OSMANLI DÖNEMI FIYAT POL~T~KASI VE F~YATLARIN
TAHL~L~~
Yrd. Doç. Dr. MUSTAFA ÖZTÜRK* G~R~S
Tarih ilminin konusu, zaman içinde insan oldu~una göre, insan~n bütün faaliyetlerine esas olan dü~ünce, ya~ay~~~ tarz~, inanç sistemi, kültürel de~erleri, üretim ve tüketim biçimleri, k~saca maddi ve manevi unsurlar~, bu unsurlar~ n kayna~~, geli~mesi ve sonuçlar~, tarihin de konu-sunu te~kil eder. Böylece tarihi, sadece bir tak~ m siyasi ve askeri zaferler yekünü veya sülâle tarihleri olarak ele almak, tarihin hakiki manas~~ ve mahiyeti ile ba~da~maz. Bu haliyle tarih, ne "faydalan~lan" ve ne de "ders al~ nmas~~ gereken bir ilim" olmaktan ç~ kar. O halde," "faydac~" ve "ders al~ nmas~~ gereken tarih", bir "bütün" olarak telâkki edilen tarihtir. Bir "bütün" olarak ele al~nan tarih, zamanla ihtisasla~arak, siyasi, hukuk tarihi, e~itim tarihi, müesseseler tarihi, askeri tarih ve iktisat tarihi gibi, konular~ -na göre uzmanl~k alanlar~ -na ayr~ lm~~t~ r.
~ktisad~ n, günümüzde oldu~u gibi, geçmi~te de, devletlerin hayatlar~ n-da vazgeçilemeyen bir unsur oldu~u bilinmektedir. Devletlerin d~~ta siyasi ve askeri üstünlüklerini sürdürebilmeleri, içte, mamur bir ülke, müreffeh bir cemiyete sahip olmalar~, bu varl~ k ve üstünlü~ün devam~ nda iktisadi yap~n~n mahiyeti önemli bir etkendir. iktisadi düzenin mahiyetini, paran~n durumu, ticaret hacmi, üretim miktar~~ gibi hususlar belirler. Ayn~~ zaman-da fiyatlar zaman-da iktisadi hayat~ n en önemli göstergelerinden biridir. Zira yu- kar~da say~lan iktisadi faaliyetlerin i~leyi~~ tarz~, iyi veya kötü sonuçlar~, he-men fiyatlara gözle görülebilecek derecede yans~r. Paran~n ta~~i~i, ticaret hacminin veya üretimin dü~mesi fiyatlar~~ olumsuz yönde etkilerken, para-n~ n istikrarl~~ seyri, veya üretimin artmas~, fiyatlara da bir istikrar getire-cektir.
~~te bu aç~dan büyük önemi haiz olan fiyat tarihinin ara~t~r~lmas~, bugüne kadar her nas~lsa ihmal edilen önemli bir bo~lu~u dolduraca~~~ gi-bi, tarihimize yeni boyutlar kazand~raca~~~ da ~üphesizdir.
I. OSMANLI FIYAT POLITIKASI
Ça~~na göre siyasi, askeri ve iktisadi bak~mdan mükemmel bir sistem kuran Osmanl~~ Imparatorlu~unun dayand~~~~ iki temel unsur vard~r ki, bunlardan biri, kayna~~n~~ islam dininden alan "Islam Hukuku", di~eri de geleneksel "Türk Töresiydr. Bu ilcilikten olmu~~ olmal~~ ki, Osmanl~~ impa-ratorlu~unun idari, hukuki ve iktisadi düzeni hakk~nda ileri sürülen fikir-lerde, ço~unlukla her iki unsurun s~n~rlar~n~n tespit edilemedi~i ve yer yer birbirine kar~~t~nld~~~~ görülmektedir. Devletin islami prensiplere ba~l~~ ol-mas~ndan dolay~, hemen her konuda ve giderek genelde Osmanl~~ devlet düzeninin "teokratik” bir düzen oldu~u hükmüne vanlmaktad~r. Bu cümleden olarak, fiyat politikas~~ ve iktisadi düzenin de ~er'i esaslara da-yand~~~~ görü~ü yayg~nd~r. öyleyse öncelikle, Islam fiyat politikas~n~n ma-hiyeti belirlenmeli, sonra da Osmanl~~ fiyat politikas~yla kar~~la~t~nlmal~d~r.
A. ~slam Fiyat Politikas~~
Fiyat, mübadelede verilen bir servetin kar~~l~~~, al~nan veya al~nabilen servet veya para miktar~~ ' oldu~una göre, islam iktisad~nda, do~rudan fiyat politikas~n~~ belirleyen herhangi bir nass yoktur. Ancak halk aras~ndaki al~~-veri~i düzenleyici ayet ve hadisler vard~r. Islam fiyat politikas~n~~ istidlal yoluyla sözkonusu ayet ve hadislerden ç~karmak mümkündür.
"Bir~eyi ölçtü~ünüz zaman, ölçüyü tam tutun, do~ru terazi ile tart~n. Böyle yapmak sonuç itibariyle daha güzel ve daha iyidir" 2 ve "insanlardan kendileri bir~ey ölçerek ald~klar~~ zaman tam alan, ama onlara bir~eyi ölçüp tartarak verdiklerinde eksik tutanlann vay haline" 3 ayetlerinde aç~k-ça görüldü~ü üzere, ölçü ve tan~lara uyulmas~, eksik tartmaktan kagn~l-mas~, böyle olunca her bak~mdan sonucun daha iyi olaca~~~ ve aksine dav-rananlann uhrevi cezaya çarpt~nlacaklan belirtilmektedir. öyleyse burada beliren birinci husus, ölçü ve tart~lara uymak zaruretidir.
