G
Giir
riifl
fl
Osteoartrit (OA) yafll› populasyonda önemli derecede özürlü-lü¤e neden olan çok yayg›n bir eklem hastal›¤›d›r. Serum koleste-rol seviyesi ve OA geliflimi aras›ndaki iliflkiyi gösteren az say›da kan›t vard›r ve sonuçlar birbiriyle çeliflkilidir. Chingford
çal›flma-s›nda (1), hiperkolesterolemi kad›nlarda diz OA için ba¤›ms›z bir risk faktörü olarak bulunmufltur. Bu iliflki özellikle bilateral diz OA'l› kad›nlarda güçlü olarak gösterilmifltir. Bunun tersine di¤er bir epidemiyolojik çal›flmada diz OA ve serum kolesterol seviye-leri aras›nda herhangi bir iliflki bulunamam›flt›r (2). Bir çok çal›fl-mada diz OA ile obezite veya vücut kütle indeksi (VK‹) aras›nda
76
Diz Osteoartriti ile Serum Kolesterol Seviyesi Arasındaki İlişki
Association Between Knee Osteoarthritis and Serum Cholesterol Levels
Ö Özzeett
A
Ammaaçç:: Bu çal›flman›n amac› diz osteoartriti (OA) ile serum total kolesterol seviyeleri aras›ndaki iliflkinin saptanmas›, serum total kolesterol seviyele-rinin OA geliflimindeki öneminin araflt›r›lmas›d›r.
G
Geerreeçç vvee YYöönntteemm:: Kellgren-Lawrence'a göre radyolojik evrelemesi evre 1 olan 36, evre 2 olan 48 ve evre 3 olan 28, toplam 112 bilateral diz OA'l› has-ta ve 50 sa¤l›kl› kontrol çal›flmaya al›nd›. Tüm deneklerin yafl›, vücut kitle indeksi (VK‹), total kolesterol seviyeleri kaydedildi. Hipertansiyon, diabe-tes mellitus varl›¤›, sigara kullan›mlar› ve a¤›r fiziksel aktivite varl›¤› sor-guland›.
B
Buullgguullaarr:: Hasta grubunun yafl, VK‹, serum total kolesterol seviyesi ortala-malar› ile hipertansiyon ve a¤›r fiziksel aktivite varl›¤› oranlar› kontrol gru-bundan anlaml› olarak daha yüksek bulundu. Üç hasta grubu aras›nda to-tal kolesterol seviyeleri aç›s›ndan anlaml› bir farkl›l›k bulunmad›. Hiperko-lesterolemi, VK‹'deki yüksekli¤in, hipertansiyon ve a¤›r fiziksel aktivite varl›¤›n›n OA oluflma riskini anlaml› olarak artt›rd›¤› saptand›. Total koles-terol, hipertansiyon varl›¤›, yafl, VK‹ de¤erlerinden OA geliflimini belirleme gücü aç›s›ndan her iki cinsiyet için ayr› ayr› lojistik regresyon analizi yap›l-d›¤›nda; kad›nlarda yafl, VK‹, total kolesterol, erkeklerde ise sadece yafl ve total kolesterol seviyelerinin OA geliflimini anlaml› olarak belirledi¤i sap-tanm›flt›r.
S
Soonnuuçç:: Yafl ve VK‹ yan›nda total kolesterol seviyelerinin OA geliflimini an-laml› olarak belirlemesi OA patogenezinde yeri iyi bilinen bu iki faktör ya-n›nda hiperkolesteroleminin de OA gelifliminde önemli oldu¤unu göster-mektedir. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(2):76-79
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Osteoartrit, kolesterol, vücut kütle indeksi, kan bas›nc›
S
Suummmmaarryy
O
Obbjjeeccttiivvee:: The aim of this study was to determine the association betwe-en total serum cholesterol levels and knee osteoarthritis (OA), and also to investigate the effect of serum cholesterol levels in the development of knee OA.
M
Maatteerriiaallss aanndd MMeetthhooddss:: The study group consisted of 112 patients with bi-lateral knee OA, 36 of whom were grade 1, 48 of whom were grade 2, and 28 of whom were grade 3 according to Kellgren-Lawrence radiological grading. Age, body mass index (BMI) and total serum cholesterol levels of all subjects were recorded. Presence of hypertension, diabetes mellitus, smoking and heavy physical activity were asked.
