T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI
ZAİK DİVANI
(Metin, 1b-65a)
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
PROF. DR. EMİNE YENİTERZİ
HAZIRLAYAN ENGİN KARAKOYUN
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ……….……..…… vii
GİRİŞ ZAİK’İN YAŞADIĞI DEVRİN GENEL ÖZELLİKLERİ A) SİYASÎ VE SOSYAL DURUM ………..……….. 1
B) KÜLTÜREL VE EDEBÎ DURUM ………... 2
I. BÖLÜM ŞEYH MEHMET ZÂİK EFENDİ’NİN HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE DİVANI A) HAYATI ..……….. 6 B) EDEBİ KİŞİLİĞİ ………... 7 C) ZÂİK DİVANI HAKKINDA ..……….. 10 II. BÖLÜM A) NÜSHANIN TANITIMI ..………. 18 B) METİN...………. 19 C) KASİDELER……….. 20
1-Ḳaṣīde-i Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Ṣadr-ı aẓam Ġālib Saīd Pāşā…………..…………... 20
2-[Kaside]………. 22
3-Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Mīr Zühdī Müsteşār-ı Ṣadāret-i Uẓmā……….………… 23
4-[Kaside] ..………. 24
5-Ḳasīde-i Belīġa Be-Ḫāk-i Pā-yı Hümāyūn Mülūkāne Ḥażret-i Abdulmecīd Ḫān Ḫalledu Mülkihū Āmīn…………..……….……….……….. 26
6-[Kaside]………. 27
7-Ḳaṣīde-peççe Berā-yı Emīn Ḥaṭab İzzet Münīf Taḳdīm Şode……….……….. 28
8-Der-Sitāyiş-i Pertev Saīd Pāşā Ez-Berā-yı Şikāyet-i Aḥvāl-i Ḫod……….…….... 29
9-Ḳasīde-i Nażīde-i Der-Ḥaḳḳ-ı Millet-i Mülsġā-yı Yeniçeriyānül-Maḳhūra……….…….. 32
10-Ḳaṣīde-i Dīger Der-Ḥaḳḳ-ı Āngerve Muḫālifīn Lanehümullāhu İlā Yevmid-Dīn... 36
11-Ḳaṣīde-i Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Nāẓır-ı Mülkiyye Ḥażret-i Saīd Pertev Efendi……… 39
13-Ḳaṣīde-i Sādiḳıyye Der-Sitāyiş-i Vālā-i Aydın ve Ṣaruḫān Ḥasan Pāşā………….…….. 43
14-Ẕikr-i Sāriḳiyye Der-Sitāyīş-i Gümrükçi-i Medīşe-i İzmir Süleymān Aġa…….……... 45
15-Ḳaṣīde-i Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Nūrullah Pāşā Emīn-i Maden……… 47
16-Ḳaṣīde-i Şitāiyye Der-Sitāyīş-i İmām-ı Evvel-i Ḥażret-i Şehriyārī Raūf Efendī……... 51
17-Ḳaṣīde-i Ḳudūmiyye Der-Sitāyiş-i İbrāhīm Pāşā Ferzend-i Ḫidīv Mıṣr Ḳāhire………… 53
18-Reīs-i Sāyıḳ Ārif Efendī Arpa Emīni İken Iydiyyeyi Mutażammın Dinilen Ramażāniyyedür……….……….…………. 57
19-Tarife Der-Ḥaḳḳ-ı İḥtisāb………..………... 59
20-Der-Ḥaḳḳ-ı Teẕkire-i Ṣānī………..……… 59
21-Der-Vaṣf-ı Ḥażret-i Sünbül………..………... 60
D) TARİHLER 62 22-Tārīḫ-i Tecdīd-i Ḫānḳāh-ı Ḳaḍī-zāde Şeyḫül-İslām Ṭāhir Efendī El-Merḥūm…...……. 62
23-Tārīḫ-i Ḳapūdānī-i Dāmād-ı Şehriyārī Ḫalīl Rifat Pāşā Der-Defa-i ẞāliẟe……..…….. 63
24-Sulṭān Abdül-Mecīd Efendimizüñ Şehzādegānı Bedā u Ḫatānlarına Tārīḫ………... 65
