S Y M P O S I U yeni Yeni Symposium 41 (4): 190-192, 2003 M 190 B‹R KAVRAM OLARAK ST‹GMAT‹ZASYON Stigmatizasyon (“etiketle-me” veya “damgalama”) bâz› hasta gruplar›na karfl› toplu-mun tav›r almas›, onlar› top-lumdan d›fllamas›na kadar gi-den davran›fllar bütünüdür. Birçok toplumda stigmatizas-yon ilk olarak ak›l hastalar›na karfl› gelifltirilmifltir.
Bu konudaki ilk araflt›r›c›-lardan biri olan Goffman stig-may› “daha az de¤er verme davran›fl›, bu etiketi tafl›yan insanlar›n daha az istenebilir ve neredeyse insan gibi idrak edilmemesi” olarak târif et-mifltir (Schulze ve ark. 2003). Zaman, teknolojik ve bi-limsel geliflmeler gibi pek çok alanda olumlu de¤iflimlere yol açmaktayken, stigmatizasyonu tam ters olarak etkilemifltir.
Bugün siber âlemin web siteleri ve di¤er iletiflim a¤la-r›yla bizler birçok sinyal ve imajla bombard›man edilmek-teyiz. Birçok iletiflim kaynak-lar›ndan gelen verilerden kay-naklanan anksiyete bizleri her zamankinden daha fazla
kate-gorize etmeye ve ayr›mc› davranmaya itmektedir (Haghighat 2001).
‹letiflimin artmas›n›n yan›nda insanlar›n hedefleri-ne daha h›zl› ulaflmalar›n›n gereklili¤i insan beyninin etiketlendirme ihtiyac›n› yirminci yüzy›l ortalar›na gö-re çok daha fazlas›yla artt›rd›¤› düflünülmektedir (Hag-highat 2001).
Stigmay› anlamak ve bunun insanlar üzerindeki et-kilerini anlamak için öncelikle insanlar›n, onlar›n tec-rübelerinin anlafl›lmas› gereklidir. Bu yüzden stigmati-zasyon hastal›k tiplerinden oldu¤u kadar, kiflilerin sos-yal kapasitelerinden, ifllevlerinden, kimliklerinden, en önemli olarak da geldikleri âilenin yap›s›ndan etkilen-mektedir (Shibre ve ark. 2001, Scambler 1998).
Bütün toplumlar ve bütün kültürler mental hasta-l›klar› (ruhsal hastahasta-l›klar›) stigmatize etmektedir (Fab-rega 1991).
Çok farkl› inanç sistemleri, kültürler, alt kültürler mental ve tarihsel sebepler hastal›klara karfl› tutum ve
davran›fl› büyük ölçüde etkilemektedir (Shibre ve ark 2001, Moodley 2001).
Çin toplumunda mental hastal›klar›n atalara veya tanr›lara yeterince uygun hareket etmemekten kay-nakland›¤› düflünülmektedir. Bu yüzden böyle bir has-tal›¤a sâhip âilelerde görülen yo¤un utanç duygusu ile onurunun zedelendi¤i inanc›n›n y›k›c› etkileri görül-mektedir (Shibre ve ark. 2001).
Hint toplumunda ise Ayurvedik tedavide fiziksel hastal›klarla psikiyatrik hastal›klar aras›nda fark göze-tilmedi¤inden stigman›n kan›tlar›na rastlan›lmamakta-d›r (Shibre ve ark. 2001).
Geleneksel ‹slâm toplumunda ruhsal rahats›zl›kla-ra eklenmifl herhangi bir stigman›n olmad›¤› gözlen-mifltir (Shibre ve ark. 2001).