R
Reessuullttss:: Age, BMI, serum cholesterol levels, presence of hypertension and heavy physical activity were significantly higher in the patient group than the control group. There was no significant difference in terms of total se-rum cholesterol levels between the three patient groups. It was found that presence of hypercholesterolemia, high BMI, hypertension and he-avy physical activity increase the risk of OA development. Logistic reg-ression analysis was conducted in both sexes to predict development of OA from total cholesterol levels, presence of hypertension, age and BMI scores. It was found that age, BMI, total cholesterol levels predict the de-velopment of OA in women while only age and total cholesterol levels predict it in men.
C
Coonncclluussiioonn:: Prediction development of OA from total cholesterol levels, with age and BMI indicates that hypercholesterolemia is an important factor in development of OA like age and BMI. Turk J Phys Med Rehab 2006;52(2):76-79
K
Keeyy WWoorrddss:: Osteoarthritis, cholesterol, body mass index, blood pressure
Orijinal Makale / Original Article
Y
Yaazz››flflmmaa aaddrreessii:: Dr. Kurtulufl Kaya, Güleryüz Sok. 22/14 Yukar› Ayranc›-Ankara Tel: 0312-3103230 Faks: 0312-3104242 e-posta: kurtulusky@yahoo.com KKaabbuull TTaarriihhii:: Mart 2006
Kurtulufl KAYA*, Sibel ÜNSAL DEL‹AL‹O⁄LU*, Bahad›r ÇALAP*, Hanife ÇA⁄LAR YA⁄CI**, Didem CÖMERT***, Sumru ÖZEL*
*Ankara Fizik Tedavi Rehabilitasyon E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi 3. FTR Klini¤i, Ankara **Özel Ac›badem Hastanesi, ‹stanbul
pozitif korelasyon oldu¤u gösterilmifltir (3-7). Bu çal›flmada ön-celikli olarak diz OA ile serum kolesterol seviyeleri aras›ndaki ilifl-kinin araflt›r›lmas›, serum total kolesterol seviyelerinin OA gelifli-mini artt›r›p artt›rmad›¤›n›n saptanmas› amaçlanm›flt›r.
G
Ge
er
re
eç
ç v
ve
e Y
Yö
ön
ntte
em
m
Çal›flma Ankara Fizik Tedavi Rehabilitasyon E¤itim ve Araflt›r-ma Hastanesi'nde 2003-2005 y›llar› aras›nda poliklinikten takip edilen bilateral diz OA'l› hastalar ve sa¤l›kl› denekler üzerinde yürütüldü. Tüm denekler çal›flma hakk›nda bilgilendirildi ve çal›fl-maya gönüllü olarak kat›ld›. ‹nflamatuar diz hastal›¤› olan, diz artroplasti operasyonu geçirmifl hastalar çal›flmaya al›nmad›. A¤›rl›k verilerek ön-arka diz grafisi ile a¤›rl›k verilmeden dizler fleksiyonda lateral diz grafisi çekildi. Tüm grafiler radyoloji uz-man› taraf›ndan de¤erlendirilerek radyolojik evreleme Kellgren-Lawrence'a göre yap›ld›. Çal›flmaya evre 1, 2, 3 olan hastalarla, diz a¤r›s› yak›nmas› olmayan radyolojik olarak evre 0'a uyan sa¤-l›kl› kontroller kat›ld›. Hastalar radyolojik evrelemeye göre 3 gru-ba ayr›ld›. Buna göre radyolojik evrelemesi evre 1 olan 36, evre 2 olan 48 ve evre 3 olan 28, toplam 112 bilateral diz OA'l› hasta ve 50 sa¤l›kl› kontrol çal›flmaya al›nd›. Tüm deneklerin yafl›, VK‹, to-tal kolesterol seviyeleri not edildi. Hipertansiyon (HT), diabetes mellitus (DM) varl›¤› ve sigara kullan›mlar› kaydedildi, a¤›r fizik-sel aktivite varl›¤› (uzun süre dizleri üzerinde durarak veya çö-melerek ifl yapma gibi) sorguland›.
Elde edilen sonuçlar›n istatistiksel de¤erlendirmesi; ki-ka-re, student t testi, tek yönlü varyans analizi, Pearson korelasyon analizi, lojistik regresyon analizi ile yap›ld›. SPSS-10.0 paket prog-ram› kullan›ld›, p<0,05 istatistiksel olarak anlaml› kabul edildi.
