RECEP AHISHALI, Osmanl~~ Devlet Te~kilât~nda Reisülküttâbl~k
(XVIII. Yüzy~l), ~stanbul 2001, X+390.
Yak~n zamana kadar Osmanl~~ Tarihi üzerindeki ara~t~rmalar genel olarak siyasi, askeri ve mali konularda yogunluk kazanm~~t~. Bu ara~t~rmalar yan~nda Osmanl~~ te~kilat tarihi üzerindeki çal~~malar c~l~z kal~yordu. Halbuki Avrupal~~ Osmanl~~ tarihçileri aras~ nda te~kilat tarihine duyu-lan alaka dikkat çekiyordu. Prof. M. Tayyib Gökbilgin (vefau 2 Haziran 1981) bu ihtiyac~~ ilk far-kedenlerden biri oldu. Onun gayretleriyle ~stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölü-münde 1961 y~l~ nda Osmanl~~ Milesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü kuruldu. Bu kürsünün ba~kanl~~~na da Prof. Gökbilgin getirildi. Bu tarihten itibaren ara~t~rmalar~n artt~~~~ görülür. An-cak son y~llardaki Osmanl~~ Tarihi üzerindeki bilinçsiz tasarrufiar, resmiyette te~kilat tarihi üze-rindeki ara~t~rmalar~~ kabul etmez görünse de yay~nlar yo~unluk kazanmaktad~r. Bu geli~meler yerli ve yabanc~~ Osmanl~~ tarihçileri için memnunluk vericidir.
Bu ciimleden olarak. Osmanl~~ te~kilat tarihi çerçevesinde merkez bürokrasisinin en önemli birimlerinden olan Reisülküttabhk müessesesi hakk~nda eser, çok önemli bir ihtiyaca cevap ver-mektedir. Dr. Ah~shal~~ bu müessesenin XVI. ve XVII. Yüzy~llan üzerinde Master tezi haz~rlam~~~ olmakla konuya vukt~fiyet kazanm~~~ ve ba~ar~l~~ bir çal~~ma yapm~~t~r. Nitekim elimizdeki bu eserle, müessesenin klasik ça~~n~ n yan~s~ra. Osmanl~~ bürokrat tipinin en karakteristik profilinin olu~-tu~u bir zaman kesiti de ifade edilmektedir. Devlet te~kilau içindeki di~er müesseseler hak-k~nda henüz yeterli ara~t~rma bulunmad~~~ndan bu eser te~kilat tarihçilerine yard~mc~~ olacakt~r. Eser giri~~ ve üç ana bölümden olu~maktad~r. Dr. Ah~shal~~ giri~te reisülküttabl~k müessese-sinin kurulu~unu taru~~p XVI. yüzy~lda bu makamda bulunanlann görevleri ile bu makama ba~l~~ bürokrasinin kaydetti~i geli~meye temas etmi~tir. Fatih Kanunnarnesi'nde reisülküttabl~ k için ortaya konmu~~ olan prensiplerin ancak XVI. yüzy~lda yerine oturdu~u anla~~l~yor. Nitekim buna paralel olarak bir çok bürokratik i~~ reisülkattaba kalm~~t~r. Birinci Bölümde Osmanl~~ merkez bü-rolu-asisi içinde müessesenin XVIII. yüzy~lda klasik yap~s~na kavu~tugu ifade edilmektedir. Re-isülküttablar~n birçok önemli görevi sadaret kethüdas~~ ile birlikte üstlendikleri anla~~l~yor. Bu gö-revleri ~öyle s~ralamak mümkündür: Sadr~azamlar~n "buyruldu" yetkisini geni~~ bir ~ekilde kul-lanmak; telhisleri daha müstakil olarak haz~rlamak; elçilerle yap~lacak ön görü~meleri yürütmek; ayr~ca sefer esnas~nda ordunun ia~esinin temini; asker alma; askere bah~i~~ verilmesi, asker sa-y~ m': ordunun sevk ve idaresi; gizli ve aç~k bütün i~lerin yönetimindeki kalernlerde yürütülmesi; Saray ile Bab~ali aras~ndaki irtibaun sa~lanmas~. Bu görev yo~unlu~unun reisülkiittaba nüfüz ve itibar kazand~rd~~~~ anla~~l~yor. Ayn~~ bölümde reisülküttablann yeti~me tarz ve men~eleri ile tayin, azil ve terf~lerinin nas~l gerçekle~ti~i anlaulmaktad~r. Burada tayinden önceki görevleri ile son-raki görevleri tablolar haline gefirilmi~tir. XVIII.'y~lzy~ldaki bütün reisülküttablann listesi ve her birinin önceki ve sonraki görevleri ölüm tarihleri keza tablo halinde ifade edilmi~tir. Bölümde re-isülkuttablann Osmanl~~ kültür hayat~ndaki yerine de temas edilmi~tir. Dr. Ah~shall'~nn yapt~~~~ ciddi ara~t~rma sonucunda birço~unun divan sahibi, baz~lar~n~n tercüme veya telif eser sahibi; bir k~sm~n~n da hiisn-i hat sahibi oldu~u ortaya ç~km~~t~r. Vakanilvis Vas~f Efendi'nin son görevi-nin reisülküttabl~k oldu~u bilinmektedir. Bundan sonra reisülküttablann gelirleri belgelere da-yarularak ortaya konmu~tur.