25-Bahāriyye vü Sūr-ı Ḫatāniyye Der-Sitāyiş-i Sulṭān-ı Cihān Ġāzī Maḥmūd Ḫān……….. 66
26-Tārīḫ-i Ḫıtān-ı Dīger……….………...…….……….. 69
27-Tārīḫ-i Sāl-i Dīger Ḫıtān………...……….. 69
28-Tārīḫ-i Ser-asker Şoden Saīd Pāşā………..….….….. 70
29-Reşīd Pāşā Ḥażretlerinüñ Ḫāriciyye Neẓāretine Dinilen Tārīḫ-i Dilārādur………... 71
30-Tārīḫ-i Riyāset-i Aḥkām-ı Adliyye Der-Ḥaḳḳ- Ḫalīl Rifat Pāşā………..….. 72
31-Tārīḫ-i Ṣadr-ı Aẓam Şoden Reşīd Pāşā Der-Defa-i Ūlā……….…….... 73
32-Tārīḫ-i Meşīḫat-ı İslāmiyye Der-Sitāyiş Ārif Ḥikmet Beg Efendī………..……. 75
33-Tārīḫ-i Teşrifiyye Abdul-mecīd Ḫān fī Maḥrūsta El-Ber-veste……….……… 76
34-Tārīḫ-i Tecdīd-i Mevlevīḫāne-i Burūsā……….. 78
35-Tārīḫ-i Vālī-i Cidde Şoden Ḫalīl Kāmilī Pāşā……… 79
36-Tārīḫ-i Meşīr Şoden Be-Bosna Ān-ı Müşārun İleyh Der-Sene-i Mezbūra Bad-ı İstafāül-Cidde ……….. 80
37-Müşārun İleyke Ḳablel-Vüzāra Ṣurra Emānetine Dinilen Tārīḫ-i Ġarrādur……… 81
38-Müşārun İleyhe Ḳablel-Vezāra Berūsā Mütesellimligi Tevcīhinde Dinilen Ḳudūmiyye Ḳaṣīde-i Dilārādur……… 83
39-Tārīḫ-i Vālī Şoden An Müşārün İleyh Be-Şām-ı Cennet-Meşām Bade Ez-cāh-ı Bosna. 86 40-Ḳablel-Vüzāra Mütesellim Şoden Bi-Burūsā Ān Müşārün İleyh Tārīḫset……….. 86
42-Tārīḫ-i Ṣadāret-i Uẓmā Be-Ṣārim Pāşā Sellemallāhu Teālā ...………... 88
43-Tārīḫ-i Vālī Şoden Selīm Pāşā Be-Üskūb…………..……… 89
44-Tārīḫ-i Mektūbī-i Tersāne Şoden-i Abdul-ḳādir Pāşā-zāde Mīr Ḥālet………... 90
45-Tārīḫ-i Dāmād-ı Şehriyārı Şoden Muḥammed Alī Pāşā Sellemal-lāh……….... 91
46-Tārīḫ-i Müşīr-i Aydın Şoden Ḫalīl Rifat Pāşā……….. 92
47-Tārīḫ-i Defterdār Şoden Be-Aydın Esad Muḫlis Efendī……….. 93
48-Tārīḫ-i Tecdīd-i Mevlevīḫāne-i Üsküdar ...……… 94
49-Tārīḫ-i Tecdīd-i Dergāh-ı Mıṣrī Der-Burūsa……….. 95
50-Tārīḫ-i Tecdīd-i Ḫānḳāh Aḥmed El-Buḫārī Der-Civār-ı Ḳapan-ı Daḳīḳ………... 96
51-Tārīḫ-i Diger………... 97
52-Tārīḫ-i Tecdīd-i Dāire-i Türbe-i Ḥażret-i Üftāde Der-Burūsa……….. 98
53-Tārīḫ-i Tecdīd-i Ḫānḳāh Nūred-dīn-i Cerrāḥī Der-Civār Ḳaragümrük……… 100
54-Tārīḫ-i Dārül-Meẟnevī……….. 101
55-Tārīḫ-i Binā-yı Dergāh-ı Ḳartal Baba Der-Üsküdār………... 102
56-Tārīḫ-i Berā-yı Ḫānḳāh-ı Şeyḫ Aḥmed Nāzikī Der-Kurb-ı Bāb-ı Hümāyūn………... 102
57-Aydos Müdīri Yūsuf Murād Efendī İsmāīl Ḥaḳḳī Merḥūmuñ Menzilini İştirā vü Naḳşibendī Ḫānḳāhı Binā İtdigine Tārīḫ-i Belāġat-nümādur ………...….. 103
58-Tārīḫ-i Tecdīd-i Ḫānḳāh-ı Eşrefiyye Der-Burūsa………... 104
59-Tārīḫ-i Tecdīd ü Tevsī-i Dergāh-ı Ḳarabaş Der-Burūsa………... 105