B
Bu
ullg
gu
ulla
ar
r
Hasta grubunun 95'i kad›n (%84,8), 17'si erkek (%15,2), rol grubunun 39'u kad›n (%78), 11'i erkekti (%22). Hasta ve kont-rol grubu aras›nda cinsiyet da¤›l›m› aç›s›ndan anlaml› bir fark bu-lunmad› (p>0,05). Tüm deneklerin yafl, VK‹, serum total koleste-rol ortalamalar› Tablo 1'de verilmifltir. Bu parametreler hasta gru-bunda anlaml› olarak daha yüksek bulundu (p<0,05).
Hasta grubunda HT ve a¤›r fiziksel aktivite varl›¤› kontrol grubundan anlaml› olarak daha yüksek iken (p<0,05), DM ve si-gara kullan›m› aç›s›ndan 2 grup aras›nda anlaml› bir fark bulun-mad› (p>0,05). Hasta ve kontrol grubunda HT, DM, a¤›r fiziksel ifl varl›¤› ve sigara kullan›m oranlar› Tablo 2'de verilmifltir.
Tüm hasta gruplar›n›n serum total kolesterol seviyeleri orta-lamalar› normal de¤erlerden yüksekti. Bununla birlikte hasta gruplar› birbirleriyle yafl, VK‹, total kolesterol seviyeleri aç›s›ndan karfl›laflt›r›ld›¤›nda gruplar aras›nda yafl d›fl›nda anlaml› bir fark-l›l›k bulunmad› (Tablo 3). Post-hoc analiz yap›ld›¤›nda hasta gru-bunda yafl aç›s›ndan farkl›l›¤›n evre 1 grugru-bundan kaynakland›¤› tespit edildi. Evre 1 grubunun yafl ortalamas› di¤er hasta grupla-r›ndan anlaml› olarak düflüktü (p<0,05).
Yafl, VK‹ ile total kolesterol de¤erleri aras›nda anlaml› bir ilifl-ki olup olmad›¤› Pearson korelasyon analizi ile de¤erlendirildi-¤inde, hem hasta hem de kontrol grubunda bu parametreler ara-s›nda anlaml› bir korelasyon saptanmad› (Tablo 4).
Hiperkolesteroleminin, VK‹'deki yüksekli¤in, HT ve a¤›r fizik-sel aktivite varl›¤›n›n OA oluflma riskini anlaml› olarak artt›rd›¤› saptand› [s›ras›yla odds oranlar› ve %95 güven aral›klar›; 8,16 (3,22-20,69), 0,253 (0,113-0,570), 2,84 (1,34-6,00), 2,68 (1,03-6,93)]. Sigara kullan›m› ve DM varl›¤›n›n ise OA oluflma riskini artt›rmad›¤› bulundu [s›ras›yla odds oranlar› ve %95 güven ara-l›klar›; 1,89 (0,82-4,37), 1,59 (0,59-4,25)].
Total kolesterol, HT varl›¤›, yafl, VK‹ de¤erlerinden OA gelifli-mini belirleme gücü aç›s›ndan her iki cinsiyet için ayr› ayr› lojis-tik regresyon analizi yap›lm›flt›r. Kad›n hastalarla ilgili modelde yafl (p=0,000), VK‹ (p=0,001), total kolesterol (p=0,001) puanlar› yer alm›flt›r. Elde edilen modelin do¤ru s›n›fland›rma oran› %79,9 olarak elde edilmifltir. Modelin X2de¤eri X2=56,57 olup bu de¤er
p=0,000 de¤erinde anlaml› bulunmufltur (Tablo 5). Lojistik reg-resyon analizi ile kad›n hastalarda yafl, VK‹ ve total kolesterol se-viyelerinin OA geliflimini anlaml› olarak belirledi¤i saptanm›flt›r. Erkek hastalarla ilgili modelde ise yafl (0,015) ve total kolesterol (p=0,09) puanlar› yer alm›flt›r. Elde edilen modelin do¤ru s›n›f-land›rma oran› %82,1 olarak elde edilmifltir. Modelin X2 de¤eri
X2
=18,22 olup bu de¤er p=0,000 de¤erinde anlaml› bulunmufltur (Tablo 6). Erkek hastalarda ise yafl ve total kolesterol seviyeleri-nin OA geliflimini anlaml› olarak belirledi¤i saptanm›flt›r.
