu nedenle hemen her kö~e ba~~nda, her sokakta yeteri kadar, hatta yeterinden fazla say~da çe~me ile kar~~la~~lmaktad~r. Kentte tarih içinden süzülüp gelen ve orijinal mimarilerini koruyan çe~me örnekleri, gittikçe azalmaktad~r. Çal~~ma alan~ndaki çe~meler, Rabia Hatun (Rabia Ana) Çe~mesi ve Mehmet Ketüda (Gürcü Mehmet Pa~a) Çe~mesi'dir.

Yap~m y~l~~ XVII Yüzy~la tarihlenen Rabia Hatun (Rabia Ana) Çe~mesi, bir meyden çe~mesi niteli~inde olup, dikdörtgen blok ~eklinde, düzgün kesme ta~~ malzemeden in~a edilmi~tir. Sivri kemerli ta~~ ni~ine sahiptir ve ni~~ içinde büyükçe bir tas yuvas~~ yer al~r. ~ki lüleden aluulan su, bir lülenin ipta-liyle teke dü~mü~tür. Lülelerin yerle~tirildi~i blok ta~la üzerindeki ta~~n alt k~sm~~ tahrip edilmi~tir. Çe~menin üstünde saçak yer al~r. Kernerin oturdu~u

(6)

846 AY~E SA~SÖZ- SÜLEYMAN ÖZGEN

ta~lar birer ba~l~k ~eklinde düzenlenmi~~ olup, tekne k~sm~~ sadedir'5. (Resim 11

Mehmet Ketûda (Gürcü Mehmet Pa~a) Çe~mesi, Üç kümbetle~-in kar~~s~nda yer al~r. Çe~me kemerinin alt~ndaki mermer kitabe sülüs harflerle yaz~lm~~t~r. Dikdörtgen boyutlarda sivri kemerli ni~e sahip çe~menin her iki yan~n~~ olu~turan blok ta~lar üzerine kemer örülmü~tür. Kemerin aynal~~~nda kitabe yer al~r. Üstte üç yandan d~~a ta~~ nt~~ yapm~~~ bir saçak bulunur'', (Resim 13, 14).

Tarihi eser niteli~indeki, Üç Kümbetlerin hemen do~usunda yer alan tek mezar ve ad~n~~ ta~~yan tek mezar sokak çe~mesini de ayr~ca belirtmek ge-rekir. Yap~m y~l~~ XX. Yüzy~l olan ve kesme ta~tan yap~lm~~~ çe~menin mimari bir özelli~i bulunmapp, suyu tek lüleden akar. Hemen arkas~nda yer alan mezara ait bilgi bulunmamas~na ra~men, halk aras~ nda oldukça sayg~~ görmektedir, (Resim 12). Erzurum genelinde camii giri~i ya da avlu kenar~na biti~ik, meydanlarda, türbelere yak~ n ya da biti~i~inde, mahalle içinde ve ba-zen yap~lar~n ya da bahçelerin duvarlar~nda, surlara biti~ik vb. alanlarda pek çok say~da çe~me bulunmaktad~r ki bunlarla ilgili, en temel ve eski kaynak-lardan ~.Haklu Konyal~~ ve Mehmet Nt~sret'in yay~nlar~na bak~labilir'7, 18.

2.2.Çali~ma Alan~nda yer alan Geleneksel Sokaldar - Konutlar~n Analizi 2.2.1 Sokak Tipleri-Sokak Olu~umunu Etkileyen Elemanlar ve Özellilder Sokak, k~saca dar kent içi yolu olarak tammlanabilir. Tek yap~dan sokak dokusuna geçildi~inde, organik, daral~ p geni~leyen, yer yer meydanc~klar olu~turan geleneksel sokaklarda farkl~~ yükseklikteki evlerin konumlanma-lar~ndaki hareketlili~in de etkisiyle üç boyutlu, çok say~da dikey, yatay, e~ik, e~risel düzlemden olu~an yüzeylerle kar~~la~~lmaktad~ rl". Anadolu Türk kentleri do~al fiziksel çevreden keskin s~n~rlar la ayr~lmazlar. Yerle~me biçimi serbesttir, geometri ve simetri yoktur. Dokusu ve silueti ile do~al bir

15 Yurtta~, Y., ve Özkan, H., Tarihi Erzurum Çe~meleri ve Su Yollar~, ESK1 Genel Müdürlü~ü Kültür Serisi-1, s.157.

16 Yurtta~, Y., ve Özkan, H., a.g.e., s.204.

17 Konyab, ~. H., Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, ~stanbul, 1960.

18 Nusret M., Tarihçe-i Erzurum Yahud Hem~ehrilere arma~an, ~stanbul, 1338

19 Levi, E. A., Anadolu Dinde Yüzey, Mimari Biçimlendirn~ede Yüzey Kuram ve Uygulama

(7)

TARIHI ERZURUM KENTI ÜÇ KÜMBETLER 847

geli~menin sonucunda do~mu~tur. Bu kentlerde do~al çevre ile insan yap~s~~ aras~ndaki ili~ki en iyi ~ekilde kurulmu~tur.

