úIRNAK VE ÇEVRESùNùN OBSùDYEN TùCARETùNDE YERù
VE ÖNEMù
Bahattin ÇELùK*
Anahtar Kelimeler: Irak • Suriye • úırnak ve Çevresi • Neolitik • Obsidyen Ticareti • Klorit taûı
Özet:úırnak ve çevresi, Neolitik Dönem’de bir kavûak yeri olarak karûımıza çıkmaktadır. Bölge-nin güneyinde, bugünkü Kuzey Irak’ta bulunan Nemrik, Mazhgalia, Ginnik ve Kermez Dere gibi önemli Neolitik yerleûimler, batı ile kuzeybatısında bulunan Güzir Höyük, Hallan Çemi, Demirköy, Körtik Tepe ve Çayönü yerleûimlerinin varlıøı bu durumu en iyi kanıtlayan unsurlardır. Bugün, Irak ve Suriye sınırları içinde kazısı yapılmıû pek çok arkeolojik yerleûim alanı mevcuttur. Cizre, Silopi ve ùdil bölgesinde yapılan yüzey araûtırmalarında tespit edilen arkeolojik yerleûim alanı sayısı 119 adettir. Hiç birinde henüz herhangi bir kazı yapılmamıû olan bu yerleûimlerde Neolitik Dönem’den itibaren tüm dönemlere ait yüzey buluntuları saptanmıûtır. Gelecekte bu yerleûimlerde yapılacak kazılar saye-sindeúırnak bölgesinin tarihsel önemi daha somut bir ûekilde ortaya çıkacaktır. Bu çalıûma, úırnak ve çevresinin prehistorik devirlere ait buluntu yerlerini derlemeyi ve buradan yola çıkarak bölgenin öne-mini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.
THE IMPORTANCE OF úIRNAK AND ITS ENVIRON IN OBSIDIAN TRADE Keywords:Iraq • Syria • úırnak • Region • Neolithic • Period • Obsidian trade • Chlorite stone
Abstract:úırnak and its environ is a crossroad during the Neolithic Period. In the South of the region there are very important Neolithic settlements like excavated sites as Nemrik, Mazhgalia, Ginnik and Qermez Dere in Northern Iraq, and in the Southwest of the region there are also very important Neolithic sites as Güzir Höyük, Hallan Çemi, Demirköy, Körtik Tepe and Çayönü settle-ments around úırnak area testify the presence of important sites in the area especially in the Neolithic Period. Today there are lots of archaeological sites whose excavations are being carried out in Iraq and Syria. During the surveys in the areas of Cizre, Silopi and ùdil, 119 archaeological sites have been determined. None of these sites were compeletely excavated yet but the surface finds show a time range including Neolithic Period. Further archaeological excavations which will be carried out in the future will make us understand the historical importance of úırnak and its region in more certain-ity.This study aims to compile the prehistoric archaeological sites in úırnak and in its environ to re-veal the importance of the region in prehistoric times.
* Yrd. Doç. Dr. Bahattin Çelik, Harran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, TR-63300 / úANLIURFA. e-mail: bcelik@harran.edu.tr
I. Giriû
Güneydoøu Anadolu Bölgesi içinde bulunanúırnak; Cizre, Silopi, ùdil, Güçlü-konak, Uludere ve Beytüûûebap çelerinden oluûur. Cizre, Silopi ve ùdil il-çeleri 300-400 m rakımlı ve daha çok ge-niû ovaların yer aldıøı coørafik bir bölge-dir. Kıûlar ılık, yazlar ise aûırı sıcak geçer. úırnak merkezi, Güçlükonak, Uludere ve Beytüûûebap ise rakımı 1000 m ve üze-rinde, engebeli, sarp yamaçlar ve yüksek daøların yer aldıøı, orman ve mera alanla-rının geniû çapta bulunduøu bölgelerdir. Daølık kesimleri Güneydoøu Toroslar sis-temine baølı daølardan oluûur. Bu böl-gelerde geçit veren doøal yol sistemi sa-dece akarsular tarafından yarılmıû vadiler-dir. Bu ilçelerde de kıûlar sert geçer. úır-nak çevresinde ise Mardin, Batman, Siirt, Van, Hakkâri, Irak ve Suriye bulunur.
úırnak ve çevresinde prehistorik de-virlerle1 ilgili araûtırmalar, Van ve Hakkâri
dıûındaki bölgeler hariç pek çok alanda yapılmıû veya yapılmaktadır. Güneydoøu Anadolu Bölgesi’nde prehistorik devirler üzerine yapılan ilk arkeolojik yüzey araû-tırmaları, 1963 yılında ùstanbul ve Chicago Üniversiteleri’nin ortak bir pro-jesi olan Güneydoøu Anadolu Tarihöncesi Araûtırmaları adı altında daha çok
bölge-nin batı kesiminde yapılmıûtır2. 1963
yı-lında yapılan bu projede, bölgenin doøu-sunda yer alan Diyarbakır ve Siirt’te top-lam 101 adet arkeolojik yerleûim alanı tespit edilmiûtir3
.úırnak ve çevresinde ise, 1989-1990 yılları arasında daha kapsamlı
1 Prehistorik Devirler; Alt Paleolitik Dönem, Orta Paleolitik Dönem, Üst Paleolitik Dönem, Epi-paleolitik Dönem, Neolitik Dönem ve Kalkolitik Dönem olarak altı döneme ayrılmıûtır.
