Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

---",A""Ü"-'...T"'U....,rki"'-·y"'a'-'.t....,A""ra..s""tır""'m"'a"'la...r...1E...n""s'-'<ti....tU""sU....D=erg....I""·si...S""a..,y.:..11""5:...o<E,...rz""u""ru",m""2,,,O,,,O,,-O

...;;..49-FUAT

BEY'İN

ERZURUM

HARİTASI

Dr. Hüseyin YURTT

AŞ*

ümüzden yaklaşık bir asır önce çizilmiş belge niteliğindeki bir rzurum haritasında, şehrin şimdikinden oldukça farklı bir konumda olduğugörülmektedir. 1320

H.l1904

M.

tarihli

harita,KafkasyalıKur. Yb. Fuat Bey

tarafından çizilmiştir (Harita 1_2)1. Haritada, Erzurum'un 1904 yılındaki yerleşim

durumu, şehirdekitarihi eserler, okul ve otellerin listesi verilmektedir. Haritanınalt kısmına yerleştirilen bir takım bilgiler, 20. Yüzyıl başında Şehirde mevcut olan esnaf ve zanaatçıların da durumlarının tespit edilmesinde oldukça önem arz etmektedir.

Harita üzerinde yer alan bilgiler, günümüz harflerine çevrilirken metne fazla bir ilave yapılmamış, ancak parantez içerisinde ve dipnotlar şeklinde açıklayıcı bilgilereklenmiştir.

Listelerde yer almayan bazıtarihi eserler, haritaya, küçükşablonlar şeklinde bulunduklarıalanlaraişaretlenmiştir. Şablonlar,haritakenarlarındaverilen listelerin

baş kısımlarına, yapıtipine uygun bir tarzda şematikolarakçizilmiştir. İşaretlenen yapıları, günümüzdeki tarihi eserlerle karşılaştırdığımızda, yerlerinin doğru belirlendiği görülmektedir. Bu da haritanın iyi bir gözlem ve ölçüm sonucu çizildiğiniortayakoymaktadır.

1125.000 ölçeğindeki Haritayı "U" şeklinde çevreleyen bilgilerden sağ kısımdakilerde şunlaryeralmaktadır(Levha

i):

ŞEHRİN

BA'ZI EMAKİN-İ MÜHİMMESİ (ŞEHRİN

BAZI

ÖNEMLİ

MEVKİLERİ)

A- EM

AKİN-İ EMRİYYEDEN(İDARİ

YERLER)

.. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi BölümüÖğretimÜyesi

1Yb. Fuat Bey tarafından çizilen haritanın birkopyasını, Erzurum Arkeoloji Müzesi'nde, bir bez üzerine baskılı olarak teşhirde gördük. Çalışma bu harita üzerinde yapılmıştır. Haritayıyeniden çizen Uzman Adem Çelik'eteşekkürederim. IRCICA'ya ait fotograflar, ErolKılıÇ,Gravür ve Eski Fotograftarla Erzurum,İstanbul,1998'denalınmıştır.

-50-H. Yurttas; Fual Bey'in ErzurumHaritası

1-Firdevsogıu Kışlasl\Resim i)

2-SüvariKışlası3(Resim2)

3-MorgofKışlası4(Resim3-4)

4-JandarmaKışlasıs(Resim5)

5-Mekteb-iİdadi-i Askerf (Askeri Lise) (Resim6)

6·Erzak-ı Askeriye Ambarı'(Askeri Erzak Ambarı) (Resim7-8)

7-Mekteb-iİdadi-i Mülkr (Lise) (Resim9) 8-BeklikFırını9

9-Çifte Minareli Esliha AmbarllO(Çifte Minareli SilahAmbarı)

2 Firdevs Oğlu Kışlası'nınyeri haritada belirtilmiştir. Şehrin doğusundaki TopDağı'nın batısında, şimdikiBüylikŞehirBelediyesi'nin garaj vebakımünitelerininbulunduğu(Daha önceleri AskeriyeninAğır BakımServislerivardı)yerdedir.

3 Süvari Kışlası Gölbaşı'ndan, Kars Kapı'ya Giden yolun sol tarafında, Askeri Birliğin içerisindedir.

4Morğof Kışlası, Yakutiye Medresesi'nin güney vebatı kesiminde bulunuyordu. Medrese çevresininyeşilalan haline getirilmesisırasında yıkılıportadankaldınlmıştır.Eski Yeniçeri

Kışlası'nın yerine Sultan Abdülaziz (1861-1876)tarafından1294·1297 H / 1877-1897 M.

yılları arasında yaptırılan Kışlanın, ( belirtilen tarihler Sultan II. Abdülhamit'in saltanat

yıllarına (1876-1909) dahildir. 1297 H'nin M. karşılığı 1880'dir. Bu nedenle Morgof

kışlası II. Abdülhamit döneminde yaptırılmış olmalıdır. Hüseyin Yurttaş) Rusların

Erzurum'u işgalinden sonra, Morgof isminde bir Rus generalinin burayı karargah yapmasından dolayı Morgof veya Morko Kışlası şeklinde anıimış olduğunu İ. Hakkı Konyalıbelirtmektedir.İ.H.Konyalı,Abideleri ve KitabeleriİleErzurum Tarihi,İst., 1960, s.302. Diğer bir kaynakta ise şu bilgiler yer almaktadır: Morğofkelimesinin doğrusu,

"Morgov" dur. Morgov, XiX. Yüzyılda, Çaykara MahaUesi ile Kale arasında, köy büyüklü@nde ve duvarlarla çevrili bir alan olarak tanımlanmaktadır. Karşısında saray

yapısının olduğu belirtilınektedirki, buyapınınLala MustafaPaşa'nın yaptırdığıBeylerbeyi

Sarayı'na ait kapı olduğu düşünülebilir. Morgov'un, Garin'in (Erzurum) merkez kışlası olduğu vei.DünyaSavaşı sırasındaEnnenilertarafındanaskeri amaçlakullanıldığı, ayrıca

bir hastane yapısının bulunduğu ifade edilmiştir. Çok sayıda büyük ve küçük odasının bulunduğu ve önünde askeri talimlerin yapıldığı belirtilen kaynakta, Türklerin, "Çinili Minare" dedikleri, harap minareli biryapınındaşehirdeyeraldığı kaydedilmiştir kiburası

Yakutiye Medresesi'dir. Bkz. Nigol Schahgaldian, Erzurum (Garin) Its Armenian History And Traditions, Newyork, 1975, s. 66. Bu bigilerden sonraanılan Kışlanın, Erzurum'da, özellikle tabya olarak adlandırılan savunma yapılarının çok sayıda inşa edildiği II. Abdülhamit dönemindeyaptırılmış olabileceğini düşününyoruz.