60-Tārīḫ-i Tecdīd-i Mevlevīḫāne-i Cezīre-i Midillü………... 106
61-Tārīḫ-i Binā-yı Dergāh-ı Şeyḫ Ḥalīm Ḥilmī Er-Rıfāī Der-Civār-ı Ḳapan-ı Daḳīḳ…….. 107
62-Tārīḫ-i Tecdīd-i Dergāh-ı Sadī Der-Burūsa……….. 108
63-Dergāh-ı Mezbūruñ Defa-i Tecdīd ü Tevsīine Tārīḫ-i Ġarrādur……… 109
64-Tārīḫ-i Tamīr-i Türbe-i Baba Faḳīh Der-Civār-ı Mīḫāliçcik……… 110
65-Şeyḫ Şākir Efendīnüñ Meşīḫatine Dinilen Tārīḫdür……….. 110
66-Tārīḫ-i Tecdīd-i Türbe-i Pīr Celvetiyān Ḥażret-i Şeyḫ Üftāde Der-Burūsa….………….. 111
67-Tārīḫ-i Vefāt-ı Şeyḫül-Ḥarem el-Ḥāc Alī Pāşā Raḥmehullāh Teālī…….………... 113
68-Hüdāyī Şeyḫi Setīd Abdür-raḥmān Nesīb Efendīnüñ Fevtine Tārīḫdür………... 113
69-Tārīḫ-i Vefāt-ı Şeyḫ Muḥammed Fikrī El-Ḳādirī Zāviyedār-ı Dergāh-ı Çeke-zāde Der-Ḳurb-ı Mesīḥ Alī Pāşā ……….………...…... 114
70-Tārīḫ-i Vefāt-ı Şeyḫ Süleymān Efendī Birāder-i Resmī Şeyḫ Muṣṭafā Āhī Efendī El-Meşhūr Der-Civār-ı Ḳaragümrük………..……….……….. 114
71-Tārīḫ-i Vefāt-ı Ḳādirī-ḫāne Şeyḫī……….………... 115
73-Tārīḫ-i Vefāt-ı Şeyḫ Ṭāhā El-Baġdādī……….………….. 116
74-Tārīḫ-i Vefāt-ı Şeyḫ Muḥammed Şākir Efendīyedār-ı Nişāncı Pāşā El-Merḫūm……….. 117
75-Tārīḫ-i Cāmi-i Ḫırḳa-i Şerīfe-i Nebevī………. 118
76-Kāsımpāşāda Arap-zāde Yedevī Şeyḫi Muḥammed Efendīnüñ Fevtine Tārīḫdür…….. 118
77-Tārīḫ-i Vefāt-ı Tevfīḳ Efendī Zāviyedār-ı Ḫānḳāh-ı Tāhir Aġa………... 119
78-Ḫaṭṭāṭ Şeyḫ Süleymān Vehbī Efendīnüñ Fevtine Tārīḫdür……….…….. 120
79-Tārīḫ-i Vefāt-ı Zevce-i Şeyḫ İbrāhim Er-Rifāī………... 120
80-Tārīḫ-i Vefāt-ı Ākif Dede el-Mevlevī……….……….. 121
81-Celvetiyyeden Ḥālā Üsküdārda Şeyḫ Cāmiī Şeyḫi Ḥasīb Efendī Zevcesi Fevtine Tārīḫdür……… 121
82-Ḳāsımpāşā Şeyḫi Şemsī Efendīnüñ Maḫdūmı Vilādetine Tārīḫdür………….………….. 122
83-Tārīḫ-i Diger Der-Maḫdūm-ı Degreş………..…………... 122
84-Bī-zebān Āişe Ḫānımuñ Ṭarīḳ-ı Ḥacc Avdetinde Vefātına Tārīḫdür………….…….. 123
85-Aṭṭār İsmāīl Dedenüñ Zevcesi Fevtine Tārīḫdür……….……… 123
86-Bal Mumcı Nūrī Efendī Duḫteri Maṣlūbeten İrtiḫālinde Dinilen Tārīḫdür….………….. 124
87-İncīrci-zāde Ḥācī Ṣāliḥ Aġa Fevtine Tārīḫdür……….………... 124
88-Yedekciler Ketḫüdāsı Ḫalīl Aġanuñ Maḫdūmı Fevtine Tārīḫdür………... 125
89-Abdülazīz Aġanuñ Aydıncıkda İnşād Eyledigi Muvaḳḳit-ḫāneye Tārīḫdür………... 125
90-Aġa-yı Müşārün ileyhüñ Mersā-yı Aydıncikda İnşād Eyledigi Çeşmesāra Tārīḫdür…… 126
91-Tārīḫ-i Vefāt-ı Emīne Ḫˇāce Der-Ḳurb-ı Aḳsarāy………. 126
92-Tārīḫ-i Vefāt………... 127
93-Burūsa Mütesellīmi Ḫalīl Kāmil Efendī Ketḫüdāsı Aḥmed Ḫulūṣī Efendīnüñ Dü Sāle Kerīmeleri Fevtine Tārīḫdür……… 127