2 Çambel – Braidwood 1980, 10. 3 Benedict 1980, 141-147.
bir araûtırmayı Amerikalı bir ekip gerçek-leûtirmiûtir. G. Algaze baûkanlıøında, 1989-1990 yılları arasında, yapılan çalıû-mada ise Batman, Bismil, Eruh, Cizre ve Silopi’de yapılan araûtırmalarda 288 adet yerleûim yeri saptanmıû, yüzeyden topla-nan buluntulardan yola çıkılarak bunların kesintisiz bütün dönemleri içinde barın-dırdıøı anlaûılmıûtır4. Bölgede, ûuanda inûa
edilen baraj çalıûmaları nedeniyle yapılan kurtarma kazıları sayesinde bu alanlardaki arkeolojik yerleûimlerin nitelikleri ve özel-likleri her geçen gün daha da gün yüzüne çıkmaktadır.
ùstanbul ve Chicago Üniversitele-ri’nin 1963 yılında ortak bir projesi ile baûlamıû olan “Güneydoøu Anadolu Ta-rihöncesi Araûtırmaları” projesinde daha çok Siirt, Diyarbakır ve úanlıurfa illerinde araûtırmalar gerçekleûtirilmiûtir. Bu araû-tırmalarúırnak bölgesinde yapılmamıû ol-sa dahi bölgenin arkeolojik yönden zen-ginliøini fark etmek açısından çok yararlı olmuûtur. Araûtırmalar sonucunda, Gü-neydoøu Anadolu Bölgesi’nin Neolitik Dönem içinde çok önemli bir konuma sahip olduøu anlaûılmıûtır.
Prehistorik devirlerde bir dönüm noktası olan Neolitik Dönem5, yerleûik
yaûantı ile ilgili ilk somut bilgileri bize ver-mesi açısından tarihsel öneme sahip bir dönem olarak karûımıza çıkmaktadır. Bu dönemden önce avcı ve toplayıcı olarak konargöçer tarzda yaûayan 20-30 kiûilik insan toplulukları Güneydoøu Anadolu Bölgesi’nde uygun iklim koûullarının
bu-4 Algaze ve diø. 1991, 180-199.
5 Neolitik Dönem ile ilgili tarihler, Yakındoøu Sit At-lası (ASPRO) dikkate alınarak yapılmıûtır. Söz konu-su atlas, Üst Paleolitik Dönem’den sonra baûlatılmıû olup M.Ö. 14.000 ile M.Ö. 4500 yılları arasını kap-samaktadır (bkz. Hours ve diø. 1994, 18-19).
lunması nedeniyle ilk kez buralarda yoøun olarak yerleûik hayata geçmiûlerdir. Böl-gede, 1963 yılında gerçekleûtirilen
Güney-doøu Anadolu Tarihöncesi Araûtırmaları ve
1963-1986 yılları arasında yapılan Çayönü kazıları sayesinde, bölgenin Neolitik Dö-nem ile ilgili kesintisiz bir kronolojisi or-taya çıkartılmıûtır6. Bu sayede, bölgede
bulunan yeni Neolitik yerleûimler Çayönü referansları sayesinde tarihlendirilmekte-dir.
Araûtırma konusu olan úırnak bölge-sinin, batısında bulunan Dicle Nehri bö-lümüne arkeolojide “Yukarı Dicle Bölge-si” adı verilmektedir. Bu bölgede bugüne kadar tespit edilmiû Neolitik Dönem yer-leûimler; Amarsava, Ber Ava úikefte, Ça-yönü, Demircitepe/Demirköy, Girikiha-ciyan, Giryan/Gri Hami, Gölbent Mev-kii, Gri Havsarik, Güzir Höyük, Hakemi Use Tepe, Hallan Çemi Tepesi, Sumaki Höyük, Harif Pinar, Kikan Harabesi, Kötekan, Körtik Tepe, Nevala Denik, Papazgölü, S 63-26, S 63-7/Ayngerm Yanı, Yayvantepe/Til Huzur adıyla bili-nen yerlerdir. Bunlardan Çayönü, Demir-köy, Grikihaciyan, Halan Çemi, Hakemi Use, Sumaki Höyük ve Körtik Tepe ören yerlerinde kazılar yapılmıû veya halen ya-pılmaktadır. úırnak bölgesini arkeolojik yönden iyi analiz edebilmek için çevre-sindeki bölgelerin içinde yer alan arkeolo-jik yerleûim alanlarını ve bunların özellik-lerini incelemek gerekmektedir. Bu ne-denle aûaøıda yer alan; Diyarbakır Bölgesi, Batman Bölgesi, Siirt Bölgesi, Mardin Bölgesi, Hakkâri Bölgesi, Cizre Bölgesi, Silopi Bölgesi, ùdil Bölgesi, Suriye-Türkiye Sınır bölgesi ve Irak-Suriye-Türkiye
Sı-6 Özdoøan 2007, 63.
nır bölgesi (Kuzey Irak) üzerine arkeolo-jik bir derleme yapılmıûtır.