~ kinci Bölüm maliye d~~~ ndaki Osmanl~~ merkez te~kilaurun i~leyi~~ tarz~n~~ ortaya koyan en önemli bölümdür. Buradaki bilgiler, ar~iv belgelerinin yo~un incelenmesiyle elde edilmi~tir. Re-
574 KITAP TANITMA
isülküttâbl~k müessesesinin XVIII. yüzy~lda klasik yap~s~na kavu~mas~~ ve idari alt birimlerinin de ortaya ç~ km~~~ bulunmas~yla eser ara~ur~c~lara önemli bir rehber olmu~tur. Nitekim reisülkiittâl~k merkezli bürokrasinin "kalem" olarak an~lmas~~ sonucunda Divân-~~ hümâyün kalemi denmi~tir. Bundan sonra reisülküttaba ba~l~~ kalemler ele al~nm~~t~r. Bunlar Beylik (Divân) kalemi, Rüûs Kalemi, Tahvil Kalemi, Amedi Kalemi ile reisülküttâbm emrindeki görevlilerdir. Dr. Alushali bu-rada merkez bürokrasisinin can damar~m te~kil eden müesseselerin i~leyi~ini orijinal bilgilerle or-taya koymu~tur. Bu müesseseler hakk~ndaki bilgilerimiz gayet az ve idari bünyedeld ba~lant~lar~~ ciddi olarak bilinmezken, bu eser ile ayd~nl~~a kavu~mu~tur. Reisülküttâbm bu görev yo~unlu~u içinde beratlar~n tanzimi, sefer haz~rl~klar~nda baz~~ görevlerin reisülküttâba da yans~mas~, sadr~-azam ile saray aras~ndaki bürokratik ba~lanumn tesisi, K~r~m hanlar~n~n kap~~ kethüdâl~~~~ görevi, gayri müslimler ile müstemen tüccarlar~n devlet ile mevcut ili~kilerine müdahale ve önemli dev-let i~lerinin görü~üldü~ü meclislerde yer almak gibi görevleri de vard~. Reisülküttâbm en çok bi-linen görevi d~~i~leridir. Bu görevler bahsedilen kalemlerden ayr~~ bir yönü olmas~~ nedeniyle ayr~ca incelenmi~tir. XVIII. yüzy~lda d~~~ ili~kilerin geli~mesi üzerine reisülküttâb seçiminde temel al~-nan lustaslann önem kazand~~~~ anla~~lmaktad~r. Dr. Ah~shali'mn tesbiderine göre ilgili kâtiplerin de uzmanlardan seçildi~i görülüyor. III. Selim'in giri~ti~i reformlar çerçevesinde bu konuda da yenilikler yap~ld~~~~ tesbit ediliyor. Bu meyanda "ahvâl-i düvele vâtuf zâtlar~n yeti~mesi" için te~eb-büse geçilmi~tir. Nitekim III. Selim'in sadr~azama, reisülküttâb ve sadâret kethüdasnu alarak sa-raya gelmesi hakk~ndaki hatt-~~ hümâyünlan Dr. Ah~shal~'mn tesbitleri aras~ndad~r. Tabiatiyle bu müessesenin kazanm~~~ oldu~u önemi de ifade eder. Bu cümleden olarak eserde reisülküttâbla-r~ n mükâleme görevleri de ba~areisülküttâbla-r~yla ele al~nm~~t~r.