94-Burūsada Sebzān Ḥarīr Kātibi Ārif Efendī Merḥūmuñ Fevtine Tārīḫdür……… 128
95-Tārīḫ-i Vefāt-ı Ḳaşıḳçık-zāde Saīd Efendī El-Müderris………... 129
96-Tārīḫ-i Tamīr-i Cāmi-i Şerīf Der-Ḳapan-ı Daḳīḳ………... 129
97-Tārīḫ-i Ḳaṣr-ı Der-Civār-ı Cāmi-i Mezbūr………... 130
98-Tārīḫ-i Vefāt Emīne Ḫānım Zevce-i Ḥācī Muḥammed Aġa Muḥaṣṣal-ı Ḳureyş-i Sābıḳā………... 131
99-Tārīḫ-i İrtiḥāl-i Mīr Muḥammed Nāẓım Ferzend-i Ercümend Ḥażret-i Mīr Taḥsīn…….. 131
100-Tārīḫ-i Vilādet……….. 132
101-Tārīḫ-i Vefāt-ı Aḥmed Ḥamdī Efendī………... 133
102-Tārīḫ-i Diger………. 133
104-Tārīḫ-i Vefāt-ı Şeyḫ Oẟmān Efendī-zāde...……… 135
105-Müşārün İleyhüñ Kerīmesi Fevtine………... 135
106-Tārīḫ-i Vefāt-ı Kerīme-i Ḫalīl Kāmilī Pāşā……….. 136
107-Tārīḫ-i Diger………. 136
108-Tārīḫ-i Vefāt-ı Melik Pāşā-zāde Emīr Abdul-ḳādir……….. 137
109-Tārīḫ-i Vefāt-ı Muṣṭafā Āṣım Efendī Birāder-i Yūsuf Murād Efendī……… 138
110-Tārīḫ-i Vefāt………. 138
111-Tārīḫ-i Vefāt-ı Zehrā Ḫānım………. 139
112-Tārīḫ-i Vefāt El-Ḥāc-ı Ḥüseyn Yāver Dede El-Mevlevī……….. 139
113-Tārīḫ-i Vefāt-ı Numān ẞābit Efendī Der-Selānik………... 140
114-Tārīḫ-i Çiftlik Der-Ḳarye-i Īsā Beg Ez-Nevāḥī Burūsā Ṣūfī-zāde Saīd Efendī……… 140
115-Tārīḫ-i Vilādet………... 141
116-Tārīḫ-i Vefāt………. 142
117-Şeyḫ Ẓuhūrī Efendīnüñ Vālidesi Fevtine Tārīḫdür……….. 142
118-Tārīḫ-i Vefāt-ı Sāatçi Aḥmed Efendī El-Marūf-ı Be-Ḥayātı Der-Civār-ı Ḥażret-i Ḫālid (Raḍıyallāhu Anh)…..………... 143
119-Tārīḫ-i Vefāt-ı Ḫˇāce Ayniyyül-Ayntābī………. 144
120-Medāniye Ṣandıḳ Emīni Süleyman Aġa Maḫdūmı İbrāhīm Edhemüñ Fevtine Tārīḫdür 144 121-Tārīḫ-i Vefāt-ı Duḫter-i İlyās Aġa Der-Üsküdār……….. 144
122-Tārīḫ-i Vefāt-ı Cizyedār-zāde Rāḳım Efendī Der-Burūsa……… 145
123-Tārīḫ-i Vefāt-ı Mīr Muṣṭafā Behcet Ḥafīd-i Mīr İsmāīl Aġriboz..………. 146
124-Tārīḫ-i Maṭbaḫ-ı Şerīf Der-Ḫānḳāh-ı Ḳāsım Pāşā……… 146
125-Abdī Pāşā-zāde Dīdār-ı Nūrī Beg Burūsa Mevleviyyetiyle Be-kām Oldıḳda Dinilen Tārīḫdür……… 147
126-Ṭrābzōnda Oẟmān Pāşānuñ Binā Eyledigi Cāmi-i Şerīfe Tārīḫdür……….. 147
127-Tārīḫ-i Vilādet……….. 148
128-Tārīḫ-i Vilādet………... 149
129-Tārīḫ-i Bünyān-ı Mullā Erkān-ı Ḥażret-i Pertev Saīd Pāşā Sellemallāh……… 150
130-Behcet Efendī-zāde Rıżā Efendīnüñ Ḳażāen Fevtine Tārīḫdür……….. 153
131-Tārīḫ-i Vefāt………. 154
132-İzzet Muḥammed Pāşāya Mīr-i Mīrānlıḳdan Kūtāhya Tevcīhinden Dinilen Tārīḫdür.. 154
133-Tārīḫ-i Vefāt-ı Selānīk Mevlevī Şeyḫi Muḥammed Alī Dede ……….. 154