II. Diyarbakır Bölgesi7
ùlk kez bölgede yapılan arkeolojik araûtırmalar 1963 yılında gerçekleûtirilmiû ve yaklaûık 60 adet yerleûim yeri saptan-mıûtır8
. Ergani Ovası’nda bulunan Çayö-nü yerleûiminde yapılan kazılar sonucu bölgenin Neolitik Dönemi hakkında zen-gin bilgiler elde edilmiûtir9. M. Özdoøan
baûkanlıøında bir ekip tarafından 1988 yı-lında Ergani Ovası’nda yapılan yüzey araûtırmaları sonucunda Papazgölü, Kikan Harabesi, Gölbent Mevkii, Gri Havsarik, Grihami Tepesi ve Yayvantepe/Tilhuzur Höyüøü adıyla altı adet Neolitik yerleûim yeri saptanmıû, bunların dıûında dört adet Neolitik Dö-neme ait yer daha tespit edilmiû ancak ye-terli buluntu toplanamadıøı için bunlar deøerlendirme dıûında tutulmuûlardır. Yüzey taramalarından ele geçen buluntu-lardan yola çıkılarak bölgede daha çok Üst Paleolitik Dönem’den sonra bir yo-øunluk olduøu anlaûılmıûtır. ùlginç olan, Ergani Ovası’nda yer alan bu yerleûimler-den toplanan yontmataû buluntu grubu içinde en yoøun kullanılan hammaddenin obsidyen olarak karûımıza çıkmasıdır10
. 1989-1990 yılları arasında G. Algaze baû-kanlıøında yapılan yüzey araûtırmasında ise bölgenin doøusunda 120 adet yerleûim yeri saptanmıû olup bunlardan bazılarının
7 Diyarbakır,úırnak bölgesine komûu olmamakla bir-likte arkeolojik buluntuların benzerliøinden dolayı buraya eklenmiûtir.
8 Çambel – Braidwood 1980, 10.
9 Çambel – Braidwood 1980, 13-22; Özdoøan 2000, 14-19; Erim-Özdoøan 2007, 57-97.
prehistorik devirlere ait yerleûim yeri ol-duøu anlaûılmıûtır11
. III. Batman Bölgesi
Batman ve çevresinde ilk kez 1989-1990 yılları arasında G. Algaze baûkanlı-øında yapılan yüzey araûtırmalarında top-lam 49 adet arkeolojik yerleûim alanı sap-tanmıûtır12. Bu yerleûimlerin çoøu Garzan
Suyu ve Batman Suyu vadilerinde yoøun-laûmıûtır. Ayrıca bölgede, özellikle Raman Daøı ve çevresinde paleolitik devirlere ait farklı ekipler tarafından yüzey araûtırma-ları yapılmıûtır13. Bu çalıûmalarda çok
sa-yıda “Açık Hava ùstasyonu / Open Air
Station” denilen kamp yerleri saptanmıûtır. Batman’da yapılan diøer arkeolojik çalıû-malarda ise Neolitik Döneme ait yerleûim yeri tespit edilmiû ve bazılarının kazıları yapılmıûtır. Bunlardan, Batman’ın Beûiri ilçesinde kazısı yapılan Sumaki Höyük’te, M.Ö. 6500-6000 yılları arasına tarihlenen ve aøırlıklı olarak saz ve ince dallardan örülmüû duvarlarla oluûturulan evler, ham petrol sızıntılarına maruz kalmıû kilden yapılan hayvan figürinleri, ezgi taûları ve ocaklar tespit edilmiûtir14
. Ayrıca bölgede kazısı yapılmıû veya yapılmakta olan diøer önemli ören yerleri Hallan Çemi, Demir-köy ve Körtik Tepe yerleûimleridir15
.
Ka-11 Algaze ve diø. 1991, 212-213, Fig. 2a-b. 12 Algaze ve diø. 1991, 213, 219 Fig. 2b, Fig.10. 13 Algaze ve diø. 1991, 184-187, Fig. 8-9; Taûkıran
2006, 205-218.
14 Bkz. A. E. Özdoøan: Interperting Late Neolithic of Upper Mesopotamia/ Leiden, 2009. “Sumaki Hö-yük: a new PPN to PN site in the Batman Region”; http://www.kesfetmekicinbak.com/arkeoloji/0974 5/ (18.05.2010).
