EVANGEL~A BALTA,
Peuple et Production. Pour une interpre-tation
des sources ottomanes,
~stanbul 1999, 281 sayfa. Analecta Isisiana XLI.
[A.VI/656].
Problme et Approches de l'Histoire Ottomane. Un itinraire
scientifique de Kayseri E~riboz,
~stanbul 1997, 325 sayfa. Analecta
Isisiana XXVIII. [A.VI/690].
Günümüz ara~unc~lan aras~nda seçkin bir yeri bulunan say~n E. Balta, çok verimli çal~~ma-lar~n~~ ~imdi iki cild içinde toplam~~t~r. Böylece ula~~lmas~~ güç baz~~ süreli yarnlarda ç~km~~~ makale-leri bir bütün halinde ilim ilernine sunulmaktad~r.
Ara~una büyük ölçüde Karamanhca eserler(yunan harfleri ile yaz~h türkçe) hakk~nda yap-t~~~~ de~erli bibliografyas~~ ile tan~nm~~t~r. Bu konu üzerindeki kanaatlerimi bir ba~ka yaz~ya ertele-yerek, ~imdi elimizde bulunan kitaplar üzerinde durmak istedim. Yunanca gibi ö~renilmesi zor bir dilde yaz~hp, sonra modern Avrupa dillerine tercüme edilen ara~t~rmalar~, hâkim oldu~u ~kah kaynaklar~~ sayesinde, yararh ürünler yaratmaktad~r. Bunlar~~ s~ras~~ ile birlikte belirlemede yarar bulunmaktad~r:
Yukar~da ilk konu edilen kitab~nda sekiz tane makalesini toplam~~ur. Ilk dört ara~t~rma Si-sam, Patmos ve E~riboz adalar~~ üzerinedir: "Aç~l Susam aal" 5.11-59", "Recensements ottomans de Patmos (XVe-XVIle s.)" 5.61-73, "Karystia de l'Eubee (XV-XVIle siecles)" s.75-146(bunun 5.130-146 aras~~ harita ve fotokopiler içerir) ve Mustafa O~uz ile birlikte "Le Kanunnkne du Sandjac d'E~riboz (milieu du XVIe siecle)" s.147-177. Bütün bu adalar, uzun zaman Osmanl~~ egemenli~i alt~nda kald~~ ise de mahalli ortodoks mezhebi de hiç eksik olmad~~~~ hatta baz~~ devir-lerde Avrupa kökenli yabanclann da bulunmas~ndan dolay~~ yer ve özel adlar~n okunmas~~
(onomastik ve toponomastik) sorun yaraunakta ve ele alanlar~~ zorluklara itmekteydi. ~imdi ise say~n ara~unc~mn katk~lar~~ sayesinde bu mü~killim büyük bir k~sm~n~~ a~m~~~ ve hatta adalar ile il-gili ne~riyattan da haberimiz bulunmaktad~r. Müellif de yay~nlad~ktan sonra konusu ile ilil-gili yay~n ç~km~~~ ise, ek olarak (addendum) diye son tarafa not koymu~tur. Bu adalar aras~nda en ~ansl~~ olanlar Sisam ile E~riboz'dur zira tar~m ürünleri bak~m~ndan son derece zengin olup, denizcile-rin hasrede bakuldan yerlerdi. Sisam ve Patmos adalar~~ Anadolu topraklar~na da yak~n olduklar~~ için, ayr~~ bir ~ansa sahiptir. Zaten ara~t~ncuun kulland~~~~ malzeme ve ayr~ca yap~lan ara~t~rmala-r~n çoklu~u da hemen dikkati çekiyor. Ula~~nam~za hiç bir ~ekilde imkan bulunmayan bu ara~-t~rmalar~~ özgün ba~l~k yerine ça~da~~ bir Avrupa diline de aktarmas~, gerçekten isabetli bir tu-tumdur. E~riboz vilâyeti kanunnâmesinin çeviri yaz~s~~ ve haz~rlanan bir dizin de esas metne ula~makta zorluk çekenlere bir klavuzdur. Be~inci ara~t~rmas~~ Aynaroz Manasun gibi, müstesna örnek bir mahallin tedkikini içerir:'Landed property of the Monasteries on the Athos peninsula and its taxation in 1764" (5.179-207), aras~ndakibu makale, manast~r yönetimleri ile Osmanl~~ yö-neticileri aras~ndaki ili~ki için örnek te~kil ediyor. En gözde dinsel merkezler bir say~lan Aynaroz [Hagic> Oros/Kutsal Da~] ve içindeki manasurlann ne gibi zengin malzeme içerdi~i yak~n gibi geçmi~te düzenlenen sergi vesilesi ve bu anda yay~nlanan katalogda belirtilmi~, ara~t~r~c~~ da kat-unsur (5.180 dibinde bulunan notlar). Ara~una üzerine dü~eni yerine getirip seçkin bir belgeyi tarihsel geli~me içinde ve bu arada rahiplerin kullan~m~~ için haz~rlanan bir belge ile birlikte (asil
1168 KITAP TANITMA
dil olan yunancada) veriyor. Bu çal~~may~~ ileri götürecek ve buradaki Türk belgelerinin bir reges-ta 'sm~n yap~lmas~n~ n gerekti~ini orreges-taya koymas~~ da yeterlidir.