Tarihsel geliflim içinde incelendi¤inde yirminci yüzy›l ortalar›na kadar flizofreni ismi akla “deli” bir in-san› getiriyordu ama bununla ilgili ak›lda bir flekil oluflmam›flt›. Ancak günümüzde iletiflim araçlar›n›n
S
S
Nefle Kocabaflo¤lu* Süheylâ Aliustao¤lu**
STIGMATISATION ABSTRACT
Stigmatisation is one of the important problems that psychiatric patients face since centuries and still a serious problem in the modern world. Religious or belief systems, cultures and tra-ditions of societies all affect the development of stigmatisation. Currently increasing of the communication tools like the Internet accelerates or at least enhances the development of the problem of stigmatisation (although this is a two-way process). This condition leads to the social isolation of the patients and/or their families and beloved ones, more limited life chan-ce and a behaviour characterized by delayed demand for aid. Negative approaches put the patients in a condition of severe stress and affect both the management strategies, treatment course and life quality definitively adversely. Stigmatisation is done not only by the populati-on but also by the physicians resppopulati-onsible for and involved in the management and treatment and this leads to negligence of physical disorders of these patients. This condition that may be done unfortunately by all members of population can only be prevented by interaction of psychiatrists, psychologists, and the other health staff working in this field and by increasing the legal regulations concerning the mental patients and by education of the community. Keywords: stigmatisation, mental disorders, schizophrenia
*Prof.Dr., ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal› K.M. Pafla 34303 ‹stanbul. E-adres: nesekocabasoglu@superonline.com **Uzm. Dr., Adli T›p Kurumu Esekap› ‹stanbul. Tel: 0 505 2343064 E-adres: smaliustaoglu@superonline.com
T
T‹‹G
GM
MA
AT
T‹‹Z
ZA
AS
SY
YO
ON
N
ÖZET
Stigmatizasyon (“etiketleme” veya “damgalama”) ak›l hastalar›n›n yaflad›¤› önemli sorunlar-dan biridir. Toplumlar›n dinî veya inanç sistemleri, kültürleri ve gelenekleri stigmatizasyon oluflumunda etkili olmaktad›r. Günümüzde iletiflim araçlar›n›n artmas› stigmatizasyon gelifli-mini h›zland›rm›flt›r. Bu durum hastalarda sosyal izolasyona, daha s›n›rl› yaflam flans›na ve yard›m isteme davran›fl›nda gecikmeye yol açmaktad›r. Olumsuz yaklafl›mlar hastay› ciddî bir stres alt›na sokmakta yaflam kalitesini ve tedavi sürecini kötü yönde etkilemektedir. Stig-matizasyon toplum d›fl›nda hastay› tedavi eden hekim taraf›ndan da yap›labilmekte ve has-talar›n fiziksel rahats›zl›klar›n›n göz ard› edilmesine yol açmaktad›r. Toplumun her kesimi taraf›ndan yap›labilen bu durum psikiyatri uzmanlar›, psikologlar bu alanda çal›flan yard›m-c› sa¤l›k personeli ile sivil toplum örgütlerinin birlikte çal›flmalar› ile halk›n bilinçlendirilmesi yoluyla ve ak›l hastalar›na yönelik koruyucu yasal düzenlemeleri artt›rarak önlenebilir. Anahtar Kelimeler: stigmatizasyon, ak›l hastal›klar›, flizofreni
ço¤almas› ile birlikte görsel bir stereotip akla gelmeye bafllad›. Örne¤in, bir psikiyatrik hastan›n birisini öl-dürmesi birçok TV kanal›, radyo vs. yolu ile topluma gösterilmekte ve görsel bir stereotipin geliflmesine neden olunmaktad›r (Haghighat 2001).
Stigma, hastal›¤›n kendisi d›fl›nda eklenen bir tec-rübedir. Hastalarda sosyal izolasyona, daha s›n›rl› ya-flam flans›na ve gecikmifl yard›m isteme davran›fl›na yol açmaktad›r (Schulze ve ark. 2003).
Meise ve arkadafllar›n›n flizofreninin stigmatize edilmesi üzerine yapt›klar› bir çal›flmada ön yarg›n›n ve d›fllaman›n hastalar›n iyileflmesini önemli ölçüde bask›lad›¤› saptanm›flt›r (Meise ve ark. 2001).
Olumsuz yaklafl›mlar tedavi ve etkilenen yaflam sü-reci boyunca Finzen’in dedi¤i gibi “‹kincil hastal›¤a” neden olabilir. Toplumun stigmatizasyonu hastay› ciddî bir stres alt›na sokmaktad›r. Toplum taraf›ndan olumsuz de¤erlendirmeler, küçük düflürücü tarzda olan ayr›mc›l›k zamanla hastan›n özgüvenini zedele-mekte ve hastal›¤›n›n iyileflme sürecini olumsuz yön-de etkilemektedir (Meise ve ark. 2001, Schulze ve ark. 2003,Hayward ve ark. 2000).