"Her kim hile eder, ma~~u~~ ~eylerle bizi aldat~rsa, o, bizden de~ildir" ve Peygamberimizin (S.A.S.) aldat~ld~~~n~~ söyleyen bir sahabiye "Sen de bir ~ey almak istedi~inde, islam dininde (hile) aldatmak ve aldanmak yok-
' Friedrich Falke, Umumi iktisat (Çev. S. Ra~it Hatipo~lu), Ankara, 1938, s. 79. 2 Kur'an-~~ Kerim, 17/35.
3 Kur'an-~~ Kerim, 82/1-3.
' Muhyiddin Nevevi, Riyazu's-Salihin (Çev. H. Hüsnü Erdem), c. 3, Ankara, 1972, s. 16o.
OSMANLI DÖNEMI FIYAT POLITIKASI 89
tur de" hadis-i ~eritleri, al~~veri~teki ikinci hususiyeti, yani hile ve aldat-man~n yasak oldu~unu ortaya koymaktad~ r.
"Mü~teri k~z~~t~rmay~ n (al~c~~ ile sat~c~~ aras~na girip kendisini al~c~~ gibi göstererek) mü~teriyi aldatmak için bir meta~n de~erini artt~ rmaya çal~~-may~ n" hadis-i ~erifi de mü~teri luz~~t~rmanin yasak oldu~unu belirtmek-tedir. Ba~ka bir hadis-i ~erifte de, yeminin kerahet oldu~una de~inilerek ~öyle denilmektedir: "Al~~-veri~te yemin, mal~n sürümüne medar olabilirse de, hakikatte kazanc~ n bereketini götürür"
Al~~-veri~te arac~ya yani simsara da yer olmad~~~~ çe~itli hadislerle dile getirilmi~tir. "~ehirlinin köylüye-velev ki o, ana baba bir karde~~ olsun-sim-sarl~ k ederek onun mal~ n~~ (ücretle) satmas~~ yasakt~r". Bir ba~ka hadis-i ~erifte de "sat~ l~ k e~yas~yla pazara gelen köylüleri (pazar d~~~nda) kar~~lay~ p (mallar~ n~) sat~n almay~n, ~ehirli de köylünün nam~na onun mal~n~~ sata-maz" 9 buyurulmu~tur.
Böylece burada, islam fiyat politikas~n~n dördüncü bir özelli~i ortaya ç~ kmaktad~ r ki, o da arac~ n~n yani simsar~ n olmay~~~d~ r.
~slam fiyat politikas~nda önemli bir halkay~~ da ihtikar~ n yasaklanmas~~ olu~turur. Bununla ilgili pek çok hadis-i ~erif vard~r, ancak biz burada bir kaç~ n~~ vermekle yetinece~iz:
"Her kim ihtikar eder, elbette o asidir, günahkard~ r" 1°.
Muhtekir ne fena kuldur, Allah-u Tel es'ar~~ ucuzlat~ rsa herifin keyfi kaçar, yükseltirse o zaman ferahlar" ".
"Her kim müslümanlar~ n medar-~~ mai~etleri üzerinde ihtikâr ederse, Allah o muhtekire cüzzam illeti ile iflas ~eameti ula~t~ r~ r" '2.
"Her kim gala kasd~yla halk~ n erzak~n~~ k~ rk gün ihtikar ederse, Al-lah'~ n ahd ü Misak~ndan uzakla~~ r, Allah da ondan beri olur"'.
Riyazu's-Salihin, c. 3, s. 161. Riyazu's-Salihin, c. 3, S. 161. c. 3, s. 251.
Sahih-i Buhari, c. 6, s. 471, Riyazu's Salihin, C. 3, S. 287. Sahih-i Buhar'', c. 6, s. 476, Riyazu's-Salihin, c. 3, s. 288. Buhari, c. 6, s. 448.
" Buhari, c. 6, s. 449. 12 Buhari, c. 6, s. 449. '3 Buhari, c. 6, S. 449.
Resullah (S.A.S.) bir kere bir palas ve bir kadeh satmak istemi~ti.
Bu kilimle kadehi almak isteyen var m~? diye huzurda bulunanlara sordu. Orada bulunan bir zat:
Bu ikisini ben bir dirheme ald~m, dedi. Bu defa Nebi:
Bir dirheme kim ziyade eder? diye sordu. Di~er bir sahabi de: ~ki dirheme ald~m dedi ve Resulullah da bu ikisini iki dirheme bu sahabiye verdi ".
Bu hadis-i ~eriften de aç~ kça anla~~laca~~~ üzere, Hz. Peygamberin bu sat~~~~ "müzayede usulü" ile sat~~t~ r. Buna dayanarak ba~ta ~ mam Malik ve ~mam ~afii (R.A.) ve di~er ulema, müzâyedenin caiz oldu~u üzerinde itti-fak halindedirler.
Buraya kadar yap~lan izahlar~~ özetlersek, islam fiyat politikas~ n~n da-yand~~~~ temelleri ~öyle s~ ralamak mümkündür:
. ölçü ve tart~lara riayet etmek esast~ r.
Al~~-veri~te hile yapmak ve aldatmak yasakt~ r. Al~~-veri~te ihtikâr yasakt~r.
Arac~~ ve tefecilere yer yoktur. Spekülasyon yaratmak caiz de~ildir. Müzayede ile al~~-veri~~ caizdir.