5JandarmaKışlası,günümüzde deaynıyerindedir.Şehirmerkezinde, YeniKapısemtindeki

TaşAmbarlarkarşısındadır. 6Yeri tam olarakbelirlenememiştir.

7AskeriyeAmbarı, Yeni Kapı'da, bugün Taş Ambarlar olarak bilinen ve halen Askeriye

tarafındanyine erzak velevazım ambarıolarakkullanılanyerdir. XIX.Yüzyıl yapısıdır.

8Mektebi İdadi-i Mülkı, Çifte Minareli Medrese'nin güney-batısında bulunan, günlımüzde

ŞairNeri Okulu Olarak bilinenyapıdır.

9BeklikFırını,yeri tam olarakbelirlenememiştir.Fakat listedeverildiğinegöreşehrinönemli fırınıarındanbirisiolmalıdır.

--<;ıA",.iJ",,'.wT...ü,..r,.,ki""ya""t....A...r...a""'stl....r...m"'a...la....,rI....E""o""s.."tit..fi""sfi~D""erg...",is::..i-"S:.aYı.:.ı""l",-S""'E""rz,::;u"'r...u""m....2..0""OO"--

....;..51-10-İçKaleKışlasılı

11- Hastahane-i Askeri12(Askeri Hastahane) (Resim 10) 12- Gureba Hastahanesil3

13- Gümrük Mahalli14(Resim ll)

B-

CEVAMİ'-İ ŞERiFEDEN (CAMİ.İ ŞERİFLERDEN)

1- Cami-i Kebirls(Ulu Cami) 2- LalaPaşa Cami-i Şerifıı6 3- Ca'feriye Cami-iŞerifıl? 4- MuradPaşa Cami-i Şerir8 5- Es'adPaşa Cami-i Şerifıl9

10Çifte Minareli Medrese, Anadolu Selçukluçallımn önemli bir abidesidir.XLV. Yüzyıııın

başlarında inşa edilmiş olması gereken medrese, XVII. Yüzyıldan, Osmanlı'nın son dönemine kadar silahambarıolarakkuııanılmıştır.Bkz.İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri İle Erzurum Tarihi, İstanbul,1960, s.326-360.; Rahmi Hüseyin Ünal, "ErzurumİliDahilindekiİslamiDevirAnıtlarıÜzerine Bir İnceleme",Edebiyat FakUltesi

Araştırma Dergisi, Sayı 6 (Nisan 1973) Erzurum, 1974, s. 85-90.; Hamza Gündogdu,

"Geçmişten Günümüze Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar", Şehr-i Mübdrek Erzurum, Ankara, s. 167-169.

1i İç Kale Kışlası, 30 yıl öncesine kadar İç Kale içerisinde Askeri yapılar vardı. Bunlar tümüyle yıkılarakKale içerisi tamamentemizlenmiştir. Büyük bir katman şeklinde Kale içerisinde buluna toprak tabaka, sistemli bir şekilde kazı yapılarak kaldırılırsa, birtakım

tarihi belgelerin gün yüzüneçıkacağı muhakkaktır.

12Askeri Hastane,şimdiki MareşalÇakmak Hastanesiolmalıdır.

13Gureba Hastanesi, şimdikiNumune Hastanesi olarak bilinen Devlet Hastariesi'nin kuzey tarafındakiilkyapı olmalıdır.

14 Gümrük Mahalli, kaynaklarda Gümrük mahaııinin Gürcü Kapı dışında oldulluna dair bilgiler vardır. Gölbaşı semtinin güneyindeki Gümrük Camii ve Gümrük Hamamı'nın

oldullu yerde olmalıdır. Nitekim bir tarihi fotoğrafta Gümrük Ham'nın, Gümrük Memurluilu olarak kuııamldıllıgörülmektedir (Resim II).

iS Cami-i Kebir, Ulu Cami'nin dilleradıdır. Erzurum'un en eskiyapılarından biridir. Bugün mevcut olmayan bir kitabeye göre 1179 M. 'deSaltukolluııarı tarafından yaptırılmıştır.Bkz.

Konyalı,s. 260-269. ; Ünal, s. 51·51.; Gündolldu, s. 142-146.

16 LalaPaşaCamii, Erzurum'da, Osmanlıdönemine ait en önemli yapıdır. 1562 tarihinde

Beylerbeyi Lala MustafaPaşa tarafından yaptmlmıştır. Mimarı, Mimar Sinan'dır. Bkz. Konyalı,s. 230-247. ; Ünal, s. 52-53.;Gündoğdu,s. 146-149.

i?Ca'feriye Camii, Cumhuriyet Caddesi üzerinde, TebrizKapı'yadollru giderken yolun sol

tarafındadır. 1645'de Ebubekir olllu Hacı Cafer tarafından yaptırılmıştır. Tek kubbeli camidir. Bkz.Konyalı, s. 189-199. ; Ünal, s. 58.;Gündoğdu,s. 153-154.

18 Murad Paşa Camii, Erzincan Kapı semtinde, Ahmediye Medresesi'nin batı tarafına bitişiktir.1573'de Kuyucu MuradPaşa tarafından yaptırılmıştır.Tek kubbeli camidir. Bkz. Konyalı,s. 250-254. ; Ünal, s. 53-55.; GündoMu, s. 151.

19Es'adPaşaCamii, İçKale'ninbatısında, Şehrehakim bir tepe üzerindedir. i853 tarihinde Es'ad Muhlis Paşa tarafından yaptırılmıştır. Ahşap, düz damlı camidir. Bkz. Konyalı, s. 199-202.; Gündolldu, s. 165.

-52-H.Yurttaş: FUKt Bey'in ErzurumHaritası

6-

Ali

Paşa

Cami-i

Şerifi20

7-

Şeyhler

Cami-i

Şerifi21

8-

_{İbrahim Paşa}

Cami-i

Şerifi22 9-

Kara Cehennem Cami-i

Şerifi23

i

0- Gümrük

Camie

4

11-

Güreü Camii

25

12·

Boyahane Camii

26

13-

Kurşunlu

Camie

7

14-Şafiiler

Camies

15- Yegen Aga Camii

29

V.s.