21. yy hastalar› art›k bir stigmatizasyon fenome-ninden haberdard›r. Toplum psikolojisinin etkilerin-den dolay› hastalar daha geç yard›m istemekte, antip-sikotik tedaviye kat›lmamaktad›r. Tart›flmal› olmakla birlikte, Haghighat (2001) günümüzde çok say›da has-tan›n “Ben flizofreni haplar›ndan istemiyorum” diye söylemelerinin as›l nedeninin ilâc›n yan etkilerinden ziyâde, toplumun etkisinden dolay› ak›l hastal›¤›n› ka-bûl etmek istememelerine ba¤lamaktad›r.
Çekirdek âilelerde büyük âilelere göre mental has-tal›klar› kabûllenifl daha azd›r (El-Islam 1979, Lefley 1990). Cooper ve Sartorius endüstrileflmemifl toplum-larda flizofreni hastalar›n›n toplum taraf›ndan redde-dilmesi, izolasyonu ve ak›l hastânelerine yat›r›lmas›na daha az rastlan›ld›¤›n› ve toplumun bu hastalara karfl› daha destekleyici ve hoflgörülü oldu¤unu bildirmifller-dir (Littlewood 1998).
Bütün ruhsal hastal›klar aras›nda stigmatizasyon-dan en çok etkileneni flizofrenidir (Penn ve ark. 2000, Schulze ve ark. 2003). Anksiyete, depresyon veya ye-me bozukluklar› halk›n ilgisini çekye-meye-mekte ve nor-mâl olarak de¤erlendirilmektedir. fiizofreninin negatif etkisi ise fliddet ve zararl›l›kla efl olarak tutulmas›ndan kaynaklanmaktad›r (Schulze ve ark. 2003).
ST‹GMAT‹ZASYONUN KAYNAKLARI
1
1-- PPssiikkoojjeenniikk::
‹nsanlar genellikle baflkalar›n›n kötülüklerini iste-memekle beraber, baflkalar›n›n kötü durumlar›n› ken-dilerini daha iyi hissetmek için kullanmak arzusunda-d›rlar. Bununla birlikte, tehditlere, baflar›s›zl›klara ve-ya çat›flmalara mâruz kalan kendilerine güvenleri az olan insanlar baflka kiflileri daha küçük görme, horla-ma e¤iliminde olhorla-maktad›rlar. Bu kendi güvensizlikleri-ni gizlemek için gelifltirilen bir savunma mekagüvensizlikleri-nizmas›- mekanizmas›-d›r. Bunun karfl›t› olarak da daha zeki ve özgüvenleri
olan kiflilerin hastalara daha pozitif yaklafl›mlar›n›n ol-du¤u tesbit edilmifltir.
2
2-- EEkkoonnoommiikk::
Ekonomik de¤iflimlerin stigmatizasyon üzerine et-kili oldu¤u savunulmaktad›r. Bu konuda en eski arafl-t›rma 1882-1930 y›llar› aras›nda ABD’de (Amerika Bir-leflik Devletleri) siyahlar›n linç edilmeleri ile mik indeks aras›ndaki iliflkidir. Y›llar içerisinde ekono-mi kötülefltikçe daha çok siyah linç edilekono-mifl, ekonoekono-mi- ekonomi-nin toparlamas›yla, ifl kaynaklar›n›n artmas›yla linç edilme olaylar› azalm›flt›r.
Bu günlerde ayr›mc›l›¤›n ifâdesi linç etmek olma-yabilir ancak ayr›mc›l›k çok farkl› platformlarda çok farkl› flekillerde uygulanmaktad›r.
3
3-- EEvvrriimmsseell::
Stigmatizasyonun üreme ve yaflayabilmesinin ay-r›mc›l›¤a yol açan genetik faktörlere ba¤layan araflt›r›-c›lar olmakla beraber, genetik bir etkenin olmad›¤› yegâne durumdur diyen araflt›r›c›lar ço¤unluktad›r (Haghighat 2001).
Ruhsal rahats›zl›klar› bulunan hastalar üzerinde ya-p›lan bir çal›flmada, vak’alar›n yaklafl›k yar›s› stigmati-ze edildiklerini do¤rudan insanlarla temaslar› sonucu olufltu¤unu ortaya koymufltur. Bâz› olaylarda yaflant›-lardaki negatif etkileflim hasta âilelerini ve çevrelerini de etkilemektedir.
fiizofreni hastal›¤›n›n stigmatizasyonunun kiflisel bir sorun olmay›p, toplumsal bir sorun oldu¤u konu-sunda hastalar, akrabalar› ve psikiyatri uzmanlar› hem-fikirdirler. Bu üç grubun ortak görüflü bu sosyal meka-nizman›n etiketleme ve ayr›mc›l›¤a gidiflidir.