Türk kentleri Avrupada'ki benzerlerinden farkl~~ olarak, hemen hiç bir zaman sur içinde kapal~~ kalmak zorunlulu~unda bulunmam~~~ olmalar~~ ne-deniyle daima geni~~ alanlar kaplam~~lard~r20. Türk kentlerinin ve dolay~s~yla da sokaklarm~n olu~umunda en önemli faktör konutlard~r. Topografya, ik-limsel veriler, malzeme olanaklar~~ kadar sosyal ve kültürel ya~am~n yans~mas~~ da geleneksel konutlar~n ve dolay~s~yla da geleneksel sokaklar~n biçimlenmesinde oldukça etkili olmu~tur; mahremiyet anlam~nda') kaynakh olarak konutlar~n bahçe ve avlulann~n yüksek duvarlarla çevrilmesi, kom~uya bakan duvarlar~n sa~~r tutulmas~, sokak yap~s~na uyum sa~layan konutlar~n üst katlannda olu~turulan alunalar, sosyal payla~~m~n sa~land~~~~ meydanlar-meydanaklann olu~turulmsas~~ ve bu alanlardaki elemanlara (çe~me, sebil, a~aç vb.) a~~rl~k verilmesi gibi örnekler bunlar aras~nda s~ralanabilir. Bu ne-denle geleneksel sokaldara bak~ld~~~nda karakteristik aç~dan ortak özellikler ta~~malanna ra~men, temelde birbirinden farkl~~ olduklar~~ ve bunun da farkl~~ sokak tiplerini-tipolojilerini ortaya ç~kard~~~~ görülür.

Sokaklar say~s~z faktörlere ba~l~d~r; zaman ve önemlili~i, ili~kiler, do~al engellemeler-engeller, amaçla ili~kilendirilmesi ve ki~inin duygusal durumu sokak seçimini belirlemekte ve mekandaki hareketin yön-do~rultu h~z~n~~ et-kilemektedir. Sokaklar~n sürekli, süreksiz (ç~kmaz) olma özellikleri, e~ri veya düz olmalar~~ ve bu olgular~n çe~itli ~ekillerde olu~undan alg~lamay~~ etkile-mekte ve ~ekillendiretkile-mektedir21.

Bu ba~lamda çal~~ma alan~nda yer alan geleneksel alt~~ adet sokak, düz ve e~ri sokaklar olarak grupland~nlm~~, alg~lamay~~ etkileyen alt özellilderle ilgili s~mflamalardan; kapanma (yan kapanma), yükselme ve alçalmalar, daralma-lar ve geni~lemeler, konkavl~k (içbükeylik), ye~il ve ye~il düzenlemeler, sap-malar, yatay hatlar-etkiler, süreklilik, önemli vurgulasap-malar, girinti-alunt~lar, alt mekan olu~turucu elemanlar-duvarlar, mekan farkl~la~mas~~ alt ba~l~klannda analiz edilerek, de~erlendirilmi~tir, (Tablo 1).

20 öztan, Y., ve Sözen, N., Türkiye'nin Tarihi Peyzaj özellikleri ve Sorunlar~, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Ankara, 1983.

21 Çevik, S., Mekan-Kimlik-Kin~lik.lendirme Trabzon Sokaklar~~ örne~i, Doktora Tezi, KTÜ

(8)

848 AY~E SA~SÖZ- SÜLEYMAN ÖZGEN SOKA K T IPLER I 1 A LG ILA MA Y1 ETK IL EYEN A LT ~ ZE LL IKLER E G ÖR E DE ~ ER LEND IRME V V 17 7 V V V 7 V 7 17

...s

_•

_II

~3 -.P.,11 £.3..A • • •

«O

•

l~pu~l~ts

•

11.

• •

Ill

Il

~1~G PbA a. PbA ~1.1,11»d _leuiv~lay< • • • • • • sti"Xl lua~~~thyo ..1.N4 IIV

• II

Ik

• II

ii

~S .!u•mo • • ' • • • • ~A Watlo

•

• III

•

• ..,,..,

_•

...

-~114.1•A • • • •

•

~rtexod.s _• _• _•

•

• •

il

.1....1~1 l!bA .. 10.A E ~ R I S OKA K-S ÜREKL ~~

-111.!,

ii

_ i

.__

.—.