C-

KİLİSELER

1-

Büyük Ermeni Ki1isese

o

[Kilise

Kapısı'nda]

(Resim

12)

20 Ali Paşa Camii, Ali Paşa Mahaııesi'ndedir. 1566 tarihinde Erzurum valisi Ali Paşa tarafından yaptırılmıştır. Ahşap,dUzdamlı camidir. Bkz.Konyalı, s. 180-182.;Gündoğdu,

s. 16ı.

21

Şeyhler Camii, kendiadıyla anılanmahallededir.Vakıf kayıtlarınagöre 1737-1766yıııarı

arasında inşa ettirilmiştir.Tek kubbeli camiierdendir. Bkz. Konyalı, s. 256-257.; Ünal, s. 74-76.;Gündoğdu,s. 157.

22İbrahim PaşaCamii,Şehirmerkezinde, Eski Hükümet Binası 'nıngüneyindedir. 1748 'de

Erzurum Valisi İbrahimEdhemPaşa tarafından yaptırılmıştır.Tek kubbeli camidir. Bkz. Konyah, s. 211-215.; Ünal, s. 72-74.;Gündoğdu,s. 159-160.

23

Kara Cehennem Camii, günümüzde Cennetzade Camii olarak bilinenyap)dır.Tek kubbeli Osmanlıcamiieriplanındadır. Vakıf kayıtlarınagöre 1785-86 'daİsmailEfendiadındabir zattarafından yaptırılmıştır.Bkz.Konyalı,s. 199.; Ünal, s. 76-78.; GündoMu, s. 160.

24Gümrük Camii, Gölbaşı semtinin güneyindedir. 1717'deDerviş Hacı İbrahim tarafından

yaptırılmıştır.Tek kubbeli camidir. Bkz.Konyalı,s. 204-206.; Ünal, s. 65-68.;Gündoğdu,s. 156-157.

25

Gürcü Camii, Gürcü Kapı Camii olarak bilinir. Aynı adla anılan semttedir. Arşiv

kayıtlarından 1608'de Ali Ağa adında biri tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle AliAğaCamii olarak daanılmaktadır.Tek kubbeli camidir. Bkz.Konyalı, s. 207-210.; Ünal, s. 55.;Gündoğdu,s. 151-153.

26Boyahane Camii, KaraköseMahaııesi'nde,BoyahaneHamamı'na bitişiktir. 1620'deİlyas Ağa adındaki bir kişi tarafından çifte hamamın bir tarafı camiye tahvil edilmiştir. Tek kubbeli camilerdendir. Bkz.Konyalı,s. 184-185.; Ünal, s. 55.;Gündoğdu,s. 149-150.

27KurşunluCamii'nindiğer adıFeyziye Camii'dir. İçKale'nin kuzeyeteğindedir. 1700'de Şeyhiliislam Feyzullah Efendi tarafından yaptırılmıştır. Tek kubbeli camilerden olan yapının doğu tarafındamedrese hücreleribulunmaktadır.Bkz.Konyalı,s. 226-230.; Ünal, s. 58-63.;Gündoğdu,s. 155.

28 Şafiiler Camii, Taş mağazalar Caddesinin yukarı kesiminde, meşhur Şabahlıane Çeşmeleri'nin üstündedir. XVIII. Yüzyılda Hacı Mehmed adında biri tarafından yaptırılmıştır.Düz,ahşap tavanlıcamilerdendir. Bkz.Konyalı,s. 256.;Gündoğdu,s. 165. 29YegenAğaCamii,Taşmağazalar'ın doğu tarafındadır. 1661 'de yaptırılmıştır. Ahşap,düz

-",A",.Ü",,·.'-'T'-'ü....r""'ki!..ly...,at'-'A~r'-"a""stı"'r....m....a"'la....r'-'lE..,n""s"'ti...tU..,s....U..,D"'erg...ls,..1....S...a....yl..,1....S...E""rz"""ur...,u!.!lmi!.o2"'O"'O"-O

--=..

53-2-

Katalik

Kiliseseı

3-

Rum Kilisesi

32

4-

Protestan Kilisese

3

5-

Jizvit Kilisese

4

Haritamn sol tarafmda

(Levha

i):

BA'ZI EMAKtN (BAZI BtNALAR)

D- HAMAMLARDAN i - Bastırınacı Hamamı3S

2-

Ca'feriye

Hamamı36

3-

Şeyhler Hamamı37

4-

Küçük Hamam

38

5-

Gümrük

Hamamı39

6-

Murad

Paşa Hamamı40

30 Büyük Ermeni Kilisesi olarak bilinen yapı, günümüzde mevcut degildir. Kilise Kapı semtinde oldugu belirtilen kilisenin, bu çevreye adınıvermesinden dolayı,oldukça önemli bir yapı oldugu anlaşılmaktadır. Şehrin Ruslar tarafından işgali sırasında yıkılmış, yıkıntıdanarta kalan parçalardan bezemeli ahşap sütunları LalaPaşaCamii şadırvanında kullanılmıştır.Haritada yeri de belirtilen bu kilisenin çevresindemaşatlık, yani Hıristiyan mezarlıgınınoldugu görülmektedir.

31Katolik Kilisesi'nin yeri belli degildir.

32 Rum Kilisesi, glinÜffillzde mevcut olan kilise yapılarından biridir. Kongre Caddesi'nin

kuzey tarafında Demirciler içerisinde bulunmaktadır. Üç nefli bazilikal plan şemasına

sahiptir.

33Protestan Kilisesi'nin yeri tespitedilememiştir.

34Jizvit Kilisesi'nin yeri bellideğildir.

35Bastırmacı (Pastırmacı) Hamamı,FuadiyeHamamıolarak da bilinir. GürcüKapı semtinde bulunmaktadır. Günümüzde Erzurum Hamamı olarak isimlendirilmiştir. Kitabesi

bulunmamaktadır. XVı-XVııı Yüzyıllar arasınaverilmektedir. Bkz. Konyalı, s. 281-282.; Ünal, s. 142.; Gündogdu, s. 189-191.

36Cumhuriyet Caddesi'nde yer alan Ca'feriye Camiiyakınında olmalıydı.Camininyanındaki medrese ve hamamyapılarından kalıntı,günümüzeulaşamamıştır.Bkz.Konyalı,s. 280.