Bir hedefe dayal› “antistigmatizasyon” program›n› gelifltirebilmek için bir kiflinin stigmatize davran›fl ya-p›s› ile ilgili aç›k fikirleri olmas› gereklidir.
ST‹GMAT‹ZASYONUN KOMPONENTLER‹
Bütün di¤er davran›fllar gibi stigmatizasyonun da üç tâne komponenti vard›r:
1- Kognitif komponent 2- Affektif komponent
3- Ay›rt etme (ayr›mc›l›k) komponenti
Kifliler stigmatize ettikleri hastalar konusunda olumlu bir örnek görseler de, fikirlerini çabuk de¤ifltir-memektedirler. Hastan›n iyi durumda olmas›n› örne-¤in e¤itimli olmas›na, özenle tedavi edilmifl olmas›na ba¤larken, s›radan bir hastan›n biraz kaba bir davran›-fl› büyük bir olumsuzluk olarak kabûl edilmekte ve stigmatize edilmektedir. Çünkü insanlar olumsuz bilgi-ye olumlu bilgiden daha çok de¤er verme e¤iliminde-dir. Örne¤in kiflilerin birçok iyi örnekle karfl›laflmalar› olumlu düflünmelerini sa¤lamazken, bir tâne cinayet ifllemifl psikiyatrik hasta ile karfl›laflmalar› kal›c› olum-suz düflünce gelifltirmelerini sa¤lamaktad›r.
Yap›lan bir araflt›rmada iki y›ll›k bir zaman dilimi içerisinde hastalar hakk›nda verilen bilgilendirmele-rin olumsuz düflünceleri önemli ölçüde azaltt›¤› tesbit edilmifltir (Wolff ve ark. 1996).
S Y M P O S I U
‹talya’da yap›lan bir pilot çal›flmada ise flehirdeki ak›l hastânesi yak›n›nda yaflayan kiflilerle ayn› flehrin bir baflka bölgesinde yaflayan kiflilere psikiyatrik hasta-lar hakk›ndaki düflünceleri ve yaklafl›mhasta-lar› ile ilgili an-ketler uygulanm›flt›r. Ak›l hastânesine yak›n bölgede oturanlar›n hastalar› daha yak›ndan tan›malar› ve bu konuda bilgilerinin daha fazla olmas› nedeniyle, fleh-rin di¤er bölgelefleh-rinde oturanlara göre çok az stigma-tize ettikleri tesbit edilmifltir. Burada görüflmeye kat›-lan halktan birçok kiflinin hastalara yönelik sosyal re-habilitasyon programlar›nda gönüllü olarak çal›flt›kla-r›, bunun da hastalar› daha iyi tan›malar›n› sa¤lad›¤› saptanm›flt›r. Yap›lan bu çal›flman›n sonuçlar›ndan sonra, stigmatizasyonun önlenebilmesi için psikiyat-rik hastalar›n kat›ld›¤› toplant›lar yarat›c› programlar plânlamak, bunlara yönelik dernekler kurmak öneril-mifltir. Bu faâliyetlerin medyadan gelen olumsuz etki-yi azaltaca¤› ileri sürülmüfltür. Ayr›ca, bu çal›flmada e¤itim seviyesinin düflmesi ile stigmatizasyonun artt›-¤› tespit edilmifltir (Vezzoli ve ark. 2001).
ST‹GMAT‹ZASYONU ÖNLEMEK
Stigmatizasyonu önlemek için toplum e¤itilirken hastalarda tedavileri s›ras›nda bu stigmayla bafl etme-ye yönelik bilgilendirilmelidir.
Stigmatizasyonu gelifliminde önemli role sâhip olan medya özellikle adlî suçlarla birlikte flizofreniyi birlefltirmektedir. Bununla savafl yine büyük kitlelere ulaflan medya arac›l›¤›yla olabilir (Timmermans 2002). Adlî suçlar›n çok büyük bir k›sm›n›n ak›l hasta-l›¤› olmayan kifliler taraf›ndan ifllendi¤i gerçe¤inin göz ard› edildi¤ine dikkat çekilmelidir.