15 Batman ile Diyarbakır il sınırları bugün için Batman Suyu olarak kabul edilir. Körtik Tepe, Demirköy ve Hallan Çemi Neolitik yerleûimleri, Batman Suyu’nun batısında olmalarına raømen arkeoloji literatüründe Batman Vadisi’nde bulundukları için bu sitler Bat-man Bölgesi içinde deøerlendirilmiûlerdir.
zılar sonucunda, bölgenin Neolitik Dö-nemi’nin M.Ö. 10.000-6200 yıllarına ta-rihlendiøi, ele geçen buluntuların özellik-lerinden ve yapılan C14 analizözellik-lerinden an-laûılmıûtır. Özellikle Hallan Çemi, Demir-köy ve Körtik Tepe yerleûimlerinin ben-zer mimariye ve benben-zer buluntulara sahip oldukları anlaûılmıûtır. Her üç yerleûimde kullanılan hammadde içerisinde yoøun olarak obsidyen kullanıldıøı tespit edilmiû-tir. Ayrıca, bu yerleûimlerde daha önceki Neolitik Dönem kazılarında fazla rastla-nılmayan klorit taûından yapılan taû kap geleneøi de yaygın olarak görülmektedir16
. IV. Siirt Bölgesi
Bölgede ilk kez 1963 yılındaùstanbul ve Chicago Üniversiteleri’nin ortak bir projesi olan “Güneydoøu Anadolu Tarihönce-si Araûtırmaları” adı altında yapılan yüzey
araûtırmalarında Siirt ve çevresinde top-lam 43 adet arkeolojik alan tespit edilmiû-tir17. 1989-1990 yılları arasında Algaze
baûkanlıøında yapılan yüzey araûtırmala-rında ise 38 adet yerleûim yeri saptanmıû-tır18. Bölgedeki toplam 81 adet arkeolojik yerleûim alanı daha çok Bothan Vadi-si’nde ve Kurtalan ùlçesi civarında yer al-maktadır. Bothan Vadisi’nde, Güçlüko-nak ile Siirt yolu arasında yer alan Güzir Höyük, Ayngerm Yanı ve S63/26 bölge-de tespit edilmiû Neolitik Döneme ait yerleûimler olarak karûımıza çıkmaktadır19.
V. Mardin Bölgesi
Mardin Dargeçit ùlçesi’nde, Ilısu Ba-raj gövdesinin inûa edileceøi bölgede T.
16 Bkz. Rosenberg 2007a, 1-11; Rosenberg 2007b, 13-19; Özkaya 2007, 21-36.
17 Benedict 1980, 141-143.
18 Algaze ve diø. 1991, 187-191, 219-220. 19 Algaze ve diø. 1991, 189-190, Fig. 12.
Ökse tarafından yapılan araûtırmalarda 15 arkeolojik yerleûim yeri saptanmıû, bun-lardan bazılarının Neolitik Dönem yerle-ûimleri olduøu anlaûılmıûtır20. Baraj
göv-desi altında kalacak olan bu yerleûim alan-larının bazılarında kazılar yapılmaya baû-lanmıûtır21. Ayrıca, E. Ay tarafından
böl-gede Neolitik Dönem’lerle ilgili olarak yüzey araûtırmaları halen devam etmekte-dir22.
VI. Hakkâri Bölgesi
úırnak’ın doøusunda bulunan böl-gede yapılan çalıûmalarda aøırlıklı olarak Doøu Anadolu Yayla Kültürü’ne ait bu-luntular ele geçmiûtir. Bugüne kadar pre-historik devirlerin varlıøına dair herhangi bir arkeolojik ören yeri tespit edilememiû-tir. Tanin Daøları’nda kayaya oyulmuû Neolitik Döneme ait olduøu söylenen hayvan figürlerinden bahsedilmektedir23.
Ancak bununla ilgili yapılmıû herhangi bir araûtırmaya rastlanılmamıûtır. Hakkâri’nin batısında bugünkü ùran sınırları içinde bulunan Zagros Daøları’nda prehistorik devirlere ait arkeolojik alanlar saptanmıû olmasına raømen, Hakkâri Bölgesi’nde bu tarz yerleûim alanlarının bulunmayıûı böl-genin iyi bir ûekilde araûtırılmamıû olma-sından kaynaklanmaktadır.
20 Antiquity Dergisi web sayfası: A. Tuba Ökse – A. Görmüû – E. Atay, 2009 Project:
http://antiquity.ac.uk/projgall/okse323/ (10.05.2010).
21 Ökse ve diø. 2009, 71-94.
22 2008 yılında E. Ay baûkanlıøında yapılan Mardin ili Neolitik Dönem Yüzey Araûtırmaları’na bu makale-nin yazarı ekip üyesi olarak katılmıûtır.
