Vakıflara Genel Bir Bakış

I?

*

VAKIFLARA

QENEL BİR BAKIŞ

Vakfı Y önetim Kurulu Başkanı

O ÖZLERİME başlam adan ö n ce, ülkemizde Vakıf Haftasını bu yıl ilk kez başlatan Vkkıflar G en e l Mü­

dürlüğüne, İlimizde haftanın gerçekleşmesine yardım cı olan başta Sayın Vılimiz ve Vali M uavinim iz olmak üzere Samsun Vkkıflar Bölge Müdürlüğü m ensuplarına, E ğitim Fakültesi Sayın D ekanına, S ay ın M üftü, müze ve toplantıya katılan siz değerli konuklara bir V ıkıf kum cusu olarak teşekkür etm ey i W ç b ilirim .

Sayın Konuklar, V akıf Türk tarihinde yüzyıllar boyu sosyal, kültürel, eğitim ve din alanlarında b ü y ü k h iz ­ m etler görmüş, günümüze kadar gelmiş, kapsamı ço k geniş, istisnai bir hukuk kuruntudur.

İyilik yapm a, yardım laşm a duygusu insanın en yüce duygularından biridir. Ana kaynak insan sevgisidir. İyilik ve yardım görerek, iyilik ve yardım yaparak insanların iyileşmesi ve yücelmesi, kişinin ve to p lu m u n yardım laşm a ve dayanışm a ile korunması, yurtseverlik, kişinin sahip olduğu zenginliklerden ih tiy a ç iç in d e olanlara vererek onların acılarını dindirip, yaşam larını kolaylaştırarak m utluluk duym ası, ism inin k e n d i ölü­ münden sonra da hayırla anılması, vererek Tanrıya daha yakın olmak gibi insancıl ve dinsel d u ygular V a k ıfla rın oluşm asında başlıca etken olm uştur.

Tarihimizin akışı içinde çok değişik am açlarla o kadar ço k V akıf k u ru lm u ştu r ki, b unları a n c a k h iz m e t alanlarına göre gruplara ayırm ak suretiyle kısaca tanım lam ak mümkün olabilir.

Kamu Hizmeti Gören V a k ıfla r:

Kale ve istihkam yapılması, askerin teçhiz edilmesi, su yolları ve kem erler, Çeşmeler, sebiller, y o l, k öprü, kervansaraylar, okul, medrese, kitaplık, hastahane, deniz feneri, çam aşırlık, pazarlarda ta rtı k u ru lm ası, V an Gölünde gemi işletilmesi gibi...

Sosyal H izm et G ören V a k ıfla r:

Aşevi, dulevi, öksüz kızlara çeyiz verilmesi, borçlu olarak hapse düşenlerin b o rçlarının ö denm esi, k ö y le r­ de yaşlıların giydirilmesi, çocukların baharda kırlara götürülmesi, Bayram larda çocuk ve kim sesizlerin sevin- dirilmesi, hayvanlara yem verilmesi, evlatlık kızların kırdığı tabakların ödenm esi..

Dini H izm et gören V a k ıfla r:

Cami, Mescit yapılması,din eğitim i yapılması, dua okunması...

C um huriyet dönem inden önce kurulm uş vakıfların sayısı hakkında kesin bir bilgimiz o lm am akla b era b er, halen V akıflar G enel Müdürlüğünde mevcut Vakfiye ve kayıtlara göre, çeşitli mali güçteki vak ıfların sayısı 5 0.000 dolaylarındadır.