Y

E

...

-

1

A A

. •

A A t~~

l

\~

.

11 "lir* o'r ;1._---. ‘.14,61,‘ - 1.9 ..- , .4 r":42 2. •".. . .. b ,---- 4 "r•Ara---‘, * . r.:1"... 11 ..~a-p• : --.--- 4

'IS ~1 1...h.~~ wps ,z1w~nl 1,•") !PW3 ~ I 'IS au~lflasa z -~s umm wm ls .~..

Ta blo 1. So ka k t ip ler i-s o ka k o lu ~umunu e tkiley en e le man lar ve öze llikler

(9)

TAR~ H~~ ERZURUM KENT~~ ÜÇ KÜMBETLER 849

d 3

INVId0.1. uf>9 allt.ar~lkA OMA 4,1

11•04 613 a419 nur~le~ vbaA

3•IJ3111111111£18 wi~el IIK) 349 94i)1 tosikni allaal.B1111114S los~~o,A "1 aigaziA n~0 3PugugA la~ll~5 emeolla~g ~~A 3499 arrA 111111111.11119d _~_nlbeop~ga ~J nin 'I eru~paserg _{al~ri e~Nirl}

~A ~10 na ImPlwo ImPotA *Pailn• will~.5 ~O «Pakil~e offlool~s ~da~gi lailiA atma IPPRIA effa~

apa Ime ~4 fileA m~,. -1 ~MIGIO2 411~3111 st ag~rj ~az ZRA ~~ lia131‘ M,F1. ~il MV aPPO "k Jon 40~1 ~M 191% KI 4911~1, ~O .491.11~1418s alo" delliv *at~~ ki" amemes~~ ..q~~ ar~~ ~N~n —I I wa~~m a~n w~szez

~tA ~~~~~~. All~tA "Ii ~~~~il~g ~~~n filleril R/ Wg211PI <K /1110110 f.> r~~ ~~~~ n r~~ r~~ e 39. 9 ,•-• M 9 ( J • k • •

•

• 111 • • • • • • • • • • • • • • • • • Ta blo 2. Cep he-iç m ekan o lu ~um unu e tkiley en e leman lara a it a ~ ~r l ~ kl~~ de ~e rle n d irme Belleten C. LXIX, 54

(10)

.2

-

.-;

. 3-41 _{..7 t3}... , ..-jr .-

rriP

,,. _{,...)_ D}: .---r4- . .1.._ , L: I

I

E,

E

': : i ...m..

,

_{_}

. In

_

.-..:-

IPli-

. :-.1 !

r 7-73

t!p ...,--...„..,1 r-7:1".1 '' ' ••••P .i I -• ' ~~ -

r --

_{3 t ~~}

~~

L - •---

-

",

.,.1, f"--. _{.._!}, « 5". —

?*--1

~~

-

'

n,

--

_'?

..

_ J--

ip-

Gill

_..

-,___~t

...,

t~--•

~~

--~~-s—

___ .,

ri

:~l-~,-.- —

.. .

_{' -}

?Al

—_, -, L--- , - • _ f. -..., -. ! - --.

LI Ilk I i~,

., _ - .

zi

,

_{ri _ _}

,

k"' :4 t> t> r> IL> :~t

~v~~~

t> r>

(11)