23 Bkz. úırnak Valiliøi web sitesi, http://www.sirnak.gov.tr/default_B0.aspx?id=17 (15.05.2010).
VII. Cizre Bölgesi
Cizre Bölgesinde ilk kez 1989-1990 yılları arasında G. Algaze baûkanlıøında arkeolojik yüzey araûtırmaları yapılmıûtır. Bu araûtırmalar sonucunda yaklaûık 14 adet yerleûim alanı tespit edilmiûtir. Bun-lar, Hendek, Fenik (Eski Yapı), Kazrik Boøazı, Bürücek Köprüler, úeyh Mu-hammed Harabe, Ayn úeû Harabe, Kidiûu Harabe, Cizre Mezar, Mehmetçik Höyük, Hacı Sultan Höyük, Yaû Höyük, Ravini Harabe, Nerdus Çayı Yanı24 adlı ören
yer-leridir. Bunlardan Nerdus Çayı Yanı Neo-litik Döneme tarihlendirilmektedir. Diøer yerleûimler de tarihsel dönemlerin tümü-nü içlerinde barındırmaktadır25. Bölgede, 2004 ile 2005 yılları arasında G. Kozbe tarafından da yüzey araûtırması yapılmıû-tır. G. Kozbe, 2004 yılı araûtırmalarında G. Algaze’nin saptamıû olduøu yerleri tekrar incelemiû ve Ayn úeû Höyük 2, Zoran Höyük, Girke úilo ve Mehmedi (ùnci) Höyük gibi yeni yerleûimler tespit etmiûtir26. 2005 yılında Varlık Höyüøü,
Taû Höyük, Erdem Höyük, úekûek Hö-yük, Uøur HöHö-yük, Korucu HöHö-yük, Saklan ve Kebele Höyük adıyla toplam sekiz adet yerleûim yeri daha saptanmıûtır27
. G. Kozbe, Cizre ilçesinde yapmıû olduøu ça-lıûmalar sonucunda toplamıû olduøu bu-luntulardan yola çıkarak bölgenin Neoli-tik Dönem’den baûlayarak tüm dönemleri içinde barındırdıøını söylemektedir28.
Ay-rıca, çeûitli höyüklerden topladıøı bulun-tular içerisinde yontmataû alet grubu
için-24 Algaze ve diø. 1991, 225-226, Fig. 19a-b; Algaze – Rosenberg 1991, 143-144, 148, Fig. 8a-b.
25 Algaze ve diø. 1991, 194-199. 26 Kozbe 2006, 293-299. 27 Kozbe 2007, 308, 311-313. 28 Kozbe 2007, 313-314.
de deøerlendirilen çok sayıda obsidyen-den söz etmektedir29.
VIII. Silopi Bölgesi
Silopi Bölgesi’nde, 1989-1990 yılları arasında G. Algaze ve ekibi tarafından bölgede yapılan arkeolojik yüzey araûtır-malarında tüm dönemleri içeren 59 adet yerleûim yeri tespit edilmiûtir30
. 2004 ile 2006 yılları arasında G. Kozbe tarafından bölge genelinde yüzey araûtırmaları ya-pılmıûtır31. G. Kozbe 2004 yılı
çalıûmala-rında, G. Algaze’nin araûtırmıû olduøu Hazayi Höyük, Kütnüz (Kütnüs) Höyük, Girik Bedro, Nervan (Nehirvan), Takyan, Takyan Pamuk Tarlası, Amarzava (Amarsava), Silopi Höyük adlı yerleri tek-rar incelemiû, bundan baûka Hubusiya Höyük, Kortik Höyük, Serebiye Yamaç Yerleûmesi, Hazayi Tarlası, Girke Keûe, Gre Tehali, Basorin, Ilıcalar Höyük, Ilıca-lar Tarlası, Gre Bimrim gibi yeni yerleûim alanlarını da tespit etmiûtir32. G. Kozbe,
2005 yılında dokuz adet yerleûim yerini araûtırmıûtır. Bunlardan Takyan Höyük Yakını 1, Pınarönü G. Algaze’nin daha önce araûtırmıû olduøu yerler olup Orta-köy 1, OrtaOrta-köy 2, Rubai Höyük 1, Rubai Höyük 2, Baûköy Höyüøü, Sereçemi, Gre
Metroke adlı yerleûimlerdir33
. G. Kozbe’nin 2006 yılı araûtırmalarında ise Giriûin, Görümlü Höyük, Baûak, Nuh Nebi Cami Yanı, Baûvan, Üçaøaç Höyüøü olmak üzere altı höyük incelenmiûtir34. G.
Algaze ve G. Kozbe tarafından yapılan
29 Kozbe 2006, 295-295, 299.
30 Algaze ve diø. 1991, 225, Fig. 19b; Algaze – Rosenberg 1991, 143-144, 148 Fig. 8-b.
31 Kozbe 2008, 175-186. 32 Kozbe 2006, 293-299. 33 Kozbe 2007, 307-310. 34 Kozbe 2008, 177-178.
araûtırmalarda Silopi bölgesinde toplam 82 adet yerleûim tespit edilmiûtir. Silo-pi’nin özellikle Güney kesimlerinde ve daha çok dere kenarlarında konumlandı-rılmıû olan arkeolojik yerleûim alanlarında Neolitik Dönem’den baûlayarak bütün dönemlere ait buluntular ele geçmiûtir. Prehistorik devirlerin bazı dönemlerinde özellikle Neolitik Dönem ve Kalkolitik Dönem’de, obsidyenden yapılmıû alet kullanımının bu bölgede yaygın olduøu görülmektedir.