Fakat dikkat edilirse, öteki islam devletlerinde oldu~u gibi, Osmanl~~ imparatorlu~unda da uzun yüzy~llar uygulanan "Narh Sistemi" hakk~nda kesin deliller bulunmamaktad~r. Aksine bir hadis-i ~erifte "Hiç ~üphe yok ki, fiyat tayin eden, (az vererek) k~san, (çok vererek) yayan, r~z~kland~ran ancak Allaht~r" buyurularak, e~yaya narh vermenin caiz olmad~~~~ belir-tilmektedir. Hal böyleyken, daha sonraki ulemadan baz~lar~, et ve ya~dan ba~ka yiyeceklerde, halk~n zarara u~ramamas~~ için, narh koymay~~ ho~~ kar-~~lam~~lard~ r. Ayr~ca "mübayaa fiyat~" ile ilgili olarak ayn~~ ~ekilde kesin hükümler görülmemektedir.
14 Buhari, c. 6, s. 449.
~brahim-i Halebi, Mülteka el-Ebhur (Müt. Mustafa Uysal), C. 4, ~stanbul, 1973, S. 167.
OSMANLI DÖNEMI FIYAT POL~T~KASI 91
O halde "narh sistemi" men~e itibariyle belki ~er'i olmayabilir. Ama islamiyetin ba~~bo~lu~a, düzensizli~e, haks~z kazanca kar~~~ olan disiplin ve düzen anlay~~~na uygun dü~mektedir. Mübayaa fiyat~ n~n da narh gibi men~e itibariyle ~er'i olup olmad~~~~ konusu ~imdilik kesin olarak tespit edilememi~tir. Ama bu usulün de örfi olmas~~ kuvvetle muhtemeldir.
Netice olarak, narh ve mübayaa fiyatlar~ n~ n, örfi olmakla beraber, is-lama ayk~ r~~ olmad~ klar~n~, müzayede ve öteki serbest fiyatlar~ n da ~er'i ol-duklar~n~~ söylemek mümkündür. Piyasa fiyatlar~, bir yerde ~ahs~n hukuku-na dahil oldu~undan ve taraflar~ n r~zas~~ esas bulundu~undan, bu tür fi-yatlar da ~er'i fiatlard~ r.
B. Osmanl~~ Fiyat Politikas~~
Osmanl~~ fiyat politikas~n~, devletin genel olarak siyasi, hukuki ve ikti-sadi anlay~~~~ ve örgütlenmesi dahilinde, bir bütün içerisinde aramak gere-kir. Çok geni~~ bir co~rafi alana hakim olan Osmanl~~ imparatorlu~u, ~er'i ve örfi hukuka dayal~~ güçlü bir merkezi otoriteye sahipti. Idari sistemi, sa-hip oldu~u co~rafyan~ n, tabii, tarihi ve etnik özelliklerine göre farkl~l~ klar gösterirken, idaresi alt~ nda ya~ayan topluluklar aras~ nda hiçbir fark gözetil-mez, aksine, teb'a, "padi~aha Allah'~ n bir emaneti" olarak görülürdü. Öyleyse bu anlay~~a sahip olan devlet, bir taraftan halk~ n~~ koruyup göze-tirken, öte yandan da esnaf te~ekküllerinin hak ve menfaatlerini de koru-yacakt~. Her ikisi aras~ ndaki bu hassas dengeyi korumak, elbette devletin ba~ta gelen görevlerindendi.
Devletin, fiyat politikas~ n~~ belirlerken, uygulamada genel olarak iki türlü fiyat politikas~~ izledi~i görülmektedir. Umumu veya devleti ilgilendi-ren hususlarda, idailgilendi-renin fiyatlar~~ belirledi~i bilinmektedir. Buna "Miidaha-leci" bir tutum demek mümkündür. Bu tutum daha ziyade, "paran~ n res-mi kurunun belirlenmesinde", genellikle y~ lda iki defa (daha fazla, hatta ayl~k olabilir) verilen "narh"ta ve ordunun, ~stanbul'un veya ba~ka ~ehirle-rin ia~esi için ç~ kar~lan zahire, canl~~ hayvan veya di~er baz~~ maddele~ehirle-rin (güherçile, bak~ r, arpa, odun, kömür vb.) al~ m~ nda yay~ nlanan "mübayaa" emirlerinde kar~~m~za ç~ kmaktad~ r. ~ kinci olarak, umumu, veya devleti de-~il de, sadece taraflar~~ ilgilendiren hususlarda ise, devletin "serbest" denebi-lecek bir politika izledi~ine ~ahit olunmaktad~ r. Belki de bu tür fiyatlar, ahvâl-i ~ahsiyyeye dahil oldu~undan ve devletin ahvâl-i ~ahsiyyeye müda-hale etmeme hususundaki anlay~~~ ve kararl~ l~~~ ndan dolay~, devletin müdahalesinden uzak kalm~~lard~ r.
Netice olarak, Osmanl~~ dönemi fiyatlar~ n~~ men~e ve mesnedleri itiba-riyle ele al~rsak, kur, narh ve mübayaa fiyatlar~ n~ n ~er'i olmamakla birlik-te, ~eriate dayand~r~lm~~~ örfi fiyatlar, serbest ve müzayede fiyatlar~n~n da gri' hukuka dayal~~ fiyatlar oldu~u söylenebilir.
II. OSMANLI ~ KT~SADINDA F~YATLARIN KAYNAKLARI A. Kaynaklar~n Tan~ t~ m~~
imparatorlu~un geni~li~ine, iktisadi faaliyetlerin çe~itlili~ine göre, fi-yatlar~ n kaynaklar~~ da çe~itlilik göstermektedir. Ancak bu kaynaklar, bütün devirler için geçerliliklerini korumamaktad~ rlar. Kaynaklar~ n tahlili-ne girmeden, fiyatlar~n yer ald~~~~ kaynaklar~~ k~saca tan~tmak gerekmekte-dir.