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(2):76-79 Turk J Phys Med Rehab 2006;52(2):76-79
Kaya ve ark. Diz Osteoartriti ve Kolesterol Seviyeleri
77
H
Haassttaa KKoonnttrrooll pp ddee¤¤eerrii
Yafl (y›l) 60,21±9,62 50,24±5,58 0,000
Vücut kütle indeksi (kg/m2)
29,83±3,84 27,40±2,24 0,000
Total kolesterol (mg/dl) 211,47±44,00 177,38±21,61 0,000
TTaabblloo 11:: HHaassttaa vvee kkoonnttrrooll ggrruubbuunnuunn yyaaflfl,, vvüüccuutt kküüttllee iinnddeekkssii,, sseerruumm ttoottaall kkoolleesstteerrooll ddee¤¤eerrlleerriinniinn oorrttaallaammaallaarr››
H
Hiippeerrttaannssiiyyoonn DDiiaabbeetteess MMeelllliittuuss AA¤¤››rr FFiizziikksseell ‹‹flfl SSiiggaarraa
Hasta n=53 (%47,3) n=20 (%17,9) n=30 (%26,8) n=16 (%14,3)
Kontrol n=12 (%24) n=6 (%12,0) n=6 (%12,0) n=12 (%24)
p de¤eri 0,005 0,348 0,037 0,131
TTaabblloo 22:: HHaassttaa vvee kkoonnttrrooll ggrruubbuunnddaa hhiippeerrttaannssiiyyoonn,, ddiiaabbeetteess mmeelllliittuuss,, aa¤¤››rr ffiizziikksseell aakkttiivviittee vvaarrll››¤¤›› vvee ssiiggaarraa kkuullllaann››mm oorraannllaarr››
E
Evvrree--11 EEvvrree--22 EvEvrree--33 pp ddee¤¤eerrii
Yafl (y›l) 56,19±7,59 61,72±11,01 62,75±8,02 0,008
Vücut kütle indeksi (kg/m2)
28,89±3,03 29,79±4,29 31,07±3,72 0,075
Total kolesterol (mg/dl) 208,94±41,65 211,14±44,99 215,13±46,52 0,853
T
Ta
ar
rtt››fl
flm
ma
a
Serum kolesterol seviyelerindeki yükseklik; kartilaj ve sinov-yal s›v› içeri¤ini etkileyerek veya dolayl› olarak mikroanjiopati yo-luyla subkondral kemi¤in tamir ve beslenme bozuklu¤una yol açarak ya da obezite nedeniyle, yük binen eklemlerde OA'ya ne-den olabilir. Serum kolesterol seviyeleri ile OA geliflimi aras›nda-ki iliflaras›nda-kiyi araflt›ran 2 büyük epidemiyolojik çal›flman›n sonuçlar› ise birbiriyle çeliflkilidir (1,2). Chingford çal›flmas›nda hiperkoles-terolemi, obeziteden ba¤›ms›z olarak unilateral ve bilateral OA ile iliflkili bulunmufltur (1). Baflka bir çal›flmada hiperkolesterole-mi ile hem bilateral diz OA hem de jeneralize OA aras›nda iliflki oldu¤u gösterilmifltir (8). Stürmer ve arkadafllar›n›n (9) yapt›¤› çal›flmada hiperkolesterolemi ve bilateral diz OA aras›nda her-hangi bir iliflki bulunamazken, serum kolesterol seviyeleri ba¤›m-s›z olarak jeneralize OA ile iliflkili saptanm›flt›r. NHANES I çal›fl-mas›nda serum kolesterol seviyeleri ve kan bas›nc› de¤erleri obeziteden ba¤›ms›z olarak unilateral ve bilateral OA ile pozitif olarak iliflkili bulunmufl, fakat bu iliflkinin boyutu oldukça küçük olarak saptanm›flt›r (10). Davis ve arkadafllar›n›n diz OA'l› hasta-larla yapt›klar› çal›flmada serum kolesterol seviyelerinde unilate-ral ve bilateunilate-ral OA'l› hastalar aras›nda ve bu gruplarla kontrol grubu aras›nda anlaml› bir farkl›l›k bulunmam›flt›r (11). Bagge ve arkadafllar› serum kolesterol ve trigliserid seviyelerini kad›nlar-daki diz OA ile korele bulmufllar, bununla birlikte VK‹ göz önüne al›nd›¤›nda bu korelasyonun ortadan kalkt›¤›n› saptam›fllard›r (12). Bizim çal›flmam›zda ise yafl, VK‹ ve total kolesterol de¤erle-rinin