IX.ùdil Bölgesi
ùdil Bölgesi’nde 2004 yılından itiba-ren G. Kozbe tarafından arkeolojik yüzey araûtırmaları yapılmıûtır35. 2006 yılı
çalıû-malarında ùdil ùlçesi’nde Sarıköy, Gre Harabeûeraf, Gizers, Tepeli, Gre Birbıtma, Fil Harabeleri, Aûaøı Mahalle Höyüøü, Çıøır Höyük, Kozluca Höyük, Küçük Kozluca Höyük (Gre Hanike), Tireraû Höyük adıyla toplam 11 adet yer-leûim yeri saptanmıûtır36.ùncelenen bütün
arkeolojik yerleûimlerin Neolitik Dö-nem’den baûlayarak tüm dönemlere ait buluntular içerdiøi saptanmıûtır37
. X. Suriye-Türkiye Sınır Bölgesi
Cizre ve ùdil ilçelerinin güneyinde yer alan Suriye sınırları içinde bulunan böl-gelerde M.Ö. 6800-6400 ile M.Ö. 6400-5800 yılları arasına tarihlenen Habech, Hasan Rumi, Ambara, Hajji Nasser, Chatal, Aqab, Chagar Bazar yerleûimleri saptanmıûtır38. Yerleûimlerin pek çoøunda
35 Kozbe 2008, 175-186. 36 Kozbe 2008, 175-179. 37 Kozbe 2008, 179.
obsidyenden yapılmıû yontmataû aletlere rastlanmıûtır.
XI. Irak-Türkiye Sınır Bölgesi (Kuzey Irak)
Silopi ùlçesi’nin güneyinde bugün
Irak sınırları içinde bulunan Nemrik, Kermez Dere, Ginnik, (Qermez Dere) ve M’lefaat arkeolojik yerleûimlerinde39
yapı-lan kazılar sonucunda M.Ö. 10.000-8800 yılları arasına tarihlenen Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’in A evresine ait bulun-tular tespit edilmiûtir40. Bu yerleûimlerin
Neolitik Dönemi içinde yer alan geç evre tabakalarında yoøun ûekilde obsidyen bu-luntular saptanmıûtır. Özellikle Çanak Çömlekli Neolitik Dönem’de (M.Ö. 6900-6400) bölgede, Deir Ki Biski, Kirmak, Ahmad, Amlat Fuqaniya, Hasla Naka, Adas, Rakaba, Nuhail, Thalathat, Sotto, Yarim I, Ali Agha, Hassuna adıyla pek çok yerleûim kurulmuûtur41. Yukarıda
adı geçen yerleûimlerin çoøunda obsid-yenden yapılmıû buluntular ele geçmiûtir. Ayrıca, Geç Halaf Dönemi’ne, M.Ö. 5800-5400 yıllarına tarihlenen zaman di-liminde Cizre, Silopi ve ùdil’in güneyinde yer alan bölgede yaklaûık 50 adet arkeolo-jik yerleûim tespit edilmiûtir42.
Yerleûimle-rin pek çoøunda obsidyenden yapılmıû yontmataû aletler bulunmuûtur.
XII. Sonuç
Neolitik Dönem’den itibaren obsid-yen, tüm Mezopotamya için önemli bir
39 Ayrıca bkz. Nemrik: Kozlowski 1990; Kermez Dere (Qermez Dere): Watkins 1995; Ginnik: Campbell – Baird 1990, 65-78; M’lefaat: Braidwood – Howe 1960.
40 Hours ve diø. 1994, 240, 259, 277.
41 Hours ve diø. 1994, 13, 46, 51, 54, 113, 143, 161-163, 210, 261, 282, 325-326, 340-341, 367-368. 42 Hours ve diø. 1994, Carte 23c.
hammadde olarak karûımıza çıkmaktadır. Bu dönemde Mezopotamya ve Levant’ın obsidyen ihtiyacını iki ana bölge karûıla-maktaydı. Bunlardan biri Kapadokya Böl-gesi, diøeri ise Doøu Anadolu Bölgesi idi43. Doøu Anadolu Bölgesi’nde en yakın
obsidyen kaynaøı Bingöl Bölgesi44 ve
Bit-lis ùli sınırları içerisindeki Nemrut Da-øı’dır.
Genel olarak bakacak olursak, arkeo-lojik yönden úırnak ùli’nin güney ve batı bölümü incelenmiû olmakla birlikte kuzey ve doøu bölümü pek araûtırılmamıûtır. úırnak ilinin kuzeybatısında bulunan, úır-nak - Eruh - Siirt - Bitlis baølantılı yol ar-keolojik yönden çok büyük bir önem arz etmektedir. Özellikle Siirt bölgesinde bu-lunan üç Neolitik yerleûimde de yontmataû alet grubu içerisinde yoøun obsidyen kullanımı, bu bölgelerin obsidyen ticareti ile baølantılı olduklarını göstermektedir.