Tahrir Defter/en
Yeni fethedilen bir bölgenin iktisadi ve sosyal kapasitesini ortaya ç~-karmak ve ona göre bir düzenleme yapmak amac~yla tutulan Tahrir def-terlerinde, konumuza esas olan baz~~ fiyatlar bulunmaktad~ r. O bölgenin kaza ve köylerinin hâs~llar~ , al~nabilecek vergi miktarlar~ , zaman~ n para de-~eri (genellikel akçe olarak) üzerinden hesaplanm~~t~ r. Tahrir gelene~i XVII. yüzy~ldan itibaren terkedilmi~tir.
Miihimme Defter/eni
Merkezden ta~raya yaz~lan muhtelif belgelerin (emir, ferman, hüküm vb.) birer suretlerinin bulundu~u Mühimme defterlerinde, fiyatlarla ilgili pek çok belge bulunmaktad~ r. Burada ço~unlukla bir bölgeden istenen za-hire, canl~~ hayvan veya di~er baz~~ maddelerin fiyatlar~~ bulunmaktad~ r. Atama beratlar~ n~ n suretlerinden de, bu göreve atananlar~ n ücret ve di~er istihkaklar~~ belirtilmektedir.
Muhasebe Defterler~~
Çe~itli kalemlerde (bütçe, imaret, in~aat) tutulan muhasebe defterle-rinde de, baz~~ maddelerin fiyatlar~~ bulunmaktad~ r. Fakat bu defterlerden ayn~~ mal~ n fiyat~ n~~ y~llar itibariyle izlemek mümkün de~ildir.
Evkaf Defter/eri
Bütün vak~ flarm tahrirlerinin yaz~ ld~~~~ Evkaf defterlerinde, vakf~ n mal varl~~~ , kira ücretleri, gelirleri ve vak~ f görevlilerinin ücret ve istihkaklar~~
OSMANLI DÖNEMI FIYAT POLIT~KASI 93
hakk~ nda bilgiler bulunmaktad~ r. Vak~f tahrir defterlerindeki fiyatlar da, sadece tahririn yap~ld~~~~ y~l için geçerli olup, sonraki y~ llar için sistematik bilgiler bulunmamaktad~ r.
e. Gümrük Tante Defterleri
Yabanc~~ devletlerle yap~ lan ticaret anla~malar~~ gere~ince kar~~l~kl~~ ola-rak tutulan Gümrük Tarife Defterleri, bu bak~mdan önemli kaynaklard~r. Ancak bu defterler de tutuldu~u dönem için k~ymeti haizdirler. Burada da ayn~~ kalem mallar~ n fiyatlar~ n~~ y~ll~ k olarak takip etmek mümkün de-~ildir. Ayr~ca bu defterlerin ba~ka bir özelili~i de, ihraç ve ithal mallar~n cins, kalite ve men~elerini de~i~ik ölçü ve tart~~ birimleriyle vermesidir.
I ~er'iyye Sicilleri
Kad~~ tayin edilen bütün kazalarda, devlet ile halk aras~ nda pek çok yetki ve görevle mücehhez olan Kad~lar taraf~ ndan tutulan ~er'iyye Sicille-ri, Kad~ lar~ n görev ve sorumluluklar~~ alan~ na giren her türlü belge ve bil-giyi ihtiva etmektedir. Bu meyanda her türlü fiyat ile ilgili kur, narh, mübayaa, müzayede ve rayic fiyatlar~ yla ilgili belgeler bulunmaktad~ r. Ay-r~ca kalpazanl~ k, fiyatlar~ n kontrolü vb. gibi hususlara ait bilgileri de ihtiva etmektedirler. Üstelik sicillerde, öteki defterlerin aksine, o kazaya ait fiyat-lar~~ y~ll~ k, hatta ayl~ k olarak takip etmek mümkün oldu~u gibi, bu fiyatla-r~~ öteki kazalarla da mukayese etmek mümkün olmaktad~ r. Siciller, Kad~-l~k kurumunun statüsü ile birlikte Tanzimata kadar bu özelliklerini koru-mu~lard~ r. Bu tarihten sonra ise, genellikle tereke ve ilâmlar~~ ihtiva eden defterler durumuna gelmi~lerdir. O halde XIX. yüzy~l~ n ilk yar~s~na kadar mahalli fiyat ara~t~ rmalar~ nda ~er'iyye Sicilleri en önemli kaynaklard~ r de-nebilir.
Salnâmeler
XIX. yüzy~l~ n ikinci yaras~ ndan itibaren yay~ nlanan vilayet, askeriye ve ilmiye gibi salnâmelerde de, fiyat cinsleri bulunmaktad~ r. Fakat bu fi-yatlarda da hareketlilik yoktur.
Gazete ve Dergiler
Özellikle XIX. yüzy~l sonlar~~ ile XX. yüzy~ l ba~lar~~ için fiyatlar bak~-m~ ndan gazete ve dergiler önemli birer kaynakt~ r. Fakat gazetelerin ço~un-lukla ~stanbul ve baz~~ büyük ~ehirlerde yay~ nlanmas~, yay~nlanan bu gaze-
telerin de çe~itli sebeplerden dolay~~ zaman zaman kapanmalar~ , fiyat ince-lemelerini hem bütün Türkiye'ye te~mil etmeyi ve hem de kesintisiz ola-rak sürdürmeyi engellemektedir.
i. Ticaret Borsas~~ Sicilleri
imparatorlu~un son dönemleri fiyat tarihi için en önemli belgeler Ti-caret Borsas~~ Sicilleridir. Hemen hemen Anadolu'nun bütün önemli ~ehir-lerinde kurulan Ticaret Borsalar~n~ n kay~tlar~ ndan, hububat, g~da madde-leri, canl~~ hayvan, sanayi ürünlerinin fiyatlar~ n~~ bulmak mümkün olmakta-d~ r. Bu sicillerin da~~ n~ k illerin borsalar~ n~n mahzenlerinde peri~an vazi-yette bulunmas~ , ilmi bir tasnife tabi tutulmamalar~, önemli bir kay~ p ola-rak görülmelidir.