)7 Şeyhler Hamamı, ŞeyhlerCamii ve Şeyhler Medresesi yanında bulunmaktadır. Şeyhler

Camii'nin vakfıdır.XVIII. Yüzyılda inşa edilmiştir. Bkz. Konyalı, s. 284.; Ünal, s. 139-140.;Gündoğdu,s. 189.

38Küçük Hamam, AliPaşaMahallesinde,İş Bankasımerkezbinasının arkasındadır. Kllçllk boyutlu birhamamdır.XVI.Yüzyılaverilmektedir. Bkz.Konyalı,s. 282-283.; Ünal, s. 134.;

Gündoğdu, s. 186.

39 GümrükHamamı, Gölbaşı Semtinde Gümrük Camiiyakınındadır. Camininvakfı olduğu

belirtilmektedir. XVIII. Yllzyllda inşa edilmiştir. Dkz. Konyalı, S.282.; Ünal, s. 136.;

-54- H.Yurttaş:Fuat Bey'inErııırum Haritası

7-

Boyalıane Hamamı41

8-

Ayas

Paşa Hamamı42

9-

Kırk Çeşme Hamamı43

10· Mekteb-i

İdadi Hamamı44

E·

MEKATİB-İHUSUSİYYEDEN

(ÖZEL MEKTEPLERDEN)

1-

Sanasaryan Mektebi

45

2-

Katolik Mektebi

46

3-

Protestan Zükür (Erkek) Mektebi

47

4-

Protestan

İnas (Kız)

Mektebi

48

f-

OTELLER

49

i -

Halid Aga Oteli

2-

Bastırmacı

Oteli

3-

İzmir

Oteli

4-

Cebbarın

Oteli

40Murat Paşa Hamamı, aynıadlaanılanmahallede yeralmaktadır. Caminin güneytarafında bulunmaktadır. XVI. Yüzyılda inşa edilmiştir. Bkz.Konyalı, s. 283.; Ünal, s. 134-136.;

Gündoğdu.s.i85-i86.

41 Boyahane Hamamı, Karaköse Mahallesi'nde bulunmaktadır. Çifte Hamam olarak inşa edilmiştir.Böllimlerinden biri daha sonra camiyeçevrilmiştir. i566yılında HacıEminPaşa tarafındanyaptırılmıştır.Bkz.Konyalı,s. 281.; ÜnaL, s. DO.;Gündogdu, s. 183-185. 42AyazPaşa Hamamı,bugün mevcut olmayanyapılardandır. Aynı adlımahallede, Camisinin

yakınında olmalıdır.Bkz.Konyalı,s. 280.;

43 Kırkçeşme Hamamı, Ayaz Paşa Mahallesi'nde bulunmaktadır-. Çifte hamam olarak

yaptırılan yapı, xvı-XVıı yüzyıllar arasınaverilmektedir. Bkz.Konyalı, s. 282.; Ünal, s. 131-134.;Gündoğdu,s. 186-188.

44Mekteb-iİdadi Hamamı,Çifte Minareli Medrese'nin güneyinde ŞairNefi Ortaokulu'nun yakınında olmasıgerekmektedir. Günümüzde mevcutdeğildir.

45 Sanasaryan Mektebi, günümüzde mevcut olmayan yapılardandır. Sanasaryan Mektebi,

Kilise Kapı'da bulunan şimdiki Yapı Meslek Lisesi'nin yerinde bulunuyordu. Diğer Hıristiyan mekteplerinin de bu alanda olması gerekir. Bu ve daha sonraki mektepler

Hıristiyan teb'anın olmaması nedeniyle kapatılmış, mevcut binaları da başka eğitim kurumları olarakkullanılmış olmalıdır.

46Katolik Mektebi, mevcutdeğildir.

47Protestan Erkek Mektebi, mevcutdeğildir.

48ProtestanKızMektebi, mevcutdeğildir.

49İsimleri verilen 4 otelden sadece İzmirOteli günümilze ulaşabilmiştir. Şimdiki Kongre caddesinde, Mahallebaşı'na giden yolun sağında İzmir Palas Oteli adında bir otel

bulunmaktadır. Bu mevkide Nazik Çarşı denilen bir çarşı da vardır ki, daha önceleri "KuyumcularÇarşısı" olduğubelirtilmektedir.

...!!A!".Ü~·'c..!T!..!t1!!.r.!!!ki!.Iy~atwA:!Jr,-!!a~ştıi!.!r..!!m.ıııai!.!la!!.r,-,1E""~n""si!.!ti.!.!tü,,,·s!!.ü.!!D~erg!..lO!'is!!..i-"S""ayl..!I...I"'-S--'E"'I,z-""'ur...u"'m'-'2""O"'O!!.O

---=-55-G- HANLARDAN[TİCARETHANELER]

1- Derviş A~a Hanı50

2- KiliseHanı51 3- Hacılar Hanı52 4- TophaneHanıs3 5- NemlizadeHanıs4 6- Kanburo~lu Hanıs5 7- Cebbarların Hanı56 8-

it

UyutmazHanı57v.s.

Haritanın

alt

kısmında (Levha 2) ,

Erzurum

hakkında bazı

malumatlar

verilmektedir.

Coğrafyası,

nüfusu, resmi

binaları,

umumi

binaları,

sanat

erbabı, yetiştirilen

nebatat

ve

eski eserleri ile ilgili

sayısal

bilgilerin yer

aldığı

bu bölüm

oldukça dikkat çekicidir:

Co~raryası:

29-55 derece, denizdenyüksekliği 1900 metredir. İklimi so~uk, kışıhükümlü(sert), evleri kiirgir ve ikikatlıdır.

50Derviş Ağa Hanı, Derviş Ağa tarafından yaptırılan Cami, Hamamyapılarınınbirparçasıdır. Günümüzde Gümrük Hanı olarak. bilinen yapı, Derviş Ağa Hanı olmalıdır. Bir dönem, gümrük memur1uğu binası olarak kullanılmıştır. XVIII. Yüzyıla verilmektedir. Ünal, s. 121.;Gündoğdu,s. 194.

sı Kilise Hanı, günümüzde mevcut değildir. Ali Ağa Vakfıyesi'nde "Kilise vakfı" olduğu belirtilen bir taşınmazdan bahsedilmektedir. Belki de bu Kilise Hanı, adı belirtilmeyen kiliseninvakfıdır.Hüseyin Yurttaş,ErzurumHacı AliAğaMedresesiVakfıyesi,Erzurum, 1999, s.19.