t>

fl3

TAR~H~~ ERZURUM KENTI ÜÇ KÜMBETLER ₈₅₁

8

1

t> r> t> t> ~> II I

e

D D 1;71 ~L. 411, _\.-

_{a .}

111 -- , t, . . I ~~ ~~ I

1111

_{: ..} . L~~ 1.1 t 1 ~~ ~~ flp 4 i I ' .. ~.I ~• re~~ i i it M"._ i .: ..~~ ... ~nl I t « L., ,,,, — .• :::- ii 1 ..i.,,,.. 1.. I ! ~~ .- IP » ..

~~~

i .e .. 1 ~~~ I in 1 i/ I/1.1 .. ~~~~ l ~M . . 1:',131 ... .. III 1, : - . I r~~ . • ,..,, .,----.. _I $ -- ><: lr' ___ 74_-,‘- ...• 5. 3 vi Ta blo 3 'iln de vam ~~

(12)

852 AY~E SAÖSÖZ- SÜLEYMAN ÖZGEN

2.2.2. ~ç Mekan (Plan) -Cephe Olu~umunu Etkileyen Elemanlar ve Özellilder

Anadolu'daki Türk evinin ve odalar~n~ n temel düzeninin kurulu~unda, ~slam dünya görü~ünün önemli etkileri olmu~tur. Türk evi genellikle iki katl~~ olup, temel düzene uymak için üst kat her zaman di~er katlardan daha üstün tutuld~u için evin de~i~meyen özellikleri daha çok üst katlarda görülür. Ev-lerin zemin katlar~~ ah~r, depo, kiler ya da k~~l~k oda olarak kullan~l~r. As~l ya~anan kat üst kat olup bu katta sofa, sofaya aç~lan odalar ve mutfak yer al~ r. Sofa Türk evinde odalara geçit veren ve ayn~~ zamanda ailenin topluca oturdu~u ortak mekand~r, yani plan geli~iminin esas belirleyicisi ve merkezi durumundad~r23.

Geleneksel ev tasar~ m~nda odalar aras~ nda kullanma aç~s~ndan farkl~la~ma olmad~~~ndan, ba~ka bir deyi~le her oda uyunia, yatma, yemek yeme gibi i~levlerin tümüne cevap verebildi~inden alan~n en küçük birimi-nin tek oda ile ona biti~ik servis alanlar~ndan olu~tu~u kabul edilebilir24. Geleneksel Türk evlerinde oldu~u gibi Erzurum kentindeki ve dolay~s~yla çal~~ma alan~ndaki konutlar da zengin bir mimari yap~ya sahiptir. incelenen konutlar~n röleveleri do~rultusunda, (~ekil 7-18), (Resim 15-38) analizleri; iç mekan (plan) ve cephe olu~umunu etkileyen elemanlar -özellikleri ana ba~l~klar~nda yap~lm~~, elde edilen bilgiler bilgisayar ortam~na aktar~larak analiz matrisi olu~turulmu~tur. Bu matrislerden elde edilen bilgilerden a~~rl~ kl~~ tablolar meydana getirilmi~, (Tablo 2) toplam 12 örnek içinde a~~rl~kl~~ olan 6 örne~in aç~l~mlar~; cephe ve iç mekan (plan) olu~umunu et-kileyen elemanlar üst ba~l~klar~~ alt~nda yap~lni~~t~r. Cephe olu~umunu etkile-yen elemanlar; kat say~s~, yatay dü~ey bant, doluluk bo~luk, simetri, malzeme, giri~~ özellikleri, pencere özellikleri ve ç~kma özellikleri, iç mekan (plan) olu~umunu etkileyen elemanlar ise; bölgedeki konutlar~n olu~umunda en etkili mekanlar olan tand~r evi, avlu ve ba~~ oda alt ba~l~klar~~ alt~nda detay-land~ r~lm~~t~r, (Tablo 3).

22 Küçükerman, 0., Anadolu'daki Geleneksel Türk Evinde Mekan Organizasyonu

Aç~s~ndan Odalar, TUR~NG yay~nlar~, ~stanbul, 1973, s.14.

23 Küçükerman, Ö., Turkish House in Search of Spatial Identity-Kendi Mekan~n~n

Aray~~~nda Türk Evi, ~stanbul, 1988.

(13)

TAR~ H~~ ERZURUM KENT~~ ÜÇ KÜMBETLER 853

SONUÇLAR