J. Konsolos Raporlar:
Avrupa devletlerinin imparatorlu~un de~i~ik merkezlerinde kurduklar~~ Konsolosluklarda görevli Konsoloslar~ n, ülkelerine yazd~ klar~~ raporlar da fiyat incelemelerinde önemli birer kaynakt~ r. Fakat bu raporlarda teferruat yoktur. Sadece ilgisi oldu~u zaman veya gerekli görülürse baz~~ maddelerin fiyatlar~~ verilmi~tir. Bu raporlarda daha çok transit geçen mallar~ n umumi dökümleri yap~lmaktad~ r.
k. Tarihler ve Seyahatnameler
Özel tarihler ve Vakanüvis tarihlerinde veya seyahatnamelerde de na-diren de olsa bir iki cümle ile dönemin fiyatlar~~ hakk~nda bir tak~m bilgi-ler bulunmaktad~ r. Fakat bu eserbilgi-ler de sistemli fiyat ara~t~rmalar~ na kay-nak olmaktan uzakt~ r. Sadece konuyu teyid etmesi bak~ m~ndan kullan~la-bilirler.
B. Kaynaktan Ta/dili
Osmanl~~ dönemi fiyat ara~t~ rmalar~ n~ n kaynaklar~, genel olarak yuka-r~da say~lan belge grupland~ r. Bu kaynaklar~ n tahlilini ise ~u ~ekilde yap-mak mümkündür.
Tapu tahrir, Muhasebe, Mühimme ve Evkaf defterleri, yaz~ld~ klan ta-rihler için geçerlidirler. Bu tür defterlerde hareketlilik yoktur, statiktirler. Yani burada geçen bir mal~ n fiyat~ n~ , yaz~ mdan iki ay sonra veya bir y~l sonra bulmak mümkün de~ildir. Aksine bu defterlerin verilen, bazan ya-n~ lt~c~~ da olabilir. Mesela, XVI. yüzy~lda tesis edilen bir vak~ f, 10 akçe ile
OSMANLI DÖNEMI FIYAT POLITIKASI 95
günlük et ihtiyac~n~~ kar~~layabiliyordu. Fakat XIX. yüzy~la gelindi~inde, halâ vakf~n ~artnamesinin de~i~medi~i ve ~~ o akçenin et ihtiyac~~ için tahsis edildi~i görülmektedir. Oysa XIX. yüzy~lda art~k akçe tedavülden kalkm~~-t~r. Ayn~~ ~ekilde XVI. yüzy~lda vak~f camiin imaml~~~na günlük 2 akçe ile
imam tayin edildi~i, bu rakam~n gene XIX. yüzy~lda da de~i~medi~ine ~ahit olunmaktad~r. Demek ki, belli bir amaç için tutulan tahrir, muhase-be, mühimme, evkaf defterlerindeki fiyatlar yan~lt~c~~ olmaktad~r. Gümrük tarife defterlerindeki fiyatlar ise, halka yans~yan fiyatlar de~ildir. Fiyat~~ ve-rilen mal~n giri~~ veya toptan fiyat~d~r.
~er'iyye Sicillerine geçen fiyatlara gelince, yukar~da da de~inildi~i gi-bi, canl~, hareketli ve birbirleriyle mukayese imkan~~ olan fiyatlard~r. Yani fiilen uygulanan fiyatlard~ r. Kaza yönetici ve ileri gelenlerinin tespit etti~i narh ve narha uyulmas~~ için gösterilen gayretler, bu fiyatlar~n resmen cari oldu~unu gösterir. Sicillere yans~yan mübayaa emirlerinde, mübayaa fiyat-lar~n~~ görmek ve bu fiyatlar~~ rayic fiyatlarla kar~~la~t~rrnak mümkündür. Tereke ve serbest fiyatlar~ n her türlüsünü gene sicillerde aramak gerekir. O halde, XIX ylizythn ilk yar~s~na kadar, .fiYat tarihi ara~t~rmalar~nda ~er'iyye Sicilleri en önerdi kaynaklard~ r.
Salnâmeler, Konsolos raporlan ve gazeteler de bu konuda önemli bil-giler verirlerse de, sistemli ve mukayeseli bir fiyat ara~t~rmas~~ için yeterli de~ildirler. Ayn~~ ~ekilde yeri geldikçe bir iki cümle ile baz~~ maddelerin fi-yatlar~n~~ veren tarihler ve seyahatnameler de yeterli de~ildir. Gene de bu eserlerin incelenmesinde fayda vard~r.
Imparatorlu~un son dönemleri için de, yukar~da de~inildi~i gibi, Ti-caret Borsalann~n sicilleri önemli kaynaldard~r. Ancak bu sicillerin de der-lenip tasnif edilmeleri ve ara~t~nc~lann istifadesine sunulmalan bir zaruret- tir.
III. OSMANLI IKT~SADINDA TESPIT EDILEN FIYATLAR~N TAHLILI
Iktisat tarihimizin önemli bir ö~esini olu~turmas~na ra~men, fiyat tari-hi konusunda yap~lan ara~t~rmalar~n azl~~~~ dikkati çekmektedir. Bu konu-da dolayl~~ veya do~rukonu-dan bir tak~m ara~t~rmalar yap~lm~~t~r. Fakat bu ara~t~rmalann büyük bir k~sm~, ya iktisat tarihi üzerine verilen eserlerin
y~n~ ndan ibarettir 16. Yaln~z Ömer Lütfi Barkan'~ n bu konudaki çal~~-malar~ n~~ zikretmeden geçemeyece~iz.