Bilindiği gibi vakıf, kişinin taşın ır ya da taşınm az mallarının dıştan hiç bir etki ve zo rlam a o lm a d an , yalnızca kendi istek ve bildirim ile kişisel mülkiyetinden çıkarıp yine kendi tarafından belirtilen k o şu l ve h iz ­ m etlerin yerine getirilmesi için, iyilik ve yardım amacı ile sonsuza dek tahsis edilm esidir. Kısaca b ir m a lın h a­ yırlı bir am aç için ebedi olarak ayrılmasıdır. Kişisel m ülkiyetten çıkarılan ve m ülkiyet hak k ın ın m a lik in e ve m irasçılarına sağlıyacağı hak ve yararların tam am ı veya bir kısmı toplam yararına te rk ve tahsis edilen bu m al­ lar, V şkfın oluşum u ile beraber hükmi şahsiyete kavuşur ve başlıbaşına bağımsız bir varlık haline gelir. V a k ­ fiyelerinde yazılı esaslara göre mütevelli heyetlerce yönetilir. Denetimi de yine vakfiyede belirtilen şah ıs y a da m akam ca yürütülür. V akıf yapan kim seye VÂKIF, vakfedilen mala MEVKUF, m alın vakfedilm e am ac ın a da MEVKUFUN LEYH denir.

V akıfların daha ço k dinsel duygular etrafında gelişmiş olmasına karşın vakfın tarihçesi ç o k eski ta rih lere kadar uzanır. Türklerin sosyal yaşam ında İslâm iyetten önce de, devrin koşullarına ve hu k u k ku ralların a göre vakıflar varolm uş, Türk boyları O rta Asyanın çetin yaşam koşullarına yardım laşm a ve day an ışm aları ile karşı koym uşlardır. Türk V akıflarının ilk yazılı belgesi M .ö. 1280, günümüzden 32 6 3 yıl önce yazılm ış b ir 104

ETİ vakfiyesidir. Bu belge İstanbul A rkeoloii Müzesi D nü,, c ı .

lunan diğer bir eski T ü rk V akfiyesi d e 1 Z yüzyılda hüküm sürm ü şr ' u Y G 7 r m w ° rUnmakta,d,r' n IİmİZde b ü '

tanın T urfan kasabasında b u lu n m u ş bez üzerinde vazıh ni v,- i r T u rklerıne ait olan Dogu Türkis-

arşivinde saklanm aktad.r. 6 yaZl1' ° ,a" b ır « i y e d i r . H alen V akıflar G enel Müdürlüğü

Bütiin büyük d in le rd e vakıf vard ır. A ncak V a i^ f u .r ,

Türk-İslâm ülkeleri o lm u ş tu r. B atılr a ra ştırm a c ı M O U Ra™eT o hSSON ^ ° ,duöu yerler

larda Osmanlı İm p a ra to rlu ğ u n u n büyük bir k ısm ın ın « ık ıf m a l. nlH - Ve GATTESHI 1 8 ve 1 9 -

Yüzyıl-ZEVS, C ezayir arazisinin y an sın ın Z o l L T M N N A R d T t ik “ d , , -Y !n '

f a a ı t olduğunu yazar. « u n u > »U N N A R D da T unus arazisinin 1/3 ünün vak-Vakıfları başlıca 4 ta rih i d ö n em e ay ırm ak m ü m k ü n d ü r:

1 -S elçuklar d ö n em in d en kalan vakıflar, 2- Beylikler d ö n em in d e kuru lan vakıflar, 3- Osmanlı devri vakıfları,

4- C um huriyet D ö n em i V akıfları,

Tarihim izin a k .ş. iç in d e « k r f la r .m B Büyük S e lç u k lu , A n ad o lu S elçu k ları D evletlerinde A nadolu B eylik­ lerinde gelişm iş ve özellikle O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u z a m a n .n d a dini, sosyal ve kültürel h izm etlerini en yüksek düzeye çıkarm ıştır. İm p a ra to rlu ğ u n gelişm e ve gerilem e d ö n em le rin d e vakıfların etkinliği de buna paralel

çıkış ve inişler y a p m ıştır. G ünüm üzde D evletin ve diöpr l.. t ı

. w ♦ r - 8 k am u k u ru lu şla rın ın yürütm ekte olduğu pek çok

hizmet V akıflar ta ra fın d a n y erin e g etirilm iştir.