Edirne'deln yunan cemaati ile Türkiye'de tütün üretimi ile u~ra~an yunanl~lar~n incelen-di~i ara~t~rmalar (s~ras~~ ile s.209-245 ve s.247-257) insan ve toprak kültürleri üzerinde duruyor. Edirne son devirlerde u~rad~~~~ talihsizlikler sonucu büyük bir bunal~ma dü~mekle beraber, bas~h ve bas~h olmayan belgeler sayesinde çok incelenen bir merkezinnzdir. Buradaki gayri müslim ce-maatlerin zaman içinde yaratt~klar~~ ürünleri ara~t~r~c~~ çok iyi kullanmakta ve bir geçi~~ dönemine ayd~ nl~k getirmektedir. Osmanl~~ varl~~~~ da ihmal edilmeden, kaynaklar~n verilen içinde belirli bir düzen içinde sunulmu~tur. Tütün ürünü ise, iki taraf ekicilerinin belirli bir dönem kar~~ la~ur-d~klan zorluklar~~ ayd~nl~~a kavu~turuyor. Bu ürünün Orta Do~uda tan~nmas~ndan sonra yarat-t~~~~ etki üzerinde uzun zamandan beri durulmakta ve uluslararas~~ toplant~lar bile düzenlenmek-tedir. Günümüzde de bu ürün için yap~lan giri~imlerin tarihi evresini haz~rlayan ba~ar~l~~ bir ~e-kilde ortaya koyarken, ba~l~ca yararland~~~~ kay~tlar kendi ülkesindeki olup, ~imdi ara~t~nc~lara büyük bir kolayl~k sa~l~yor.
Son makalesi, ihtisas~~ alan~ndaki bir çal~~mad~n'Periodisati on et typologie de la producti-nos des livres Karamanlis" s.259-281. En kapsaml~~ ve ~ansl~~ bir makaledir, çünkü muhtelif dergi-lerde ve bu arada Türkiye'de de yay~nland~~ [Müteferrika dergisinde]. Her ne kadar kanaatlerimi bir ba~ka yaz~ma ertelemek için ibare kulland~m ise de, say~n ara~unc~~ bas~m a~amas~nda bile ha-berdar oldu~u yay~nlar~~ bir ek (addendum) olarak çal~~mas~na katm~~ur. Çünkü bu konu çok çekici olup, her bir ara~urmac~r kendisine râm eder Bu ara~t~rmas~~ ve haber verdi~i yay~nlar, eserler hakk~nda art~k kuru isim de~il fakat içerikleri ile birlikte, kitaplar~n ne kadar k~ymetli ol-duklar~~ ve bas~l~~ metinlerin bir belirli evrede insanlar~~ nas~l etki alt~nda b~raku~~na da delil te~kil ediyor. Ara~t~r~c~~ yapt~~~~ s~n~fland~rmalar ve içeriklerinin de~eri ile, bu alanda daha ne kadar ya-p~lmas~~ gerekli sa~lam malzeme bulundu~undan okurlar~~ haberdar etmektedir.
Ara~t~nc~mn ikinci s~rada zikretti~im eseri, üç anabölüm içinde oniki tane ara~urmas~n~~ bir araya getirmektedir. Esas ihtisas alanlar~n~~ içeren bu çal~~malarda Ege Adalar~n~n yeri özellikle ayr~l~n~~t~r. ~lk k~s~m hakk~nda belirtti~im sat~rlar~~ burada da tekrar edebilirim. Zira ula~~lmas~~ im-kans~z yay~ nlar burada da mebzul miktarda vard~r. Bununla da yetinmeyip eklerini de katmas~, daha ne kadar kaynak bulundu~unu da ispat eder. Bu kitapta konu edilen adalar: E~riboz, Sân-torin adalar~~ olup, zengin bir yöre olan Serez ile Osmanl~~ devrindeln ekmek üretimi üzerinde ça-l~~mada ~imdiki Yunanistan'~~ içerir. Bu ara~t~rmalardan iki tanesi, Dil ve Tarih-Co~rafya Fakültesi taraf~ndan yay~nlanan Tarih Ara~t~rmalar~~ Dergisi sayfalar~nda ne~redilme ~ans~~ bulmu~tu [say~~ 26 ve 27]. Her ne kadar s~n~rl~~ say~da bas~lan ve sat~lan bir süreli yay~n ise de, ~imdi elimizdeki ki-tap içinde bulundu~u için bu ~anss~zli~~~ gidermi~tir(E~riboz ve Ekmek üzerine olanlar). Santorin adas~~ için kaleme ald~~~~ iki ara~t~rma, küçük fakat faal bu yörenin belirli tarih ve ça~lann~n(XVI ve XVII.yy.lar) belirmekte yararl~d~r.