Iktisat tarihi alan~nda pek çok eser veren Ömer Lütfi Barkan, bu ko-nuda da uzunca bir makale yay~nlam~~t~ r'7. XVI. Asr~n ikinci Yar~s~ nda Türkiye'de Fiyat Hareketleri ba~l~ kl~~ bu makale, fiyat tarihi incelemelerin-de k~stas kabul edildi~inincelemelerin-den, burada birkaç cümle ile üzerinincelemelerin-de durmak yerinde olacakt~ r.
Sözkonusu ara~t~ rman~ n hedefi, Türkiye'de fiyat hareketleri oldu~una göre, hiç olmazsa Türkiye'nin de~i~ik bölgelerinden önemli birer merkezin fiyatlar~n~n incelenmesi gerekirken, ara~t~rman~ n s~ n~ rlar~n~n Edirne ve Is-tanbul'u a~mad~~~~ görülmektedir. Sadece Istanbul ve Edirne'ye ait imaret kay~tlar~na dayanarak, elde edilen sonuçlar~~ bütün Türkiye'ye te~mil et-mek mümkün müdür? Kanaat~ m~zca böyle bir genelleme mümkün de~il-dir. Anadolu'nun de~i~ik bölgelerindeki vilayetlerin fiyat hareketleri de ele al~nmallyd~. O halde bu makalenin ad~, "Istanbul ve Edirne'de G~da Maddelerinin Fiyatlar~" olabilirdi.
Merhum, sözkonusu makalesinde, Türkiye fiyat tarihi için haz~ rl~ k safhas~~ olarak tan~ mlad~~~~ çal~~malar~yla, baz~~ imaretlerin muhasebe bilan-çolarm~~ yay~ nlad~~~n~~ belirtmektedir. Gerek ad~geçen makalesinin kaynak-lar~na ve gerekse bu amaçla yay~ nlad~~~ n~~ söyledi~i muhasebe defterlerine bak~lacak olursa, Barkan'~n daha çok imaret muhasebe kay~ tlar~n~~ esas kaynak olarak kabul etti~i sonucuna var~lmaktad~ r. Nitekim kendisi de makalesinde, narh f~yatlar~ n~n, hükümetin empoze etmek istedi~i fiyatlar olarak de~erlendirmekte, onun için imaret muhasebe kay~ tlar~n~ n daha güvenilir oldu~unu söylemektedir.
Bilindi~i gibi, narhlar, bir kazada Kad~ n~ n ba~kanl~~~ nda esnaf temsil-cileri, âyan ve vuci~h-~~ memleketten olu~an meclis taraf~ndan genellikle y~l-
16 Ömer Lütfi Barkan, "Edirne ve Civar~nda Baz~~ Imaret Tesislerinin Y~ll~k Muhasebe Bilançolan", Belgeler, c. I., Say~~ 1-2, Ankara, 1964, s. 235-377, "Fatih Camii ve Imaret tesis-
lerinin 1489-1490 Y~llanna Ait Muhasebe Bilançolar~", c. 23, S. 297-341., Süleymani- ye Camii ve Imareti in~aat~~ (1550-1557), c. I-II, Ankara, 1972-1973, "Edirne Askeri Kassam~na Ait tereke Defterleri (1545-1659), Belgeler, c. III, Say~~ 5-6, Ankara, 1968, s. 1-479. Halil Sa-hillio~lu, "Osmanl~larda Narh Müessesesi ve 1525 Y~l~~ Sonunda Istanbul'da Fiyatlar", Belge-lerle Türk Tarihi Dergisi, c. I, Say~~ 1, 2, 3, S. 36-40 54-56 50-53. Mübahat Kütüko~lu, Os-manhlarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Istanbul, 1983. Ya~ar Yücel, 1610 Ta-rihli Es'ar Defteri, Ankara, 1982.
17 Ömer Lütfi Barkan, "XVI. Asnn Ikinci Yar~s~nda Türkiye'de Fiyat Hareketleri", Belleien, XXX1V / 36, Ankara, 1970, s. 557-607.
OSN1ANLI DÖNEMI FIYAT POLITIKAS~~ 97
da iki defa (daha fazla olabilir) verilen fiyatlard~ r. Bu fiyatlar, devletin res-mi fiyatlar~d~ r. Kald~~ ki, imaretlere al~ nan erzak, gene cari olan bu fiyat-larla sat~ n al~ n~ rd~. Mütevellinin tayin etti~i katip, vekil harç veya ba~ka bir görevli taraf~ndan bakkal, kasap v.s. esnaftan, zaman~ n narh fiyat~~ ile erzak al~ nmaktayd~. Yani narh fiyatlar~, resmi makamlar taraf~ ndan empo-ze edilen fiyatlar de~il, aksine cari olan fiyatlard~ r. Resmi makamlar nar-h~ n korunmas~ n~~ s~ k~~ bir ~ekilde kontrol eder, narha uymayan esnaf~~ çe~itli cezalara çarpt~ r~ rd~. Resmi fiyatlar~ n d~~~ nda serbest veya karaborsa fiyatla-r~~ vard~ . Fakat bu, resmi fiyatlar~ n olmad~~~~ veya güvenilmez oldu~u anla-m~ na gelmez.