Her Vakfın bünyesin de ş u d ö r t ö ğenin b u lu n m a sı gerekir:

! . H a y r işlerine, K am u y a ra rın a ay rılm ış olan y apılar (H a y ra t y ap ılan ) ve k am u n u n yararlanacağı h iz­ metler. (Hayrı cıh etler-h ay ır-şart h iz m etler)

2- Bu binaların idaresi, vakıf h iz m etlerin in y erin e getirilm esi için gerekli harcam alar, karşılayan gelir kaynakları (T aşınm az m allar, vakıf p aralar ve d iğ e r gelir k ay n ak ları)

3 - Vakf/n y ö netim organı (Mütevelli) ve büyük vakıflarda mütevellilerin em rinde diğer kişiler 4 - V akfın den etlem e organı.

V akıfların zam anla ço ğalm ası ve ço k sayıda S elatin (P ad işah ) V akrflarm ın kurulm as. sonucu etk in bir denetim organ, k u ru lm a sın a gerek d u y u lm u ş tu r, ö n c e le ri d en e tle m e görevi kadılar, kazaskerler tarafından daha sonralar, da V a k ıfla r B akanlığı anlam ına gelen E vkaf N ezaretin ce yürütülm üş, C u m h u riy et dönem inde’ de bu görev önce Ş eriy y e ve E vkaf V ek a letin e dah a so n ra d a h a V akıflar G enel Müdürlüğüne devredilm iştir. 1935 yılında kabul edilen 2 7 6 2 sayılı V ak ıfla r Y asasına göre M azbut ve H ülhak V akıfların y önetim ine yeni bir yön verilm iştir. M ülhak V ak ıfla r kendi y ö n e tim ku ru lların ca y önetilir ve V ak.flar G enel Müdürlüğünce

denetlenir. M azbut V akıfların ise hem y ö n e tim le ri hem de d en e tim leri V akıflar G enel Müdürlüğünce yürütül­

mektedir.

Değerli K onuklar, V akıfların bugünkü d u ru m u n u daha iyi anlıyabilm ek için V akıf E m lâkinin geçirdiği devrelere kısaca d e ğ in m e k te y a ra r var. V a k fiy e le rd e iki tür em lak vardır. Birincisi hayri tesisler denen em lâk İkincisi de bunların devam ı, y aşatılm ası ve d iğ e r hayri şa rt ve hizm etlerin yerine getirilmesi için ayrılm ış olan akar tülünden e m lâ k tır.lş te bu şe k ild e vakıf ve vakfiyelerin o lu şu m u ile birlikte V akıf em lâk m eydana eel- miştir. C o k eski d ö n em lere gitm eksizin k o n u m u z la yakın ilgisi bulu n an S elçuklu ve Osm anlı im paratorluğu dönem lerinde arazi rejim ine b a k tığ ım ız d a ara zin in genellikle A raziyi E m riye, yani hâzineye ait olduğunu görürüz. A razinin m u tla k sahibi b u lu n a n hüküm darların ferm an ları ile bu arazilerden b ir kısm ını şahıslara vermelerinden ve ay rıca şahıslar ta ra fın d a n h âz in e y e bedelleri ö denm ek suretiyle satın alınan arazilerden Ara­ ziyi Memluke, yani m ülk arazi m e y d an a g elm iştir. Bu yolla şahısların sahibi oldukları arazilerden bir kısmını vakfetmeleri suretiyle de vakıf araziler (A raziyi M evkufe) d o ğ m u ş tu r. Tarihi gelişim içinde vakıf arazilerinin büyük b ir ço ğ alm a g ö sterd iğ i b ilin m e k te d ir. O sm anlı devrinin son sadrazam larından M ehm et Sait Paşa'nm Viyana da elçi iken E vkaf N aziri M ustafa H ayri E fe n d iy e V ak fın düzenlenm esi ve Geliştirilmesi ile ilgili g ö n ­ derdiği raporda o zam an a ait arazin in y a n d a n fazlasının V akıf olduğu b elirtilm ektedir.