Kuzeydoøu Mezopotamya’da yani bugünkü Musul yakınlarında bulunan prehistorik yerleûimler45
, obsidyen ihtiyaç-larını Nemrut Daøı civarından karûılamak için Silopi - úırnak - Eruh - Siirt - Bitlis veya Silopi - úırnak - Pervari - Hizan - Bitlis güzergâhını alternatif yollar olarak kullandıklarını tahmin ediyoruz (Harita 1). Çünkü bu yol diøer yollara göre daha kısa ve kestirme bir yoldur. Bir diøer yol güzergâhı ise Cizre - ùdil - Dargeçit - Ha-sankeyf - Batman - Kurtalan - Baykan -
43 Genel olarak Doøu Anadolu obsidyeni, Bingöl böl-gesi obsidyeni ve Nemrut Daøı bölböl-gesi obsidyeni olarak iki kaynaktan çıkmaktadır. Bkz. Balkan-Atlı – Cauvin 2007, 72; Cauvin 1998, 259–272.
44 Bkz.
http://www.archatlas.dept.shef.ac.uk/Obsidian Routes/ObsidianRoutes.php (17.05.2010) 45 Nemrik, Ginnik, Kermez Dere v.b.
Bitlis baølantılı yoldur. Nemrut Daøı ci-varındaki obsidyen kaynaøına varmak için her üç yolun da prehistorik dönemlerde kullanılmıû olma ihtimali çok yüksektir. Adı geçen güzergâhlarda pek çok Neolitik Dönem yerleûimi tespit edilmiûtir (Hari-ta).
Musul Bölgesi’ndeki prehistorik yer-leûimlerin, Bingöl bölgesinde bulunan obsidyen kaynaøına ulaûmaları için kul-landıkları yol; Cizre - ùdil - Dargeçit- Ha-sankeyf - Batman - Hazro - Lice - Genç güzergâhı olmalıdır. Bu yol diøer yollara göre biraz daha uzun bir yol güzergâhıdır. Ancak, Diyarbakır, Urfa ve Elazıø Bölgesi obsidyen ihtiyacını muhtemelen yakın olması sebebiyle daha çok Bingöl Bölge-si’nde yer alan kaynaklardan temin etmek-teydi. Bu bölgelerde tespit edilmiû olan obsidyen buluntular üzerine yapılmıû ça-lıûmalar da bu durumu desteklemektedi-r46. Ancak úırnak ve çevresinde bulunan
prehistorik merkezlerdeki obsidyen ihti-yacını, yakın oluûu sebebiyle Nemrut Da-øı Bölgesi’ndeki obsidyen kaynakları kar-ûılamıû olmalıdır47
. Henüz bu konuyla ilgi-li kapsamlı bir araûtırma yapılmamıû ol-makla birlikte, gelecekte bu bölgedeki ka-zılardan elde edilecek obsidyenlerin üze-rinde kaynak analizi yapılması sayesinde düûüncemizin doørulanacaøını tahmin etmekteyiz.
Neolitik Dönem’den itibaren Mezo-potamya ve Levant Bölgesi’nde taûtan kap yapımında yaygın olarak kullanılan klorit taûının en yakın kaynaklarından bi-rinin magmatik bir yapıya sahip Tanin Daøları olabileceøini düûünmekteyiz.
46 Balkan-Atlı 1994, 70; Balkan-Atlı – Cauvin 2007, 71-77.
47 Bkz. Balkan-Atlı 1994, 101.
Batman Vadisi’nde bulunan neolitik yer-leûimlerde çok sık olarak ele geçen klorit cinsi taûtan yapılmıû olan kapların ham-madde kaynaøının Güneydoøu Anadolu Bölgesi olduøunu biliyoruz. Gelecekte je-ologların Tanin Daøları’nda yapacakları araûtırmaların bu soruna ıûık tutacaøına inanıyoruz.
Sonuç olarak, úırnak ve çevresinde bulunan prehistorik devirlere ait pek çok yerleûimden ele geçen obsidyenden ya-pılmıû buluntular, obsidyen ticaret yolla-rınınúırnak ve çevresinden geçmiû olabi-leceøini göstermektedir.
Harita Listesi:
Harita 1. Yukarı Mezopotamya Erken Neoli-tik Yerleûimleri ve Olası Obsidyen Ticaret Yolu Güzergâhları.
KAYNAKÇA
Algaze ve diø. 1991 G. Algaze – R. Breuninger – C. Lightfoot – M. Rosenberg,
“The Tigris-Euprates archaeological reconnaissance project:
A preliminary report of the 1989–1990 seasons”, Anatolica XVII, 1991, 175-240.
Algaze – Rosenberg 1991 G. Algaze – M. Rosenberg, “The Tigris-Euphrates
Archaeological Survey Project, 1989”, AST 8, 1991, 137-162.
Balkan-Atlı 1994 N. Balkan-Atlı, La Neolithisation de L’Anatolie, Varia
Anatolica VII, Institut Français d’Etudes Anatoliennes (1994).
Balkan-Atlı – Cauvin 2007 N. Balkan-Atlı – M. C. Cauvin, “Anadolu Obsidyeni: Bir
Dönemin Tanıøı”, içinde: N. Baûgelen (derl.), 12000 Yıl
Ön-ce, Uygarlıøın Anadolu’dan Avrupa’ya Yolculuøunun Baûlangıcı, Neolitik Dönem (2007) 71-77.