Sözünü etti~imiz makalede, sadece baz~~ g~da maddelerinin fiyatlar~~ esas al~ narak bir sonuca var~ lmaya çal~~~lm~~t~ r. Bunlar bu~day, un, pirinç, arpa, sadeya~, zeytinya~~, bal, et, tuz, üzüm, safran, karabiber ve odun-dur. Üstelik bu maddeler de Süleymaniye, Fatih ve II. Bayezid imaretleri-ne ait fiyatlard~ r. Oysa Barkan'~ n yapmaya çal~~t~~~~ geçim endekslerinin en az hata ile yap~labilmesi için, bütün g~da ve zaruri ihtiyaç maddelerinin incelenmesi gerekirdi. Bu meyanda konfeksiyon mamulleri (bez, çuha, ayakkab~, ipek, yün vs.), ayd~ nlatma arac~~ olan mum, temizlik maddesi olan sabun, hayvan yemi olarak kullan~lan saman ve pek çok alanda kul-lan~lan demir ile in~aat malzemelerinin fiyatlar~~ incelenmemi~tir. En önemlisi usta, i~çi, kalfa, ç~ rak gündeliklerine yer verilmemi~tir. Ücretler verilmeyince, bir ailenin sofras~ na, o günkü fiyatlarla ne kadar g~da mad-desinin kaç akçe ile al~ nd~~~ n~~ hesaplamak ve dolay~s~ yla y~llara göre Fiyat-Ücret ba~~nt~s~ n~~ izlemek mümkün de~ildir. Sadece 6 nolu cetvelde Yeni-çeri ve Sipahilerin 1527-1670 y~llar~~ aras~ nda ald~ klar~~ ücretlerin toplam~~ ile bunun bütçe içindeki oranlar~~ verilmi~tir (s. 603) ki, bu da ücretleri halk tabakalar~na yans~ tmaktan uzakt~ r.
Öyleyse fiyatlar gibi özel ve de~i~ken bir konuda yap~lacak ara~t~ r-man~ n boyutlar~ n~ n daha geni~~ tutulmas~ , sadece bir fiyat türüne ve kay-na~a ba~l~~ kal~ nmamas~~ gerekmektedir. ~~te bu amaçla yukar~da fiyatlar~ n kaynaklar~~ verilmeye çal~~~ lm~~t~ r. O halde bütün bu kaynaklarda kar~~m~-za ç~ kan kaç türlü fiyat vard~ r, bunlar~ n durumu ve güvenilirli~i nedir? ~imdi ad~geçen belgelerden tespit edilen fiyat türlerinin tahliline geçebili-riz.
r. Ülkede tedavülde olan alt~ n ve gümü~~ paralar~n, vezin ve fiyatlar~ , devlet taraf~ndan belirlenir, verilen rayic s~ k~~ bir ~ekilde kontrol edilirdi. Herhangi bir fiyat de~i~ikli~inde ise, durum fermanlarla bütün imparator- Belleten C. LV, 7
lu~a ilan edilirdi. ~~te bu fermanlarda belirtilen sikke fiyatlar~, devletin res-mi fiyatlar~d~r. Ancak devletin resres-mi fiyatlar~ndan farkl~~ olarak, sikkelerin piyasa fiyatlar~ n~ n oldu~u bilinmektedir.
Hububat ve canl~~ hayvan için de zaman zaman imparatorlu~un çe-~itli bölgelerine mübayaa emir/eri gönderilirdi. Yaln~z mübayaa emirlerinde belirtilen fiyatlar~n, gerçekte çok dü~ük tutuldu~u görülmektedir. Bunun
Sür-sat uygulamas~n~ n bir sonucu oldu~u kanaatindeyiz. Hububat ve canl~~
hayvan fiyatlar~n~n o günkü as~l rayic fiyatlar olarak kar~~m~za ç~kan Tere-ke defterlerinde aramak daha isabetli görünmektedir.
~ehirlerde uygulanan narhlar, resmi fiyatlar olup, bütün g~da ve zaruri tüketim maddelerinin fiyatlar~~ ile usta, kalfa, ç~rak ve i~çi gündelik-leri yer almaktad~r.
ölen bir ~ahs~n mal varl~~~n~n saptand~~~~ ve vârisleri aras~nda pay-la~t~r~ld~~~~ Tereke defterleri de, fiyatlar konusunda önemli bilgileri kapsa-maktad~ r. Buna ra~men tereke fiyatlar~n~n, Kad~n~n resm-i k~smeti yükseltmek için, dökümü yap~lan mallar~n fiyatlar~n~~ yüksek tuttu~u endi-~esiyle güvenilemeyen, aldat~c~~ fiyatlar oldu~u görü~ü yayg~nd~r ". Oysa mukayeseli olarak yap~lacak bir ara~t~rmada, terekelerde geçen fiyatlar~n, mal~n cinsine göre de~i~iklik arzetti~i görelecektir. Terekede ferman veya narha tabi bir mal varsa, ferman veya narhta belirtilen fiyat~na ba~l~~ ka-l~nmaktad~r. Yani ba~ka bir deyi~le, Kad~, resmi fiyata tâbi mallar~n fiyat-lar~nda herhangi bir de~i~iklik yapamamaktad~r.
Mesela, Ankara'da 18o1 tarihli bir terekede, 13 M~s~r N~sfiyyesi 26, 6 M~s~ r Zer-i Mahbubu 24, ii ~stanbul N~sfiyyesi 27,5 kuru~~ olarak hesap-lanm~~t~r '9. Gerçekten de bu tarihte M~s~r N~sfiyyesi 2, M~s~r Zer-i Mah-bubu 4, ~stanbul N~sfiyyesi de 2,5 kuru~tur20. Ayn~~ ~ekilde Kayseri'de 1799 tarihli ba~ka bir terekede, 1 o tane ~stanbul Zer-i Mahbubuna 50, 6 tane M~s~r Zer-i Mahbubuna 24 kuru~~ de~er verilmi~tir ki, ~stanbul Zer-i Mahbubu 5, M~s~r zer-i Mahbubu da 4 kuru~tur 21.