3.1.Sokak Tipleri-Sokak Olu~umunu Etkileyen Elemanlar ve Özellikler: incelenen sokaklar düz-sürekli ve e~ri-sürekli olmak üzere iki tipte kar~~m~za ç~ kmaktad~r. E~ri-sürekli sokaklar e~imli zemin özelli~ine düz-sürekli sokaklara oranla daha fazla sahiptir. Tam kapanma özelli~i bulun-mamakta, yar~m kapanma özelli~i ise yar~~ yar~ya ve daha çok düz sokaklarda yer almaktad~r. Sokaklar~~ hareketlendiren yükselme ve alçalmalar tüm örneklerde yer almaktad~r. Daralma ve geni~lemeler sokaklar~~ hareketlendi-ren özelliklerdendir. Konvekslik (d~~~ bükeylik) özelli~i yer alma~nakta, kon-kald~k (iç bükeylik) özelli~ine sahip olanlar ise e~ri-sürekli sokaklard~r. Ye~il ve ye~il düzenlemeler genelde sokaklar~n darl~~~~ nedeniyle de konutlar~n bahçelerinde ve dini yap~lar~n çevrelerinde yo~unla~maktad~r. Sokaklar~n tümünde farkl~~ sokaklara geçi~i tan~mlayan sapma özelli~i vard~ r. Yatay hat-lar-etkiler konut cephelerindeki gibi etkili olarak ve her sokakta bulunur. Yine arazi yap~s~ n~ n da etkisiyle süreklilik özelli~i belirgindir.Örneklerin ço~unda önemli vurgulamalar, özellikle dini mekanlar~n yo~unla~t~~~~ lar üzerinde yer al~ rken, bu özelli~in, e~imli zemine sahip e~ri-sürekli sokak-larda bulunmas~~ dikkat çekicidir. Sokaklar~~ hareketlendiren ve sürprizler olu~turan girinti ve ç~k~n t~lar ve konut bahçelerini ya da dini yap~lar~~ çeviren

alt mekan olu~turucu ö~elerden duvarlar sokaklar~n tamam~nda yer almak-tad~r. Mekanlar~n farkhla~mas~~ özelli~i e~ri-sürekli sokaklarda olup, ayn~~ za-manda önemli vurgulamalar özelli~i ile daha çok bu sokaklarda yer almak-tad~r.

3.2.Geleneksel Konutlarda ~ç Mekan (Plan)-Cephe Olu~umunu Etkile-yen Elemanlar ve Özellikler:

Örneklerde yer alan plan tipleri a~~rl~kl~~ olarak iç sofal~~ ve ikinci dere-cede orta sofah plan tipi olmak üzere iki grupta toplanmaktad~r. ~ç sofal~~ tip daha çok, d~~~ etkilere kar~~~ korunmu~~ bir orta alan kurmay~~ gerektiren du-rumlarda, orta sofal~~ tip ise so~uk iklim bölgelerinde uygulanm~~ur25.

Zemin katlarda fazla ~~~k almas~~ gerekmeyen tand~revi, avlu, k~~hk oda (haremlik oda), Idler, ah~r-merek, birinci katlarda ise ba~~ oda, sofa, ve di~er odalar (sand~k, hizmetçi odas~~ gibi) yer al~r.

(14)

854 AY~E SAÖSÖZ- SÜLEYMAN ÖZGEN

Tand~r evleri, avlu ile birlikte bütün mekanlar~~ düzenlemekte ve

yönlendirmektedir26. i~lev uyumundan dolay~~ avlu ço~unlukla, oda ve kilerle do~rudan ba~lant~l~d~r. Tand~r evi çe~idi lus~mlardan olu~maktad~r. Bunlar tand~rba~~, küçük ocak, terekler, seki, kiler-ambar ve kurundur, (Resim 39,40). Is~~ korunumu sa~lama amac~yla, arka cephede yer alan avlular iki sa~~r duvar ile, konutun orta ekseninde yer alanlar ise tek sa~~r duvar ile çevrilidir. Kare ve kareye yak~n fornaludur. Bunun ana nedeni özel bir örtü olan k~ rlang~ç tavan~n rahatça uygulanabilmesi ve oturtulabilmesidir. K~rlang~ç tavan, tand~revinin üstünü örten ve kare kenarlara oturan, özel bir tavand~r. ~lk s~ra ah~ap ayaklar taraf~ndan ta~~n~r. Dikdörtgen kesitli kiri~lerin kö~elere çapraz oturtulmas~yla alan sekizgen ~ekle sokulur. Bunun üzerine içe ta~~r~lan ikinci s~ra ile karelenir, tekrar ta~~r~l~p sekizgen hale ge-tirilir. Sonuçta, bindirmeli bir biçimde yükseltilen örtüde son kare ~~~kl~k olur ve bu, mekan~n hem ~~~k almas~n~~ hem de havalanmas~m sa~lar, (Resim 41,42).

Avlu içe dönük ya~ayan Türk ailesinin ya~ant~sma özgünlük katar27. Avlu, zemin kat~n kö~esinde yer almakta olup, tand~r evi ile birlikte bütün mekan-lar~~ düzenlemekte ve yönlendirmektedir. Ayr~ca, tand~r evi ve odalarla do~rudan ba~lant~l~d~r. Geleneksel Türk evinin aç~k avlusunun kar~~l~~~~ olan bu mekan a~~r iklim ~artlar~ndan dolay~~ burada d~~a kapahd~r.