Ayr›ca, ruhsal rahats›zl›klar› olan kiflilerde ortaya ç›-kan fiziksel rahats›zl›klar göz ard› edilmekte ve sâhip olduklar› ruhsal rahats›zl›kla iliflkilendirilip araflt›r›lma-maktad›r. Bu konu ciddî bir malpraktistir. Bu yüzden bu alanda çal›flan hekimler ve di¤er sa¤l›k görevlileri hastalar›n söyledi¤i fiziksel rahats›zl›klar› da önemse-yip araflt›r›lmas› gerekti¤i konusunda e¤itilmelidir.
Bâz› uzmanlara göre hastalar rahats›zl›klar›n›n türü ve fliddetine ba¤l› olarak çeflitli yar›m gün ifllerde veya esnek çal›flma saatleri olan ifllerde çal›flt›r›larak toplu-ma kazand›r›labilir.
‹talya’da yüz seksen kadar kanunda ak›l hastal›¤› olan kiflilerin klinik, etik, sosyal haklar›na korumak için düzenlemeler yap›lm›flt›r. Ülkemizde de Ceza ve Medenî Hukuk içerisinde mevcut olan kanunlar daha genifl bir kapsama ulaflt›r›lmal›d›r.
Sonuç olarak, bir kifli kendi görüflünü, ahlâkî de¤e-rini neyin do¤ru oldu¤una karar vermek için
kullana-maz (Haghighat 2001).
Stigmatizasyon ak›l hastalar› ile birebir ilgilenen psikiyatri uzmanlar›, psikologlar, bu alanda çal›flan yard›mc› sa¤l›k personeli ile sivil toplum örgütlerinin birlikte çal›flmalar› ile halk›n bilinçlendirilmesi yoluy-la ve ak›l hastayoluy-lar›na yönelik koruyucu yasal düzenle-meleri art›rarak önlenebilir.
KAYNAKLAR
El-Islam MF (1979) A better outlook for schizophrenics li-ving in extended families. Br J Psychiatry; 135: 343-347. Fabrega H (1991) Psychiatric stigma in non-Western
societi-es. Comp Psychiatry; 32: 534-551.
Haghighat R (2001) A unitary theory of stigmatisation. Br J Psychiatry; 178: 207-215.
Hayward P, Wong G, Bright JA, Lam D (2000) Stigma and self-esteem in manic depression: an exploratory study. J Affective Dis; 69: 61-67.
Lefley H (1990) Culture and chronic mental illness. Hosp Comm Psychiatry; 41: 277-286.
Littlewood R (1998) Stigma of mental illness. Lancet ; 352: 1056-1057.
Meise U, Sulzenbacher H, Hinterhuber H (2001) Fortschr Neurol Psychiatr; 69: 75-80.
Moodley P (2001) The Community and Mental Illness. Eth-nicity: Relationship to Stigmatization of People with Mental Illness. Crisp AH, editor. Every Family in the Land: Understanding Prejudice and Discrimination aga-inst People with Mental Illness. UK: The Editor and Ro-bert Mond Memorial Trust.
Penn DL, Kohlmaier JR, Corrigan PW (2000) Interpersonal factors contributing to the stigma of schizophrenia: so-cial skills, perceived attractiveness, and symptoms. Schizophrenia Res; 45: 37-45.
Scambler G (1998) Stigma and disease: changing paradigms. Lancet; 352: 1054-1055.
Schulze B, Angermeyer MC (2003) Subjective experiences of stigma. A focus group study of schizophrenic pati-ents, their relatives and mental health professionals. Soc Sci Med; 56: 299-312.
Shibre T, Negash A, Kullgren G, Kebede D, Alem A, Fekadu A, Fekadu D, Madhin G, Jacobsson L (2001) Perception of stigma among family members of individuals with schizophrenia and major affective disorders in rural Et-hiopia. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol; 36: 299-303. Timmermans S, Gabe J (2002) Connecting criminology and
so-ciology of health and illness. Sociol Health Illn; 24: 501. Wolff G, Pathare S, Craig T, Leff J (1996) Public education
for community care: a new approach. Br J Psychiatry; 168: 441-447.
Vezzoli R, Archiati L, Buizza C, Pasqualetti P, Rossi G, Pioli R (2001) Attitude towards psychiatric patients: a pilot study in a nothern Italian town. Eur Psychiatry; 16: 451-458.
SY M P O S I U
yeni
Yeni Symposium 41 (4): 190-192, 2003 M