Üçüncü Bölüm reisülküttablann devlet te~rifat~ndalti yerine ayr~lnu~ur. Buradaki görevler de yo~unluk itibar~yla dikkati çelunektedir. Bu görevlerin birkaçnu ifade etmekte yarar vard~r: Divân-~~ hiunâyün toplant~lannda; elçi kabulünde; ulüfe tevziaunda; bayram tebrilderinde; ziya-fetlerde; surre ihrac~ nda; padi~ah ve sadr~azam de~i~ikli~inde; sefere gidi~~ ve dönü~~ merasi-minde ve K~r~m hanlar~ na uygulanan merasimde. Dr. Ah~shal~~ burada da ar~iv belgeleriyle ça~-da~~ kaynaklar~~ tahlil ederek ba~ar~l~~ bir çal~~ma yapm~~t~r. Bu bölümde reisülküttâblann k~yafet-lerine .it bahis de keza orijinal bilgileri ihtiva etmektedir.
Dr. Ah~shal~~ uzun ve ciddi bir mesai ile meydana getirdi~i bu eserde, baz~~ yanl~~lan da do~-rulam~~~ bulunmaktad~r. Buna göre reisülküttabl~~~n I. Selim hatta II. Bayezid devrinde mevcut oldu~udur. XVIII. yüzy~lda bu makamda bulunan reisülküttâblann görev tarihlerindeld hatalar, ar~iv belgeleri ve resmi tevcihat listeleriyle tashih edilmi~tir. Osmanl~~ diplomatikas~nda genel ola-rak sadr~azam ve defterdar d~~~ndaki büroltratlann kuyruklu imza atma yetkisi olmad~~~, rüus-lardaki kuyruklu imzan~n ise defterdara ait oldu~u zannedilirdi. Halbuki reisülküttâblar~n da rüus belgelerini tanzim ederken kuyruklu imza att~klar~~ eserde tesbit edilmi~tir. Bâblâli kalemle-rinden "sadâret mektubi kalemi"nin kurulu~u hakk~nda fikir beyan edenlerin ço~u bu kalemin XVIII. yüzy~lda kuruldu~unu öne sürmektedirler. Dr. Ah~shal~'mn ara~t~rmas~nda sadâret mek-tubçulu~unun XVI. yüzy~l sonlar~ nda mevcut oldu~u ve XVII. Yüzy~l ortalar~nda yani Bâblâli'nin te~ekkülünde bu kalemin de olu~turuldu& tesbit edilmi~tir. Di~er taraftan Divân-~~ hümâyün kalemi, yarnlarda birkaç kalemden müte~ekkilmi~~ gibi gösterilmektedir. Halbuki eserde yeni belgelere dayal~~ olarak kalem gibi gösterilen bu lus~mlann Divân-~~ hümâyün kalemine ba~l~~ ~ube-ler oldu~u ortaya konmu~tur. Bu ~ube~ube-lerden "beylik kalemi"nin ara~t~rmalarda "beylikçi kalemi" ~eklinde yanl~~~ isimlendirildi~i, do~rusunun "beylik kalemi" olmas~~ gerekti~i çe~itli kaynaklara dayan~larak ifade edilmi~tir. Yine genel olarak ara~t~rmac~lar âmedi kalemini Divân-~~ hürnâyün kalemi d~~~nda göstermek e~ilimindedirler. Bu ara~t~rmada mezkür ~ubenin Divân-~~ hümâyün kalerninin bir ~ubesi oldu~u ortaya konulmaktad~r. Amedcilik görevinin âmedi kalemi ile XVIII. yüzy~l sonlar~nda kuruldu~u fikri hakimdi. Bu ara~t~rmada âmedcili~in XVI. yüzy~lda da mevcut
KITAP TANITMA 575 oldu~u iddia edilmektedir. Dr. Ah~shah reisülkiittâblar~n bilinen görevleri yan~s~ra iki yeni göre-vini daha tesbit etmi~tir. Bunlardan birincisi reisülküttâblann Bâblâli'de K~r~m hanlar~na kap~~ kethudal~~~~ görevini yapmalar~; di~eri ise Bâblili'nin ~eyhülislâm ile irtibaun~n reisülküttâb vas~-tas~yla oldu~udur.
Dr. Ah~shal~~ bu incelemesiyle Osmanl~~ merkez büroltrasisi içinde en önemli bir musessese-nin bütün i~levini ortaya koymu~tur. Ayr~ca reisülküttâbl~ k muessesesimusessese-nin di~er müsesseler ile olan ili~kileriyle, bunlar~n durumlar~ na da ~~~k tutmu~tur. Böylece ar~iv belgeleriyle ça~da~~ kay-naklardan elde edilen özgün bilgilerle meydana getirilen bu eser, metod itibariyle de örnek bir çal~~mad~r.
-
Z, ' •