~ kinci k~ s~ mda ele al~ nan iki makale. Karamanl~ ca ve onun etkinli~i üzerine-din'Areti'[fazilet] adl~~ bir dergi için haz~rlanan bu yaz~~ (s.201-244 aras~) daha önce tan~nm~~~ ara~t~ rma dergisinde (TÜrklük Ara~t~rmalar~) ç~km~~~ ise de ~imdi tamamlay~c~~ bir ba~ka makale ile (s.245-256 aras~) ile birlikte bir bütün te~kil ediyor. ~çeriklerin ne kadar önemli oldu~unu ve bu arada bas~m~n etkilerini de belirtmede bir yarar görmektedir. Matbaan~n geli~ti~i önemli mer-kezlerden biri olan Venedik ~ehri, özellikle Aldo Mant~zio ve ailesi taraf~ndan bast~r~lan kitaplann da yaratt~~~~ kültür, siyasi, edebiyat, güzel sanatlar etkileri de ~imdi bu kitap içinde belirtilen sat~r-larda kendisini göstermektedir.
KITAP TANITMA 1169
Kitab~n üçüncü bölümü, özel bir ba~l~k alt~nda, ara~t~r~ c~~ ve tarihçilere kazand~r~lan mal-zeme üzerinedir: "Yunanistandaki Osmanl~~ ar~ivleri" (s.259-275 ve buna yap~lan ekler (addendum) gene de yeterli de~ildir. Zaten ara~ur~c~n~ n ne kadar kapsaml~~ bir çal~~ma içinde bulundu~unu gösterir ve bu s~ralarda yay~mlanan bir kitap içindeki yay~nlar da boyutun ne kadar geni~~ çapl~~ oldu~una delildir (Tarihde Güney-Do~u Avrupa: Balkanolojinin dünü, bugünü ve
sorunlar~ , Ankara 1999.içinde: Nicolaos Oikonomides, "The mediaeval archives of Mounth Athos
asa source for Balkan history" s. 109-115 ve Elizabeth A. Zachariadou "Greek monastic arçhives as a source of ottoman history" s.137-141). Ara~t~r~c~~ üzerine dü~eni yap~p Türk vesikalar~~ içeren ~ehirlerin listesini ve daha önce ara~ur~c~lar (ço~unlu~u da Yunanl~) taraf~ndan kaleme al~nan eserleri de zikretrnekte ve bu arada kendisinin de geli~tirdi~i çal~~malar~~ haber vermektedir. Bunu tamamlayan sat~rlar Orta Anadolu (tarihi ad~~ ile Kapadokya)'dan yap~lan mübadele son-ras~~ olu~an belgelerin özelliklerin incelenmesidir(s. 281-294).
Eser için bir de dizin haz~rlanm~~, böylece ara~unalar~n çal~~malar~~ kolayla.~unlm~~ur. Kitaba konulan altba~l~ k da ara~t~r~c~= ilgi alan~n~n co~rafyas~n~~ belirtmek bak~m~ndan anlamlid~r. Kayseri ile E~-riboz aras~nda çizilen bu hat için art~k yeterli bulmay~p, çap~run geni~le-tilmesini ve ayr~ca derinli~in de artunlmas~m beklemek haklumad~r. Böyle düzenli bir derleme koleksiyonunu yaratan ara~unc~, Karamanl~ca çal~~malar~~ yan~nda hem kendisinin hem de ülke-sinin tarih ara~t~rmalar~~ bak~m~ndan ne kadar velüt bir çal~~ma içinde bulundu~unu gösteriyor. Uzun zamandan beri yapmak istemedi~im tan~mla yaz~s~~ yazma karanmdan vazgeçirten bu dizi, iki ülke ara~unc~lann~ n bir kollaborasyon içinde bulunulmas~~ durumunda ne kadar yararl~~ eser-ler yaratabilece~ini ispat etmesi aç~s~ndan da de~erlidir.
Bu çal~~malar~~ ile yetinmeyip toplad~~~~ zengin malzemeyi ilim Memine sunmas~n~~ bekledi-~imiz say~ n Evangelia Balta'n~n, miljdeledi~i giri~imlerini bitirmesini de beklerken sab~rsal~k gös-termekteyiz.
MAHMUT H. ~AK~RO~LU