birbirleriyle anlaml› bir korelasyon göstermedi¤i saptand›. Bu da serum kolesterol de¤erlerinin yafl ve VK‹'den etkilenmedi-¤ini göstermektedir. Çal›flmam›zda hasta grubunun yafl ortala-mas› kontrol grubundan anlaml› olarak yüksek bulunmufltur. Yafl ile OA geliflimi aras›ndaki güçlü iliflki bilinen bir gerçektir. Bu ne-denle kontrol grubunun yafl ortalamas› (50,24±5,58) ister iste-mez hasta grubundan (60,21±9,62) düflük olmufltur. Bununla bir-likte yafl ile total kolesterol aras›nda anlaml› bir korelasyon
olma-mas› çal›flman›n yafl faktöründen kaynaklanan olumsuz taraf›n› ortadan kald›rmaktad›r. Serum kolesterol de¤erleri hasta gru-bunda kontrol grugru-bundan anlaml› olarak yüksek bulundu. Her 3 hasta grubunun total kolesterol ortalama de¤erleri hiperkoleste-rolemik seviyelerde saptand›. Lojistik regresyon analiziyle de ka-d›n deneklerde yafl, VK‹ ve total kolesterol; erkek deneklerde ise yafl ve total kolesterol de¤erlerinden OA gelifliminin anlaml› ola-rak belirlenebilece¤i gösterildi.
Obezite, yüklenme art›fl› yaparak yük binen eklemlerde OA'ya yol açabilece¤i gibi, OA için sistemik risk faktörü olabilecek çeflit-li metaboçeflit-lik bozukluklarla içeflit-liflkisi nedeniyle dolayl› olarak da OA gelifliminde rol alabilir (13). NHANES I çal›flmas›nda obezite bila-teral diz OA ile daha güçlü olmak üzere unilabila-teral ve bilabila-teral diz OA ile iliflkili bulunmufltur. (10). Framingham çal›flmas›yla obezi-tenin diz OA gelifliminde bir risk faktörü oldu¤u saptanm›flt›r (3). Bu iliflki çok say›da çal›flma ile kan›tlanm›flt›r (14-17). Çal›flmam›z-da Çal›flmam›z-da hasta grubunun VK‹ kontrol grubunÇal›flmam›z-dan anlaml› olarak yük-sek saptand›. Hastal›k evresi artt›kça VK‹ de¤erlerinde anlaml› olmasa da bir art›fl gözlendi. A¤›r fiziksel aktivite varl›¤›n›n OA geliflim riskini anlaml› olarak artt›rd›¤› saptand›. Diz osteoartriti-nin özellikle s›k s›k diz üstünde durarak veya çömelerek olmak üzere a¤›r fiziksel iflte çal›flanlarda daha yayg›n görüldü¤ü de be-lirlendi (18,19). Yoshimura ve ark. (20)’n›n Japon kad›nlarda yap-t›klar› çal›flmada geçmiflte obez olmak, diz bölgesine olan yara-lanmalar ve total çal›flma periyodunun kad›nlarda diz OA oluflum riskini artt›rd›¤› saptanm›flt›r.
Yap›lan çal›flmalarda hipertansiyon ve DM ile OA iliflkisi konu-sunda çeliflkili sonuçlar elde edilmifltir. Chingford çal›flmas›nda hipertansiyon, kan glukoz seviyeleri diz OA ile iliflkili bulunmufl-tur (1). Martin ve ark. (2)’n›n yapt›¤› çal›flmada sistolik kan bas›n-c› her iki cinsiyette diz OA'l› hastalarda daha yüksekken, sadece kad›n diz OA'l› hastalarda glukoz tolerans› bozuk bulunmufltur. Bir çal›flmada kan bas›nc› de¤erleri diz OA'l› hastalarda kontrol grubundan yüksek olarak saptanm›flken, DM oranlar› aç›s›ndan iki grup aras›nda fark bulunamam›flt›r (11). Di¤er bir çal›flmada ise HT ve DM ile diz OA aras›nda anlaml› bir iliflki bulunamam›flt›r
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(2):76-79 Turk J Phys Med Rehab 2006;52(2):76-79 Kaya ve ark.