Osmanlı İm p a ra to rlu ğ u n d a son zam a n lard a m ey d an a gelen her k o n u d ak i gerilemeler V akflarda da ken d i­ ni gösterm iş, bazı v ak ıf ta şın m a z m alları y an m ış, lıa rab o lm u ş, bir kısm ı da kaderlerine terkedilm iş durum da idi. C um huriyet d ö n em in e ç o k y ö n lü so ru n larla gelen vakıfların günün şartlarına uygun düzenlenm esi 1^36 yılında çık artılan 2 7 6 2 sayılı yasa ile y a p ılm ış tır. T ahsis edildikleri gayeye göre kullanılm aları kanuna veya kamu düzenine uy g u n olm ayan ve işe yaram az bir hale gelen h ay ra t vakıf taşınm az m alların İdare Met lisinin teklifi ve B akanlar K u ru lu n u n k ararı ile, ak a r türünden vakıf taşın m az m alların da İdare Meclisinin kararı ile satılarak veya d e ğ iştirile re k , m üm kün o ld u ğ u n c a ay n ı am aca tahsis edileceği hükm e bağlaıım ışiır.B öyleıc C um huriyet d ö n e m in d e b u an lam d a bir kısım vakıf tasviye edilm iş, Lozan A ntlaşm ası ile yeniden çizilen

mi l l i sı nı r l ar i ç i n d e ger ek iç te y e r d e ğ iştire n , gerekse d ışa rd a n gelen göçm enlerin yerleşim i için pek çok vakıf

arazisi tahsis o lu n m u ştu r. Ö rneğin; Silivri'de Sultan Bayezıt Vakfından Ç eltik Köyünde b u lu n a n 1 5 0 0 0 d ö ­ nüm arazi R om an y a'd an gelen göçm enlere, Eskişehir ilinde Mahmudu Sani V akfından 1 .2 7 0 .0 0 0 d ö n ü m arazi parsellenip yerli halkın yerleşim ine ve topraksız çiftçilere tahsis edilm iştir. Belediyelerin im ar p la n ların ın u y ­ gulanması gereği olan 691 ve 221 sayılı yasalara göre y o l/n e y d an , otopark vs. için vakıf arsalar tahsis edilmi ş . tir.A yrıca çeşitli kam u kuruluşlarının ihtiyaçları için bina tahsisi yapılm ıştır.Ö rneğin; M edrese, Mevlevihane, im aret binası, kütüphane, Sıbyan m ektebi, tabhane, tekke gibi binalardan 9 4 adedi müze, kütüphane, halk eğitim merkezi, öğrenci yurdu, arşiv deposu, araştırm a merkezi vs. gibi hizm etlerde k u llanılm ak üzere k a m u kuruluşlarına parasız tahsis edilm iştir. Kam unun su ihtiyacını karşılam ak amacı ile \a k fe d ıle n pek ç o k vakıf su gelirleri ile birlikte Belediye ve Köy İhtiyar Meclislerine devredilmiştir. K apatılan te k k e ve tü r b e l e r d e n Türk büyüklerine ait tarihi ve mimari değeri olanlar Milli Eğitim Bakanlığına devredilm iştir. V a k fiy e le rd e okul çağındaki çocukların eğitim ve öğretim ine geniş yer verildiğinden, Vakıflar G enel M üdürlüğü vakıf gelirleri ile yurdun değişik yörelerinde 4 8 'e yakın yurt binası açm ış, bu binalarda fakir öğren cileri k a r ş ı ­ lıksız olarak barındırm aktadır.

C um huriyet dönem inde em lâk satışından ve paraya çevrilen vakıf akarlarından elde edilen gelirlerle p e k ç o k yeni bina satın alınm ış veya yaptırılm ıştır. Yeni yapılar arasında Cum huriyetin k u ru lu ş y ılların d a A n k a ra