Misafire verilen önemin bir göstergesi olan ba~oda, mahremiyet an-lay~~~ndan dolay~~ genellikle üst katta yer almaktad~r. Mekan büyüklü~ü aç~s~ndan di~er odalara oranla daha büyük ve daha bol pencereli olan bu mekan~n yüksekli~i de yeterli havaland~rma ve ~s~tma için yüksek tu-tulmu~tur, (Resim 43,44). Birinci katlarda tand~revinin üstüne kat aulamad~~~~ için sokak cephesine, dar bir sofayla aç~lan bir veya iki oda yerle~tirilir ki bu odalardan biri mutlaka ba~odad~r.

Konutlar~n ço~unlukla birinci kat~nda, cepheye hakim bir konumda ve genellikle ç~kma ile vurgulanm~~~ bu mekana "ayvan oda" da denilir28. Ana-dolu Türk konut mimarisinde iç mekanlarda alç~~ ve ah~ap dekorasyon ocak, dolap ile kap~lar~n i~çili~inde toplan~r. incelenen konutlarda ah~ap deko- 26 Karpuz, H., Türk ~slam Mesken Mimarisinde Erzurum Evleri, Kültür Bakanl~~~~ Yay~nlan,

II. Bask~, Ankara, 1993, s.28.

27 Tuncer, 0.C., Mimaride Türk Milli CIslubu ilkeleri, M.T.Ü.S., ~stanbul, 1984, s.66. 28 Karpuz, H., a.g.e, s.29.

(15)

TARIHI ERZURUM KENTI ÜÇ KÜMBETLER 855

rasyonun ba~~ odada, özellikle tavanda yap~ld~~~~ belirlenmi~tir. Ailenin eko-nomik seviyesinin bir göstergesi olan ah~ap oymal~~ tavan yine misafire veri-len önemi ortaya koymaktad~r. Bu odalar ayn~~ zamanda selaml~k odas~n~~ da olu~turur; erkek misafirler burada a~~rlan~ r. Kap~~ önünde küçük bir pabuçluk bulunur ve baz~~ konutlarda pabuçlu~un üzeri basit bir kemerle belirlenerek, ayr~l~ r. Genellikle sokak yönünde ve tek cephelidirler.

Ba~odadaki vurgu ço~unlukla farkl~~ pencere ritmiyle ya da ç~ kma ile

sa~lanm~~t~r. Bu mekan~n ya di~er mekanlara oranla yükseltilerek ya da ç~kma yap~larak vurguland~~~~ ve iki soka~a cepheli ba~~ odal~~ örnekler eko-nomik seviyesi yüksek konutlar~n önemli bir göstergesidir.

incelenen örneklerde iki katl~~ konutlar a~~rl~ kl~~ olarak saptanm~~, tek katl~~ sadece iki örnek bulunmu~tur. Bu da ayn~~ zamanda alanda a~~rl~kl~~ ola-rak ekonomik seviyesi orta ve ikinci derecede üstü kullan~ c~ lar~~ bu-lundu~unu da göstermektedir. Orta halli ve üstü kesimin bütün konutlar~~ iki katl~d~r. Bu tip planda da evin kurulu~unu yine tand~revi ve avlu ili~kisi mey-dana getirmektedir. Evin giri~~ kap~s~~ avluya aç~l~r. Avlu bir kenar~ndan mu-hakkak tand~revi ile ba~lant~l~d~r. Tek katl~~ konutlar Erzurum'da dar gelirli halk~n oturdu~u konutlard~r. Konutlardaki temel mekanlar tand~revi, avlu, ba~~ oda, ah~r ve kilerdir. Bu mekanlara bir veya iki tane oda da ilave olmak-tad~r. Baz~ lar~nda merek-samanl~ k gibi k~s~~nlar da ah~rm bir kenar~na yerle~tiril~ni~tir. Bu evlerden sokak cephesinden darac~ k bir avluya girilir, solda veya sa~da evin soka~a bakan tek odas~~ bulunur ve genellikle bu odalar ba~~ odad~r. Tand~r evi avlunun sonundad~r ve avluya aç~l~r. Avlunun so-nunda ah~r ve merek-samanl~ k bulunur

Konutlar~n tümünün cephelerinde yer alan yatay ban dar i~levlerinden kaynakl~~ olarak kullan~lmalar~mn yan~~ s~ ra estetik amaçl~~ olarak da ayr~ca vurgulanm~~t~ r30. Dü~ey bantlara rastlanmam~~t~r. Bu özellik incelenirken sonradan d~~~ yüzeyi s~vanm~~~ olan örnekler de~erlendirme d~~~nda tu-tulmu~tur. incelenen örneklerin tümünde kullan~lan yatay bantlar duvarlar~~ ba~lay~c~~ hat~l i~levi göstermelerinden ba~ka, cepheleri hareketlendirici ve süsleyici ögeler olarak da dikkati çekmektedir.