Diz Osteoartriti ve Kolesterol Seviyeleri
78
Y
Yaaflfl--VVüüccuutt KKiittllee ‹‹nnddeekkssii YYaaflfl--TToottaall KKoolleesstteerrooll VVüüccuutt KKiittllee ‹‹nnddeekkssii--TToottaall KKoolleesstteerrooll r
r pp rr pp rr pp
Hasta -0,059 0,535 0,108 0,257 0,009 0,929
Kontrol 0,141 0,328 0,027 0,854 -0,225 0,115
TTaabblloo 44:: HHaassttaa vvee kkoonnttrrooll ggrruubbuunnddaa yyaaflfl,, vvüüccuutt kküüttllee iinnddeekkssii vvee ttoottaall kkoolleesstteerrooll sseevviiyyeelleerriinniinn bbiirrbbiirrlleerriiyyllee oollaann kkoorreellaassyyoonn ddeerreecceelleerrii..
A
Alltt DDoo¤¤rruu ss››nn››ffllaanndd››rrmmaa ((%%)) G
Göözzlleenneenn ggrruupp HHaassttaa--00 KKoonnttrrooll--11
Hasta-0 83 12 87,4
Alt Kontrol-1 15 24 61,5
Toplam % 79,9
TTaabblloo 55:: KKaadd››nn hhaassttaallaarrddaa lloojjiissttiikk rreeggrreessyyoonn aannaalliizzii iillee eellddee eeddiilleenn mmooddeelliinn ddoo¤¤rruu ss››nn››ffllaanndd››rrmmaa ççiizzeellggeessii..
A
Alltt DDoo¤¤rruu ss››nn››ffllaanndd››rrmmaa ((%%)) G
Göözzlleenneenn ggrruupp HHaassttaa--00 KKoonnttrrooll--11
Hasta-0 14 3 82,4
Alt Kontrol-1 2 9 81,8
Toplam % 82,1
(12). Çal›flmam›zda da HT oranlar› hasta grubunda anlaml› olarak daha yüksek bulunmufl ancak lojistik regresyon analizi ile OA ge-liflimini anlaml› olarak belirlemedi¤i saptanm›flt›r. DM oranlar› aç›s›ndan 2 grup aras›nda fark bulunmam›flt›r.
Mevcut çal›flmada sigara kullan›m oranlar› aç›s›ndan hasta ve kontrol grubu aras›nda anlaml› bir farkl›l›k bulunmam›flt›r. NHA-NES I ve Framingham çal›flmalar›nda sigara kullan›m›n›n OA ge-liflimi için zay›f bir risk faktörü oldu¤u saptanm›flken (21), British çal›flmas›nda, OA geliflim riski ve sigara kullan›m› aras›nda an-laml› bir iliflki saptanamam›flt›r (22).
Sonuç olarak hastal›k derecesi artt›kça hastalar›n yafl ortala-malar› ve VK‹'lerinin progresif olarak artmas› OA patogenezinde bu faktörlerin etkisini göstermektedir. Bununla beraber tüm has-ta gruplar›n›n kolesterol seviyesi orhas-talamalar›n›n referans de¤er-lerden ve kontrol grubu ortalamalar›ndan yüksek olmas› ve has-tal›k derecesi artt›kça total kolesterol ortalamalar›n›n giderek artmas›, lojistik regresyon analizi ile yafl ve VK‹ yan›nda total ko-lesterol seviyelerinin OA geliflimini anlaml› olarak belirlemesi, hi-perkolesteroleminin OA patogenezinde önemli oldu¤unu göster-mektedir.
K
Ka
ay
yn
na
ak
klla
ar
r
1. Hart DJ, Doyle DV, Spector TD. Association between metabolic fac-tors and knee osteoarthritis in women: the Chingford Study. J Rhe-umatol 1995;22:1118-23.
2. Martin K, Lethbridge-Cejku M, Muller DC, Elahi D, Andres R, Tobin JD, et al. Metabolic correlates of obezity and radiographic features of knee osteoarthritis: data from the Baltimore Longitudinal Study of Aging. J Rheumatol 1997;24:702-7.
3. Felson DT, Anderson JJ, Naimark A, Walker AM, Meenan RF. Obesity and knee osteoarthritis. The Framingham Study. Ann Intern Med 1988;109:18-24.