U lus'ta A nkara Palas, Belvu Palas, halen hizm et binası olarak kullanılan V akıf A partm anı, H u k u k F ak ü lte si binası pek ç o k ilim izde yaptır.lan veya satın alman işhanları, turistik oteller,d ü k k ân lar say ıla b ilir.T a rih i değerinin yanı sıra sanat değeri olan pek çok yapıtın da restorasyonu ve bakımı yapılm ış, bir kısm ı m üze, bir kısmı da esas am açlarına dönük cami, hamam, öğrenci yurdu, konaklam a tesisi vs. olarak h alk ın h iz m e ti­ ne açılm ıştır. Restore edilip Türk turizm inin hizm etine sokulan H .1028 yılında Sadrazam Ö küz A h m e t P aşa tarafından İzmir-Kuşadası'nda yapılmış olan Kervansaray, Edirne'de Mimar Sinan ta ra fın d an 1 5 4 4 y ılm d a yapılm ış olan Rüştem Paşa Kervansarayı ile İstanbul'daki Haseki Külliyesi Türk-İslâm uygarlığ ın ın g ü n ü m ü z­ de yaşatılan ender güzellikteki anıtlarının sadece birkaçıdır.

C um huriyet dönem inde vakıflarla ilgili en son çıkartılan 903 sayılı yasa yeni k u ru lac ak V a k ıfla ra y ö n vermiştir. Bu yasaya uygun olarak günümüzde pek ço k vık ıf kurulm uş, özellikle devletin milli savunm a, sa ğ ­ lık ve eğitim hizm etlerine y u rtta şlar vakıf yolu ile önemli ölçüde katkıda bulunm uşlardır. Bu tü r v a k ıfla rı örnek olarak Türk Silahlı Kuvvetler Vakıflarını ve Türk Eğitim Vakfı, Halkevleri Kültür V akfı, H a c e tte p e V a ­ kıfları ve Koç Eğitim Vakfını gösterebiliriz.

Değerli Konuklar,

Sam sun'da vakıf yönünden oldukça zengin bir ilimiz. V akıf yolu ile günümüze k ad a r gelm iş eski eserleri şöyle sıralayabiliriz

Yalı Camii, Büyük Camii, K urşunlu Camii, Pa/ar Camii, H ançerli Camii, M edrese Cam ii, Ese Baba Camii ve Türbesi, Hacı H atun Camii, Taşhan, Medrese binası (V akıflar Bölge Müdürlüğü İd a re Hizm et Binası), Büyük Şifa Hamamı.

Bu vakıf eserlerle ilgili bulabildiğim bilgileri de kısaca sunm ak isterim. BÜYÜK CAMİ :

19. Yüzyıl sonu II. A bdulham it'in annesinin yardımı ile halk tarafından yapılm ış,1944 y ılın d a k i d e p ­ remden sonra tam irat görmüştür.

HAZİNEDARZADE SÜLEYMAN PAŞA VAKFI :

35 a d e t bina, 4 3 6 adet arazi ve arsası vardır. Medrese ve Pazar Camiinin her türlü ih tiy ac ın ın k a r ş ıla n ­

ması, R am azan'da hatim,Yasini Ş erif hatmi, vakıf öğrenci yurdundaki ö ğrencilere h er türlü

yardım.

1982 yılı geliri :4 .9 1 9 .8 5 1 .- Gideri : 9 5 5 .1 8 4

.-HAZİNEDARZADE ABDULLAH PAŞA VAKFI :

1 Bina ve 7 ad e t arazi ver arsa, Gayesi : Hançerli Camiine yardım, hatim o k u tm ak , G eliri : 1 9 0 . 4 6 2 . - Gideri .-5 2 .7 4 1 .-

TAŞHAN :

Ç orlu'lu Ali Paşa tarafından vakfedilmiş, 1670 yılında Ç orlu'da doğdu. E nderıında y e tişti. 1703 y ılın d a vezir, 1706 yılında da Sadrazam lığa yükseldi. II.M ustafa'nın kızıyla evlenip saraya d am at oldu. H âzineyi islalı için israfları önlem ek istediğinden, çıkarları bozulanların fitneleriyle azle uğradı. Padişah III. S u lta n A h m e t tarafından Midilliye sürüldü ve orada 1711 d etıoğdum lm ak suretiyle öldürüldü.

Taşhan bundan birkaç yıl önce restore edilmiş, mimari değeri olan çok güzel bir y a p ı t A n cak h alen k u l­ lanım şekli ile bu özelliğini bağdaştırm ak mümkün değil.

İlimizde 9 03 Sayılı Yasaya göre kurulm uş 3 yeni vakıf vardır;