52Gürcü Kapı semtinde, Taşmağazalar'dangelen yolun devamında, sol taraftadır. Bir avlu

çevresindeoluşanodalardan meydanagelmiştir. XVıı-XVııI. Yüzyıllar arasından olmalıdır. 53TophaneHanı,günümüzeulaşmayan hanlardandır.Tophane, Morgovyapısının yakınında,

Türk Mahallesi tarafında yarım düzine odalarla çevrili ve duvarlarında bazı geçitIerin

olduğubina olaraktanımlanmaktadır. Nikol Schahgaldian, Erzurum (Garin) Jts Armenian History And Traditions, Newyork, 1975, s. 66. TophaneHanı'nın da bu civarda olması

gerekir.

S4NemlizadeHanı,günümüzeulaşmayan hanlardandır.

S5 Kanburoğlu Hanı, YegenAğaMahallesi'nde, Köse Ömer Camiininyukarısındadır.XIX.

Yüzyıla tarihlenen yapı, sağlam yapısı ve avlu çevresinde sıralanan odalarıyla dikkat çekicidir. Ünal, s. 121.;Gündoğdu,s. 194,196.

56Cabbarların Hanı,günümüzde mevcut olmayanhanlardandır.

-56- H.Yurttaş: FuııtBer'inErzurumHıırilaşı

Nüfusmiktarı:

İsldmve Ermeni 45.000civarındadır.

İdari Binaları:

HükumetKonagı( Askeri bina ile birlikte yıkıktır),4 Muntazam Askeri Kışlası, i i

Karakolhane, i Mektebi İdadi-i Mülki (Düz lise), i Rüşdiye-i Askeriye (Askeri Ortaoku!), i Büyük AskeriAmbarı, i Cebhane, 1 Sancak Kulesi, 1 Askeri Hastane, 1 Gureba Hastanesi, 3 Cephanelik.

UmumiBinaları:

65 Cami ve Mescid, 15 Tekke ve türbe, 5 Kilise ve Manastır, 1 Metropolithane

(Ortodokslarındini merkezi) , 1 Murahhashane (Enneni Piskoposluğu),1 Cesim

(büyük) ve mükemmel Enneni Mektebi (Sanasaryan), 1 Jizvit Mektebi, 1 İniis·i Rüşdi ve İbtidai mektebi (Kız ilkokulu ve ortaokulu), 2

Zükilr-i

İbtidai Mektebi (Erkek ilkokulu), 1 Sandyı' Mektebi. 130 Medrese ve Kütübhane, 42 Sıbyan Mektebi, 2735 Dükkan, Mağaza ve Kahvehane. 35 Han, 4 Otel, 17 Hamam, 53 Fırın,30 Deginnen, 125Çeşme,6 Bahçe,I Büyük Millet Bahçesi

Erbab-ı Sanayı'

ve Destgahlar (Tezgah ve Atölye1er):

45 Kuyumcu, 17 Saatçı, 106 Debbag (deri terbiye eden), 243 Bezzaz (bez satan-manifaturacı),52 AtCanbazı,214Sığır Canbazı,7Bastınna Fabrikası, 43Alçıcı, 20 Boyacı, 32Kalaycı,45 Berber, 16 Semerci, 150 Terzi. 61 Kasab, 66 Na'l-bend, 40 Tenekeei, 104 Demirci. 42Bakırcı,

100 Yemenici, 132 Kunduracı, 114 Kahveci, 72 Serrac, 16 BıÇakcı, 25 Silahcı dükkanıarımevcuttur.

Mahsulat-ı arıiyesi (yetiştirdiei

yiyecekler):

Hınta (Buğday), şair (arpa), sarıbaş (buğdayın bir çeşidi), zegeregS8

, Çavdar, dan nohud, bakla, fasulye, domates, kavun, karpuz, lahana, havuç, yerelmasıvesairedir. Eşear-ı müsmiresi (meyve ağacı) pek mahduddıır (sınırlıdır). Mamafih (bununla beraber) enva-ı meyve (meyve çeşitleri) Tortum ve Kiskim (Yusufeli'ne bağlıbir yerleşimyeri)kazalarındankesretlemevruddıır (çoğunluklagelmektedir).

58Erzurum çevresinde Keten tohumuna verilen ad. Efrasiyap Gemalmaz, Erzurumİli Ağızları (İnceleme- Metinler - Sözlük ve Dizinler).ııı.Cilt,Ankara,1995,s.348.

-L!A~.Ü<.:...T...lIr...kiıı.;·Yl!!8-,-,lA"'r...8"'stıwr....m...a...la...n...E"'o""s"'lit...lI....s!l""O"'e....rg...i...Si-'S...8....yl""'I""S...E....rzo=ur""u""m...,2:>:OO"'O'--

----"-57-Asar ve Emakin-iAtıkası(eskimekBnlarıve eserleri):

Çifte Minareli Bina, Morgof BabaKünbedi~9, Yakutiye Medresesi, İç Kale, Saat Kulesi.

Erzurum Mevki-i Müstahkemesi(İstihkamlarla saglamlaştırılmış):

Bir cesim müstahkem (büyük istihkam) ordugah oldugu misillü (için), bu namdaki (derecedeki) vilayetin ve Yedinci NizdmiyyeFırkasının ve birkaç TopçuKıtanınve bir KaleAlayınveRedifLivasının (Resim 13)(ihtiyat askeri tugayi)merkezidir.

Erkfuı-ıHarbiyyeden Kafkasyalı

FUAD

Haritanın geneline bakıldıgında, üç derenin, Şehri güneyden kuzeye kat ettiğigörülmektedir. Bunlardandoğudaki,PalandökenDagı'nın,Abdurrahman Gazi Türbesi tarafından gelen ve "Kumlu Dere" olarak adlandırılan deredir. Bu dere, yine Palandöken Dagı'ndan gelip ve Hasani Basri Mahallesinden geçen bir başka dere ile, Taş Magazalar'ın güney kesiminde birleşerek KavakKapı'nın batısından şehriterk eder.

İkinci dere, yine Palandöken Dagı'ndan gelip, Şehrin güneyinde, şimdiki Yenişehir kesiminde ikiye ayrılır. Biri doguya dönüp, Toprak Tabya'dan (Devre-i Muttasıla'dan)içeri girerek, bugünkü Çaykara Caddesi'nin bulundugu yerden geçip,

İstanbul Kapısemtinin dogusundanşehriterk eder. Bu derenin ikinci kolu Büyük ve Küçük Kiremitlik Tabyalarının aralarından geçerek Üniversite alanından Erzurum ovasına ulaşır. Şehrin batısındaki bu dereye "Kırkdegirmen Deresi" adı verilmektedir. Şehriüç parçaya bölen bu derelerin sur içerisinde kalan Kumlu Dere üzerinde 5,KırkdegirmenDeresi üzerinde 2 olmak üzere 7 köprü görülmektedir.