Bu uyum sadece alt~n fiyatlar~nda de~il, narha tabi g~da ve ihtiyaç maddelerinde de mevcuttur. Mesela Ankara'da ro Ocak 1798 (22 recep
'8 Yavuz Cezar, "Bir Ayar~m Muhallefat~", Belleten, XL1/ 1 6~ , 1977, Ankara, s. 66.
19 Ankara Ser. Sit. No: 195, Bel. 188. 20 Ankara ~er. Sit. No: 195, Bel. 151.
OSMANLI DÖNEMI FIYAT POL~T~KASI 99
1212) tarihli narh ile 28 Mart 1798 ( 1 o ~evval 1212) tarihli terekedeki baz~~ maddelerin mukayesesi yap~l~rsa, a~a~~daki tablo ortaya ç~kmaktad~ r22:
E~yan~n Cinsi Miktar~~ Kwye) Narh Fiyat~~ (Akçe olarak) Tereke Fiyat~~ (Akçe olarak) Bal 1 114 120 Siyah Üzüm ~~ 20 18,5 A~da 1 40 30 F~ nd~k 1 44 36,5 Badem ~~ 132 1 20 Keçiboynuzu ~~ 24 24
Görüldü~ü gibi, narh fiyattan ile tereke fiyatlar~~ aras~nda büyük bir paralellik vard~r. Cüz'i baz~~ sapmalann olmas~, mal~n kalitesinden veya te-rekeyi yazan kâtibin kalite ve fiyat anlay~~~ndan kaynaklanmaktad~r.
Ancak hiçbir resmi kurala ba~l~~ olmayan ev e~yas~~ (yatak, yorgan, ha-h, kilim, ~amdan, mangal, kitap, tüfenk vs.) fiyattan serbest fiyatlard~r. Öyle dahi olsa, bu fiyatlar da o günkü rayic fiyatlard~r. Demek ki, tereke fiyatlar~, bütünüyle aldat~c~~ de~il, resmi rayic fiyattan içeren güvenilir fi- yatlard~r.
Ta~~n~r veya ta~~nmaz (ev, ba~, bahçe, dükkân, topra~~n tasarruf hakk~) bir mal~n miiz -dyede (aç~k art~rma) usulü ile sat~ld~~~~ veya kiraland~~~~ görülmektedir. Bu sat~~lardaki fiyatlar, resmi fiyatlar olmay~p, piyasa fiyat- land~r.
~ki ki~inin kar~~l~ kl~~ olarak anla~mak suretiyle, ta~~n~r veya ta~~nmaz baz~~ mal al~~-veri~lerindeki fiyatlar da serbest piyasa fiyatland~r.
Narhlarda, hizmet beratlar~nda ve nafaka hüccetlerinde belirtilen ücretler de kesin ve resmi fiyatlard~ r.
Böylece ferman, emir, berat ve narhlarda geçen fiyatlar resmi, müza-yede, sat~~~ ve terekelerdeki baz~~ fiyatlar da serbest piyasa fiyatland~r.
SONUÇ
Osmanl~~ dönemi fiyat tarihi ara~t~rmalar~~ için, öncelikle bu dönemde can olan fiyatlar~n hukuki kaynaklar~~ izah edilmeli ve uygulanan politika-n~n çerçevesi çizilmeliydi. Bu makalenin s~n~rlar~~ içerisinde, Osmanl~~ fiyat politikas~~ ve kayna~~, bunun islam hukuku ile ba~lant~s~~ üzerinde durul-mu~tur. Sonuçta Osmanl~~ döneminde câri olan bütün fiyat türlerinin ~er'i olmad~~~, narh, kur ve mübayaa fiyatlar~n~n örf~', müzayede ve serbest fiyatlar~n ~eri temellere dayand~~~~ görülmü~tür. Devletin fiyatlar üzerindeki kontrolü ise, bazen madahaleci ve bazen de serbest bir tutum ar~etmi~tir.
Çok de~i~ik belgelerde mevcut olan fiyat türleri incelendi~inde, bütün bu kaynaklar~n sistemli bir fiyat tarihi ara~t~rmalar~~ için yetersiz oldu~u anla~~lmaktad~r. Ancak bu kaynaklardan ~er'iyye Sicilleri istisnad~r. Zira sicilleri, sürekli, hareketli ve sistemli olduldanndan, fiyatlar~n devaml~~ ola-rak izlenmesinde çok önemli kaynaklard~r. Ayr~ca fiyatlar~n kontrolü, es-naf-halk ili~kilerine ait belgeler de sicillerde yer almaktad~r. Bu yönüyle de siciller fiyat tarihi ara~t~rmalar~nda en önemli kaynaklard~r.
Son olarak bütün bu belgelerde geçen muhtelif fiyatlar~n tahlili yap~l-m~~, kur, narh, mübayaa, müzayede, tereke ve serbest olmak üzere 6 çe~it fiyat tespit edilmi~tir. Bunlardan kur, narh ve mübayaa fiyatlar~n~n resmi, tereke fiyatlar~n~n yar~~ resmi, müzayede ve serbest fiyatlar~n piyasa fiyatlar~~ olduklar~~ görülmü~tür. Tereke fiyatlar~n~n zannedildi~i gibi, aldat~c~~ ve güvenilmeyen fiyatlar olmad~~~, aksine hem resmi fiyatlar~~ ve hem de rayic fiyatlar~~ ihtiva eden önemli belgeler oldu~u ortaya konmu~~ olmaktad~r.