Benedict 1980 P. Benedict, “Güneydoøu Anadolu Yüzey Araûtırması”,
içinde: H. Çambel – R. J. Braidwood (derl.), Güneydoøu
Ana-dolu Tarihöncesi Araûtırmaları I, ùstanbul ve Chicago Üniversiteleri Karma Projesi (1980) 107-149.
Braidwood 1960 R. Braidwood – B. Howe, Prehistoric Investigation in Iraqi
Kurdistan. Studies in Ancient Oriental Civilization (1960).
Campbell – Baird 1990 S. Campbell - D. Baird, “Excavations at Ginnig and the
aceramic to early ceramic Neolithic sequence in North Iraq”, Paléorient 16.2, 1990, 65-78.
Cauvin 1998 M. C. Cauvin, “L'obsidienne: données récentes provenant
de sites-habitats néolithiques”, içinde : M.-C. Cauvin – A. Gaurgau – B. Gratuze – N. Arnaud – G. Poupeau – J.-L. Poidevin – C. Chataigner (derl.), L'obsidienne au Proche et
Moyen Orient: Du volcan à l'outil., BAR Int. Ser. 738 (1998) 259-272.
Çambel – Braidwood 1980 H. Çambel, H. – R. J. Braidwood, “ùstanbul ve Chicago
Üniversiteleri Güneydoøu Anadolu Tarihöncesi Araûtırma-ları Karma Projesi: 1963–1972 ÇalıûmaAraûtırma-larına Toplu Bakıû”,
içinde: H. Çambel – R. J. Braidwood (derl.), Güneydoøu
Ana-dolu Tarihöncesi Araûtırmaları I, ùstanbul ve Chicago Üniversiteleri Karma Projesi (1980) 1-31.
Hours ve diø. 1994 F. Hours – O. Aurence – J. Cauvin – M. C. Cauvin - L.
Copeland – P. Sanlaville, Atlas des Sites du Proche Orient
(14000–5700) Travaux de la Maison de l'Orient Mediterranéen, No. 24, Vol. I-II (1994).
Kozbe 2006 G. Kozbe, “úırnak ùli Cizre-Silopi Ovası 2004 Yılı Yüzey
Kozbe 2007 G. Kozbe, “úırnak ùli Cizre-Silopi Ovası Yüzey Araûtırması, 2005”, AST 24.1, 2007, 307-326.
Kozbe 2008 G. Kozbe, “úırnak ùli Yüzey Araûtırmaları, 2006”, AST
25.1, 2008, 175-186.
Kozlowski 1990 S. K. Kozlowski, Nemrik 9, Pre Pottery Neolithic Site in Iraq
(1990).
Ökse ve diø. 2009 A. T. Ökse – A. Görmüû – E. Atay – Y. Muluk – M. Eroølu
– S. Torpil – A. A. Bayraktar – Y. Tan – N. Balkan-Atli – L. Astruc – N. Kayacan, “Ilısu Barajı Inûaat Sahası Yüzey Araûtırmasında Belirlenen Arkeolojik Alanlar”,
TÜBA-Kültür Envanteri Dergisi 7, 2009, 71-94.
Özdoøan 2007 A. E. Özdoøan, “Çayönü”, içinde: M. Özdoøan – N.
Baûgelen (derl.), Anadolu’da Uygarlıøın Doøuûu ve Avrupa’ya
Yayılımı, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular
(2007) 57-97.
Özdoøan 1990 M. Özdoøan, “1988 Yılı Diyarbakır Yüzey Araûtırması”,
AST7, 1990, 459-466.
Özdoøan 2000 M. Özdoøan, “Güneydoøu Anadolu Karma Projesi ve
Ça-yönü Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve ùstanbul Üniversitesi
(1932–1999) (2000) 14-19.
Rosenberg 2007a M. Rosenberg, “Halan Çemi”, içinde: M. Özdoøan – N.
Baûgelen (derl.), Anadolu’da Uygarlıøın Doøuûu ve Avrupa’ya
Yayılımı, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular
(2007) 1-11.
Rosenberg 2007b M. Rosenberg, “Demirköy”, içinde: M. Özdoøan – N.
Baûgelen (derl.), Anadolu’da Uygarlıøın Doøuûu ve Avrupa’ya
Yayılımı, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular
(2007) 13-19.
Özkaya 2007 V. Özkaya – O. San, “Körtik Tepe” içinde: M. Özdoøan –
N. Baûgelen (derl.), Anadolu’da Uygarlıøın Doøuûu ve Avrupa’ya
Yayılımı, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular
(2007) 21-36.
Taûkıran 2006 H. Taûkıran, “Ilısu Baraj Gölü Alanında Paleolitik Çaø 2004
Yılı Yüzey Araûtırması”, AST 23.1, 2006, 205-218.
Watkins 1995 T. Watkins, Qermez Dere, Tell Afar: Interim Report No. 3