Bir diğerküçük dere ise Şehrin en dogusunda, Top Dagı'nın güneyinden gelen ve KarsKapı'nınhemenyanındangeçerek KavakKapı'nındogusundanŞehri terk eden deredir ki bunun da üzerinde 2 köprü yer almaktadır. Böylece Erzurum'da dereler üzerinde toplam9köprünün mevcudiyeti tespitedilmişoluyor.

59Morllaf Baba Küngetiadıyla anılanbir mezaryapısımevcut dellildir. Isminyazılışındabir

-58-H.Yurttaş;Fuat Bey'ln ErzurumHaritası

Bu köprillerin hiç biri günümüzeulaşamamıştır.Sadece "Fil Köprüsü" isim olarak hiiHi anılmaktadır. Harita da belirtilen bu köprünün günümüzdeki Saray-Bosna Caddesi üzerinde, Polis Evi"inarkasında oldu~, köprüyü görenyaşlılar tarafından anlatılmaktadır.

Haritada dikkati çeken bir husus, bugün mevcut olmayan bazı binaların, yerleri ve isimleriyle belirtilmiş olmasıdır. Bunlardan biri, yanıEfendi Mahallesi civarında görülen Hastanedir. Büyük biralanı kapladı~ı görülen hastaneden hiçbir kalıntı günümüze ulaşmamıştır. Ayrıca bazı namazgahlar (Hdsaııkale yolundaki

Paşalar Çeşınesi yakınındagösterile namazgah), çeşmeler (İstanbul Kapı dışındaki

KeçilerPınarı), cephanebinaları, silahlıaneler, değirmenler, çırçır binası, gazhane, köşk gibiyapılarınbüyük bir bölümü tamamenyıkılmıştır.

Şehrinsur içikısmındapek çokmezarlığın olduğuvebunların şehri dört bir taraftankuşattığıdikkati çekmektedir. Erzurum 'dayetişmişbir çok ilimadamınınve önemli şahsiyetlerin defnedildigi bu mezarlıklar Tarihçe-i Erzurum'da60da belirtilmektedir. Bu mezarlıklar içerisinde "İran Kabristanı" ve "Maşatlık" (meşhed'ten bozulma) olarak belirtilen yerlerin de olması, şehir sakinleri arasında çeşitli ülkelere mensup kimselerin de bulundugunu ve bu bölgede oturduklarını göstermektedir. Mezarlıkların yerleşimyerleriyle iç içebulunması, Şehrin zamanla genişlemesive mezarlıklarınmahallearalarında kalmasınedeniyledir.

Şehrin savunmasındaönemli bir konumu olan tabyalardanbazılarının verilişi ve şehri çevreleyen Devre-i Muttasıla adıyla anılan "Toprak Surun" haritaya özenle işlenişi, XIX. Yüzyılın önemli savunma yapılarının ne denli ön plana çıktıgını göstermektedir. Doguda top dağı üzerinde (Rakımı 2100 m.) Mecidiye Tabyası,AziziyeTabyası, daha kuzeyde Tüfeklik olarak bir askeri yapının verilişi; güney-batıdaise Büyük Kiremitlik ve Küçük KiremitlikTabyalarıgibiistihkamların belirtilmesi,Şehrinhangi noktalardansavunulduğunuve savunma stratejisini ortaya koymaktadır. Toprak Tabya üzerinde yer yer top mevzilerinin oldugu görülmektedir. Bu noktalar hem kapılara yakın, hem de geniş alanları kontrol edebilecek kesimlerdir. Toprak sur üzerinde işaretlenen kapılardan doğudaki"Kars

Kapı", kuzeydeki "Kavak Kapı", kuzey-batıdaki "İstanbul Kapı" ve batıdaki de "Harput Kapı" olarakadlandırılmıştır. Bunlardan sonuncu kapı, yani Harput Kapı dışındakilergünümüzde mevcuttur. Şimdiki HükumetBinası'nıngüneyinde, çevre karayolunun geçtiği yerde oldugu bilinen Harput Kapı ise yol inşaatı nedeniyle yıkılıportadankaldırılmıştır.

60Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzurum YahudHemşehrilereArmagan,İstanbul, 1338, s. 88-130.

-aA>:.!.ü....•.~T~ü.!..!rki~·y~a~taoA.ı.ıra...ştı""'r~m~a"-'la""rl!..!E"'n....s""tit",U,.,5ü!..!D~e"-r...gi...şi...S""a",YI,-,I""5...E",n....u"",r..::u""m,-,,2,,,,OO,,,O,---

---:-59-Haritadan Erzurum'un eski ciritmeydanınınKars Kapı yakınında olduğunu görmekteyiz. Ciritalanıdaha sonralarıKavakKapı yakınına alınmıştır.Toprak sur üzerindeki anakapıların dışında,birtakımküçükaçıklıklardan,yakınındaki yerleşim yerlerine geçitler olduguanlaşılmaktadır.Bunlardan Büyük KiremitlikTabyası'nın hemenyakınında"Palandöken Yolu"nun; KavakKapı'nın batısında"Kan Yolu"nun olduğu belirtilmiştir.

Eskişehirdokusunda, evlerin biri birineyakın,sokak ve cadetelerin düzensiz yerleştirildiği.birbakıma gelişi güzel yapılanmanın olduğugörülmektedir. Şehri, daha erken tarihlerde içten kuşatan ve kentin en eski koruma duvarları olan "İç Surların" tamamen ortadan kalktığını tarihi belgelerin yam sıra bu haritada belirleyebilmekteyiz. Busurların geçtiğiyerler, haritada dikkat çekici bir tarzdaboş kalmıştır. Doğuvebatı kenarlarıuzun bir dikdörtgenşeklinde, şehrinorta kesiminde seçilebilmektedir. Eski surduvarlarıüzerinde, bir zamanlar varolan dogudaki Tebriz Kapı, güneydeki Yeni Kapı, batıdakiErzincan Kapı ve kuzeydeki ise Gürcü Kapı olarakanılan girişler,sadeceadlarıylagünümüzeulaşabilmişlerdir.Bu surlara aittaş malzeme ise, Erzurum çevresindeoluşturulanbir dizi tabyadakullanılmıştır.