30_{Karadayi, A., Sagsöz A. 11., Kent Kimli~inde De~i~im Ve Geli~imin Etkisi ye Ortaya Ç~kan}

Yeni Kimlik Aray~~~-Erzurum örne~i, Yap~~ ve Ya~am'96 Fuar ve Kongresi. Nisan 1996, Bursa, Bildiriler Kitab~, Cilt I, 153-167

(16)

856 AY~E SAGSÖZ- SÜLEYMAN ÖZGEN

iklim ko~ullar~~ ve malzemenin kullan~m~ndaki k~s~ tlamalar nedeniyle yüzeylerdeki doluluk oran~~ bo~luk oran~ndan oldukça fazlad~r. Bu özellik so~uk ve kuru iklimin etkisi ve dolay~s~yla kullan~lan malzemenin el verdi~i ko~ullar~n sonucudur.

Cephelerin genelinde tam simetri yoktur. Fakat simetri yap~n~ n bütününden çok zemin katta veya birinci katta birbirinden ba~~ms~z olarak olu~turulmu~tur. Bu özellik ç~kma olan yap~larda daha a~~rl~kl~d~r.

Kullan~lan malzemeler; en çok kö~elerde düzgün yonu ta~, moloz ta~~ ve ah~ap ~eklindedir. Yörede oldukça fazla bulunan ta~, gerek volkanik esasl~~ malzeme olmas~ndan dolay~~ hafif olmas~~ (1. ve 2. derecede deprem ku~a~~nda olmas~na da ba~l~~ olarak) ve gerekse iklimsel faktörlerin etkisiyle yo~un olarak kullan~lm~~t~r.

Giri~ler ço~unlukla direkt olarak sokaktand~ r. Do~rudan soka~a aç~lan

giri~lerde hem mahremiyeti sa~lamak hem de mekanlar~n serinlemesi amac~yla "urh~ç" ad~~ verilen kafes ~eklinde örülü ikinci bir eleman kul-lan~lmaktad~r, (Resim 45,46).

Anadolu'daki Türk konut mimarisinde d~~~ kap~lar avlulu evlerde avluya, avlusu bulunmayanlarda ise do~rudan eve aç~lrm. Giri~lerin ç~kma alt~nda oldu~u durumlarda giri~ler a~~rl~kl~~ olarak yap~n~n sa~~ ya da sol yan~nda, ç~kmas~z yüzeylerde ise ortada yer al~r ve genellikle de avlu mekamna aç~l~r.

Genel olarak dikdörtgen formlu pencereler kullan~lm~~~ olup, kare

formlu pencerelere de rastlanm~~t~r. Küçük kare formlu pencereler avlu,

hela, ah~ r-merek gibi fazla ~~~ k almas~~ gerekmeyen mekanlar~n üst k~s~mlar~nda yer alan tepe pencereleridir. Baz~~ konutlar~n zemin kadar~nda yer alan büyük kare formlu pencereler konutta tadilat yap~ld~~~ n~n göstergesidirler. Cephelerde bulunduklar~~ mekan~n farkl~l~~~n' ortaya koyan

pencere gruplanmalar~~ hakimdir ve bu özellik ba~~ odan~n cephedeki

vurgu-sunu artur~r.

Ç~kmalar, strüktürlerine göre a~~rl~kl~~ olarak konsol kiri~li, ikinci

dere-cede ise konsol, büyüklülderine göre öncelikle yap~~ uzunlu~-unca ve ikinci s~rada oda uzunlu~unca, yönlerine göre ise üç yönlü olarak saptanm~~t~r.

(17)

TAR~H~~ ERZURUM KENTI ÜÇ KÜMBETLER 857 3.Sonuçlar

Tarihi ve geleneksel çevreler, iklimsel, kültürel ve toplumsal etkenlerle olu~an mimari biçimlerin, ku~aktan ku~a~a çok az de~i~iklilderle aktar~lmas~~ sonucu olu~maktad~r. Uzun süreler kullan~lan ve de~i~meyen bu biçimler, mimarl~kta tasar~mc~n~n biçimlendirme etkinli~ini yönlendiren önemli bilgi kaynaklar~d~r. Bu ba~lamda, elde edilen analiz sonuçlar~n~n bölgedeki yeni yap~la~malar aç~s~ndan veri olu~turabilece~i dü~ünülmektedir. incelenen alandaki tarihi eserlerin dini yap~lar olmas~ndan kaynakl~~ olarak bu alan~n kentin geneline göre daha iyi korundu~u saptanan en önemli sonuçtur.