4. Spector TD, Hart DJ, Doyle DV. Incidence and progression of oste-oarthritis in women with unilateral knee disease in the general po-pulation: the effect of obesity. Ann Rheum Dis 1994;53:565-8. 5. Manninen P, Riihimäki H, Heliövaara M, Mäkelä P. Overweight,
gen-der and knee osteoarthritis. Int J Obes Relat Metab Disorgen-der 1996;20:595-7.
6. Felson DT, Zhang Y, Hannan MT, Naimark A, Weissman B, Aliabadi P, et al. Risk factors for incident radiographic knee osteoarthritis in the elderly: the Framingham Study. Arthritis Rheum 1997;40:728-33.
7. Hart DJ, Doyle DV, Spector TD. Incidence and risk factors for
radi-ographic knee osteoarthritis in middle-aged women. The Chingford Study. Arthritis Rheum 1999;42:17-24.
8. Al-Arfaj AS. Radiographic osteoarthritis and serum cholesterol. Sa-udi Med J 2003;24(7):745-7.
9. Stürmer Til, Sun YI, Sauerland S, Zeissig I, Günther KP, Puhl W, et al. Serum cholesterol and osteoarthritis. The baseline examination of the Ulm Osteoarthritis Study. J Rheumatol 1998;25:1827-32. 10. Davis MA, Ettinger WH, Neuhaus JM. Obesity and osteoarthritis of
the knee: evidence from the National Health and Nutrition Exami-nation Survey (NHANES I). Semin Arthritis and Rheum 1990;20(3 Suppl 1):34-41.
11. Davis MA, Ettinger WH, Neuhaus JM. The role of metabolic factors and blood pressure in the association of obesity with osteoarthritis of the knee. J Rheumatol 1988;15:1827-32.
12. Bagge E, Bjelle A, Edén S, Svanborg A. Factors associated with radi-ographic osteoarthritis: results from the population study 70-year-old people in Goteborg. J Rheumatol 1991;18:1218-22.
13. Sturmer T, Gunther KP, Brenner H. Obesity, overweight and patterns of osteoarthritis: the Ulm Osteoarthritis Study. J Clin Epidemiol 2000;53:307-13.
14. Hochberg MC, Lethbridge-Çejku M, Scott WW, Reichle R, Plato CC, Tobin JD. The association of body weight, body fatness, and body fat distribution with osteoarthritis of the knee: data from the Balti-more Longitudinal Study of Aging. J Rheumatol 1995;22:488-93. 15. van Saase JL, Vandenbroucke JP, van Romunde LK, Valkenburg HA.
Osteoarthritis and obesity in the general population. A relationship calling for an explanation. J Rheumatol 1988;15:1152-8.
16. Manek NJ, Hart D, Spector TD, MacGregor AJ. The association of body mass index and osteoarthritis of the knee joint: an examinati-on of genetic and envirexaminati-onmental influences. Arthritis Rheum 2003;48(4):1024-9.
17. Oliveria SA, Felson DT, Cirillo PA, Reed JI, Walker AM. Body weight, body mass index, and incident symptomatic osteoarthritis of the hand, hip, and knee. Epidemiology 1999;10(2):161-6.
18. Cooper C, McAlindon T, Coggon D, Egger P, Dieppe P. Occupational activity and osteoarthritis of the knee. Ann Rheum Dis 1994;53:90-3.
19. Tamaki M, Koga Y. Osteoarthritis of the knee joint: A field study. Nip-pon Seikeigeka Gakkai Zasshi (J Jpn Orthop Assoc) 1994;68:737-50. 20. Yoshimura N, Nishioka S, Kinoshita H, Hori N, Nishioka T, Ryujin M, et al. Risk factors for knee osteoarthritis in Japanese women: He-avy weight, previous joint injuries, and occupational activities. J Rheumatol 2004;31:157-62.
21. Felson DT, Anderson JJ, Naimark A, Hannan MT, Kannel WB, Me-enan RF. Does smoking protect against osteoarthritis? Arthritis Rheum 1989;32:166-71.
22. Spector TD, Hart DJ, Doyle DV. Are cigarette smoking and HRT protective for osteoarthritis? Br J Rheumatol 1989(2);28:11. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(2):76-79
Turk J Phys Med Rehab 2006;52(2):76-79
Kaya ve ark. Diz Osteoartriti ve Kolesterol Seviyeleri