Tarihi kaynaklarda61 ve vaktiyelerde62, şehrin kuzeydoğu kesiminde önemli bir ticari merkezinvarlığıbelirtilmektedir. 1904 tarihli bu haritada,şimdikiKongre Caddesi üzerinde bulunan iş yerleri koyu çizgilerle belirtilmiştir. Kaynaklarda belirtilen "Kuyumcular Çarşısı" ve benzerlerinin burada olduğu dikkate alınırsa, çevredeki birçokhanında varlıgınetlikkazanır.Bu hanlardan Zincirli Han (bugün mevcut değildir. Yegen Ağa Camii'nin doğusunda olduğu yaşlılar tarafından belirtilmektedir.), Kanburogıu Hanı, Cennetzade Ham, Komisli Ham, biraz daha güneyde

Hacılar Hanı

ve Hapan

Hanı

bu ticaret ve

yolcuların barınma

yerlerinden günümüze ulaşabilenleridir. Bunların dışında, yukarıda listede belirtilen çok sayıdaki hanın(35 han), şehirleşmenin getirdiği yani yapılanmaile birlikte ortadan

61 Evliya Çelebi, Seyahatname, I,II, İstanbul, 13 14.; Robert Curzon, Annenia, London, 1854.;V. Cumet, La Turquie d'Asie, C.ı, Paris, 1892.; RF.B. Lynch, Armenia Travels And Studies, Vol. I-II, New York, 190\. ;Abdurrahim, Şerif Beygu, Erzurum Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, İstanbul, ı936.; Ziyaeddin FahriFındıkoğlu, "Erzurum'da İçtimal ve İktisadi Müşahedeler", İktisatFakültesiMecmuası, C.6,Sayı4,İstanbul, 1944.; R.H. Ünal, Les Monumentsİslamiques Anciens de la Ville d' Erzurum et de sa Region, Paris, 1968.; ErolKılıç,Gravür ve EskiFotoğraflarlaErzurum,İstanbul,1998.

62Erzurum Müzesi'nde bulunanHacı İbrahim Paşa Vakfıyesi (1748-49 M.), MuhsineHanım

Vaktiyesi (1793-94 M.) ile, bir Şahıs elinde bulunan Hacı Ali Ağa VakfıyeSi (1756-57 M.)(Hüseyin Yurttaş, Erzurum Hacı Ali Ağa Medresesi Vakfıyesi, Erzurum,1999.)'nde Erzurum ile ilgili dejl;erli bilgiler yeralmaktadır.

-60-H.Yurttaş:Fua!Bey'inErzurumHaritası

kalktıgı anlaşılmaktadır.Kaybolan eserlerarasında medrese, kütüphane (130 kadar) ve degirmen (30 kadar) gibiyapılarınbüyük bir bölümü desayılabilir.

Listelerde verilen sayısal bilgiler, günümüzde mevcut olmayan bazı zanaat dallarının, XX. Yüzyıl başlarında çok sayıda oldu~ugöstermektedir. Bunlardan na'l-bend (nalbant), semerd, yemenici gibi zanaatlaugraşanlar kalmamış;debbag, at cambazı, tenekeci, bakırcı, kunduracı, serrac (saraç),bıçakçı ve silahçı gibi zanaat erbabıise yok denecek kadarazalmıştır.

Yaklaşıkbir asır önce çizilen harita, Erzurum'un, o dönemdeki durumunu göstermesi, tarihi eserlerin yerlerinin ve adlarının tespit edilmesi; egitim, inanç, zanaat, ziraat gibi konularda bilgi vermesi, kısacası yaşantımıza ait tarih sayfalarındanbirini sunması açısındançok önemli bir belgedir. Bu tür belgelerin incelenmesi,tanıtılması,gelecekte dahasaglıklı yapılanmayave de tarihimizi daha iyitanımayavesileolacaktır.

· tAraştırmaları

-61--62-H. Yurttas: Fuat Bey'in ErzurumHaritası

---:-,!!.~~

~t)....~ L

.:••

~.-:..;~

ra.

'"

.

~.i~...~'.... _,

.;if.~;~:;

-,

-~~.• ' .":""J..~ - , _':':::":'~:;'~':"";'

...

"

-,

""~.J - I " -..J'".o!l _.

-,'

....

..:.;;;..

-~ ...J:,.-::..~..~ _~ -'~·...!..~ ...;i.'~. -~'~*..;)

:.,

-J~7~,.;ı::.

_',;

,.;,.~i.)\.i :ıc -'" •..:.J~..,.,.,.) . _ • ---" -UJ,~_ -:ı.,j.~,.

-,

"-"/"':~ - t -#~:J}..AI~ -..J.I:;~."-'J~"I - ı.

j;.~,~'.:J:.

_.

-:"J.i~.

_ •

JJ'.;,I";":;'J'':''~- , --",,~...ıi ~~_ \. --.J..

!.J;;."::" _"

...,..;~~V

-'.

~~

..

...(-\, i

"'~

..

..!~~~ iIıI

.

~;~~.'

-

,

~"J - , _:'~f ::;"-.r,:,.I

---"*' -.; -.t-t

._If'I"'!'J...~...j _ ,(,.

---""'':''...L.:-i

~

-

,t

...a....

:..,.J;.~~~,~ - '.

-,

-.

-~

....

~_.'

..

~~ı~"':~... , J:LT.~..:.--:,: .. , _ 1J_,

..

.":"J' - ,

_,

_~J ~"~-I ~~~t. c.'--_.~l ---:".:';'~.'::-J;~_ \ -.;J ,,;.".-J{- • ~'';'.'-':'

..

,

' , I . 0,° • ' - - . J - .."t•...- _ \ -':';-';'''';'~-.

-':'~tt:~:j;~

::

_....

-:~J:~

....

'.~J' -'1,J'...~..a..-\

--.J:...• ...

~~

.~~-i,

...

I-f~..I:.!-:: - ,

- -r-l::";';. - ,

--....r-4·....·,

-J·-!'~~WJ.; - ,

~'-:a''';'.rj} - .

i

~

oJ;)I!S(!Q mıre J;)A ~pUyue1 1re U lUll 1!Jl!H :

t

8QAa']

r.r

. i ~ ~-.~r ',,-I".r. ;!'~

,..

...