Alanda yer alan konut örnelderinin ço~unlu~unun sahip oldu~u ailenin ad~yla tan~n~yor ve biliniyor olmas~, konut-kimlik kavram~n~n geleneksel ko-nutlardaki hakimiyetini yani konutun aile ile özde~le~tirilmesini ortaya koy-maktad~r; sahiplenme, hakim olma vb. gibi kavramlar korumada önemli faktörlerdir. Geleneksel mimaride konutla ba~layan bu kavramlar ve do-lay~s~yla koruma bilinci, sokaklar, mahalleler ve bölgelerden ba~layarak kent bütününe do~ru yay~l~rlar.

Kentin genelinde h~zla artan geleneksel yap~lar~n y~k~ma terkedilmesi, y~ k~lmas~~ gibi olumsuzluklar~ n yak~n bir tarihte bu alan~~ da etkisi alt~na al-madan korumaya dayal~~ acil önlemlerin al~nmas~~ gerekmektedir. Kent gene-linde, burada incelenen eserlerdan ba~ka, incelenmesi gereken tarihi eserler ve konutlar da bulunmaktad~r. Ara~t~rman~n amac~n~n tarihi-geleneksel mi-marinin özelliklerinin ö~renilmesi, yeni tasar~mlara veri sa~lama ve gelece~e belge aktarma oldu~undan yola ç~k~larak, kent genelinde bu yönde yeni çal~~malar~n yap~lmas~~ ve en az~ndan belgelenerek gelece~e aktar~lmas~~ ge-rekti~i son söz olarak olarak söylenebilir.

(18)

(19)

Ay~e Sa~söz - Süleyman Özgen

(20)

Resim I - Üç Kümbetlerin güneyden görünü~ü

(21)

Ay~e Sa~saz - Süleyman Özgen

~ekil 2 - Emir Saltuk Kümbeti plan~~

(22)

Giri~~

~ekil 3 - II:Kümbet plan~~

(23)

Giri~~

~ekil 4 - Ill:Kümbet Plan~~

(24)

~ekil 5 - Rabia Hatun Türbesi plan~~

(25)

Resim 9a - Mehdi Abbas`Kümbeti'nin ön görünü~ü

(26)

Giri~~

~ekil 6 - Camii plan~~

(27)

Ay~e Sa~saz - Süleyman Özgen

Resim 11 - Rabia Hatun Çe~mesi

(28)

Resim 13 - Mehmet h~§a Çe~~ l~c.i Uç Kümbetler

(29)

L

r

_—1WD

ii

m ~~ el ii

O O

(30)

Resim 15 - 1 No'lu ömege ait ön görünü~~ (M~strlilar'~n evi)

(31)

111 ~~~~

~

r~~

(32)

Resim 17 - 2 No'lu örnege ait do~u görünü~ü (Kilisliler'in evi)

(33)

i~~~~

E

Il •

MI:

Y Y M h~l k lel lelW V ld lel

BE

Ne re

E

(34)

Resim 19 - 3 No'lu örnege ait ön görünü~~ (Kemal Bey'in evi)

(35)

[I] [4] [fi

[fl

Lfi [t]

Efi

El]

(36)

Resim 21 - 4 No'lu ömege ait ön görünü~~ (Hanagas~gil'in evi)

Resim 22 - 4 No'lu ömege ait ba~~ oda (Hanagas~gil'in evi)

(37)

M

D

Ay~e Sa~siiz - Süleyman Özgen

(38)

Ay~e Sagsöz - Süleyman Özgen

Resim 23 - 5 No'lu öme~e ait ön görtinü~ler (Avni Bey'in evi)

(39)

M

• ü

leed J LJ LJ LJ 1J LJ ~ ffie il 'E

irt

1E11 1 LJ

J

(40)

Ay~e Sa~sik - Süleyman Özgen

Resim 25 - 6 No'lu örnege ait ön görünü~~

(41)

EB

Eli

(42)

Resim 27 - 7 No'lu ömege ait ön görünü~~

(43)

~--

~f 1

F

c

El

(44)

(45)

Ay~e Sa~~ söz - Süleyman Özgen

o

(46)

Resim 31 - 9 No'lu örne~e ait ön görünü~ler (Semin Bey'in evi)

(47)

-ti=11-ll-IHI-11-4HHHHHHI-11-1HHI-INHHHHHHHi=

Li

~~ ~~

(48)

Resim 34 - 10 No'lu örnege ait ba~~ oda (Ceylanogullan evi)

(49)

-CL i

11

11 11*

11 ii

ii

Ay~e Sa ~söz - Süleyman Özgen

(50)

Resim 35 - il No'lu ömege ait ön görünü~~ (Ketecioglu evi)

(51)

C> U U U _•0001:JOUU L

(52)

(53)

Ay~e Sa~söz - Siileynnu~~ Özgen

Resim 39 - Seki ve çevresi, Hana~as~gilin evi

(54)

Resim 4 I - Tand~revini örten k~rlang~ç tavan örne~i. Hana~as~gil'in evi

(55)

Resim 43 - Ba~odanin önemini vurgulayan süslemeli tavan örne~i, Hanagasigirin evi

(56)

Resim 45. "F~ rl~ k:h kap~~ tlii~~ ii ~ I ii j i

(57)

Ay~e Sa,r;Isiiz - Süleyman Özgen

Resim 47 - Ay~e Sagsöz'ün Erzurum Kentinin geleneksel konutlar~~ ve sokaklar~n~~ tan~ t~c~~ suluboya çal~~malanndan örnekler. Sagsöz'ün 997'den beri çal~~malar~~ devam etmektedir.

(58)