,

;,;t""-~ .. ")ıı ;;~ ,." ~', ; "';.;.,.. , •• ,,' ~~r ;,"'\l

.

• -.;.~.,.; ",.~ .,.J;'; ... ; C., .,.:, .... ~;,...-, 1''1 ~: ~.i) ;,~.;-• ... .. .. " ıl .. , ..

1

'::'~J"'''=''t'''' ~ (."'~i"

""1-;"

i c,~, ';7; t"ı.~,~~ •. '\.,:

"·,,y

;

i

~ı";.(

;.

q

-;'g-'f!.I'

.

;;;~.:-:

'?--:":~.'

':':-~-:r:-;r'"

~

••

.

~('."'=:

..

;

1."1 "!". ; ( ) J

ı~l'

;, .,.1-");

,ı.,

!'.

j

c·"

:,r;"

j

1.·~r;"w

:

Q.-ı

,#f"lI'l

,r,J'.,JI'"

'4'

'tI~

..,,..:..i.;.ı

...,

,:',,',

"... .. .. ~ ..1 " .. ~ , .. I.'f-ı~~~ , 'J "'~J ; (

·ol"

...

'~"

;

'.\J ~:.-" c ... ', i""'~

..

.. -,. .. •II'. .. :,. .... •• , "'''' ,;_.... .. "",~.;, ",;..:;~~:.,-...,:.). "'~.'=:;

-,

..

ı·-...

,..__

,II

~-t!~' . ~

·r.,;,

",-~,.",.-., ° 0 , .. ' ::; ... ., : .•. .,.. ... 0 .. '.::~ ' 0:

,.t

';.'"

\"'~I'''=.

:

'_\1 "".J'~"-; (·"1 :,.". : (LI" ,.,,.,..,.; f'" ~'rf'-~~

,',:"'/'''')

~·""'(~""'h"

."

~

...

" • r • -,.,. .. ;".... .. ,.".: .• i/ 0 :' '... o" .• , ... _ 'l ~~...., '; r,» "-..

#...,,.;,

"

r..

~

,

..('\

•.

~,.,.

..

~~~ ~ ~". ı.,

..'"

,

r

'

"',

i i 'i,. .. '

i.,.·

.

!Jt;t-.J';"r'r ,. ~ .' •• 1 i o' ' ~ •• a .. •• lr"I4"~ \,~,;-~"t;."-: .,' ,. "., .. ; "'·/--"'~ı-:, j ("~ .. ; .•• ?' .... -;~ .. i -:!,/--' ~ " ~ " ..

"i,.

;

,..""I·''.· .. ./',I'P!''t,~",;..; •• " , .. i • '" • , , ,...,. • • • • • " .... • '" .... ":,:..., ; l···) .,~,,~ r',. ,-: .. :"';";"~'-J • ,\ J ~~lllA'· t '" , •••• , '\"ı ... ~ ; ~' ... , J." ; C \\1 'j.~, •• ,-";.r-~."",.

.

~. ~ , .... ': •• i ... , ~

'*'.

~

...

.1 ; ~-i .' ", ... ~ • r', . ,:""~C y .... ~ ... ~'-, ... , ~".~-""-.. . . . ,!",._; ~\.\.:~; ,.".~" •. f ...

'1

,;.;,;

,n. ~(;,;' •. '1?;C~ ..."

;,.;

..

-.:..~"",

._,.-t-i ,N'~o,;';-,.,t; 1~1-:'."· ,,-rt~f4" ~ .,.,.~

.

• i .... 1 • '."" ., 1':-.•• ;.... ~ ( •• ' \ı, .... :,.~ ",,;r-ı·~·

...

,".,..

,/,.tr •. :~;...:~~~; ·~I.

....

i .... •

1.··.

i: ol oj

E

OC

,.,

ol

<

';; ::;ı

..

'=

...

,;;;i

<i

~.

i

e

~i

gl

"

-!.A~.~Ü!.:.•...!Tc!iı!.!·r..!!kio!.:·Yt..!a!..!t..!A~rc!a~s.!!n.!..!rm~a!.!la!.!r.!.ı,!;E:!!n02.sti!.!·t.!!n!i!s.!!U...!D~e"-!r...g,,,is!.!.i-,S~a!JY~I..ı.l:ı.S-,E~rwzi<1u!.!r..!!u.!!mı..2~O~O!.lO~

,. ErzurumHaritası -66-H.Yurttaş:Fuat Beyın

Raim 3 ;MorgovKışlası(lRCICA'dan)

-"A~•.ı.Ü,,-•.!.T.!!ü!Jrki!!·iı:.y!!.atl."A~r!.!a!llş'lJtl!Jrm!!!!!.aı!!!a~rı..1E!<.n!!iSnt!!it.!!.lIs!!.!lIı..D!!Eer~g:.ı;is!!i--,S;!!a!JY:!..I.!.lS>!..-!E"-!rz:l<!!.u!Jru!!!m!!....<!!2.!!.OO!!!O!!..-

---=-67-

---...~OL· --~'

..

->,

-·_l:~·i. ~

li".

--..---- _.__-....

,.r.j

1:

.1)1,',.

t

-

,

..

..

i,

I'

,

i:

i.

Ij.

'("

nt.im~ Jandarma "1$laS1(ıRCıCA'dan)

-68- H. Yurttas: Fuat Bey'ln ErzurumHaritası

nt,im~ Ambar-,"dm(BumlAmbar -Taşambarıar)ClRCICA'dan)

-.f.A~'1:Ü,,-• .!T.!!üDrk~i.!.va!!!t!...!A:!!lra!Jlş!!.!tILrm!!!.!!.a!.!!lal!.r!...1 E&!fnş~t!!it.!!Üillşü!...D~erug;Jiişııi--,S2!a!Jy~l..!.ı5iLJE,,-!rL.fz.!!u.tJru!!jm!!!...<i2:!!Oıı;OO!!...-

-70-H.Yurttaş:Fuat Bey'in ErzurumHaritası

Rrsimii .Gumrük Dairesi(GümrilkHanı)mCICA'dan)

---,-A~'c!.Ü,,-•....!T,-!iı!!·r-"ki"'·YL.!a!!ı..!.A~rc!!a~ş!!tl.!..!rm~a!!la!!r~1~E~nC2.sti!!·t!!iı!.:l·s:!!ü...!D~e,-,r..g"is,,-i-,S!!auY~1~1",-S--,E",rz~u!!r.!!u!!m~2!<!O!!O!.!<O!-- -=-