134-Tārīḫ-i Vefātı Alī Ṣāfī Efendī………. 155
136-Selānīk Şeyḫi Vālidesi Fevtine Tārīḫdür……….. 156
137-Tārīḫ-i Vefāt-ı Aḥmed Baba Der-Selānīk Aḫī Baba-yı Peştemāl-ciyān……….. 156
138-Tārīḫ-i Vefāt-ı Ṭāhir Baba Ez-Silaḥşorān-ı Dergāh-ı Ālī………... 157
139-Tārīḫ-i Sene-i Cedīde……… 157
140-Tārīḫ-i Diger Berā-yı Sene-i Cedīde……….... 158
141-Ḳaṣṣābbaşı Şākir Efendī Ketḫüdāsı Şākir Aġanuñ Ḥalīlesi Fevtinde Dinmişdür……… 158
142-Mīḫāliççik Ḳażāsında Cereyān İden Çeşmeye Tārīḫdür……….. 159
143-Ḳażā-i Mezbūrda Dīger Çeşmeye Tārīḫdür………. 159
144-Burūsa Mütesellimi Ḥācī Muṣṭafā Aġanuñ Ḳahvecisi Maṭūnen Fevtinde Dinmişdür… 160 145-Tārīḫ-i Vefāt ……… 160
146-Tārīḫ-i Vilādet ………. 161
147-Tārīḫ-i Diger Vilādet ………... 162
148-Tārīḫ-i Berā-yı Neẓāret-i Maṣraf……….. 162
149-Berā-yı Tārīḫ-i Ḫˇācegān Şoden Emīn Beg ………. 163
150-Tārīḫ-i Muvaḳḳit-ḫāne Der-Burūsa………... 164
151-Maẓhar Pāşā Kerīmesi Fevtine Tārīḫdür ………... 166
152-Tārīḫ-i Ṭab-ı Dīvān-ı Dülger-zāde ………. 166
153-Tārīḫ-i Nişān-ı Ez-Rütbe-i ẞāniye Be-Mīr Ḥamdī Ḳaṣṣābbaşı-zāde ……….. 167
154-Nev Tārīḫ-i Liḥye-i Oẟmān Efendī An Ḫulefā-i Mektūbī ………... 168
155-Tārīḫ-i Emīn-i Gümrük Şoden Ṣārim Efendī………... 169
156-Müşārün İleyhüñ Ṣadāret Müsteşārlıġına Tārīḫdür……….. 170
157-Tārīḫ-i Ḳaṣīde Ḳudūmiyye-i Vālā-i Mıṣr-ı Ḳāhire Be-İstanbul………... 171
158-Tārīḫ-i Vefāt………. 172
Sonuç………... 175
İsim İndeksi ………. 177
Bibliyografya ………... 183
ÖN SÖZ
İslamiyet’in kabulüyle, Türk milletinin hayatının her kademesinde birçok değişiklikler ve gelişmeler meydana gelmiştir. Taşındığı yeni coğrafyada bu dinin ilhamı ile büyük bir medeniyet vücuda getiren atalarımızın söz alanında yani edebiyattaki bütün dünyayı şaşırtan dehasına ve ustalığına zaman, yüzlerce yıl şahitlik etmiştir. Anadolu topraklarında İslâmiyet’in etkisiyle gelişen divan edebiyatı en güzel eserlerini usta şairlerin dilinden ve kaleminden vermiştir. Belagatı ile Arap şairlerini lal eden Kuran’ın ışığında ortaya çıkan bu edebiyatın şairlerinde söz, bütün gönülleri hayran bırakan, dimağları alt üst eden bir elbise giyiyordu. Ne var ki doğan ve gelişen her şeyin yok olacağını beyan eden ilahî kanun gereğince bu edebiyatın da on dokuzuncu yüzyılda son günlerini yaşadığına şahit oluyoruz. Şeyh Galip ve Nedim’den sonra divan edebiyatına yeni ufuklar açacak şairler gelmedi. Bu son dönemdeki şairleri okudukça biz sadece Fuzûlî’leri ve Bâkî’leri yâd edebildik. O manayı ve ahengi bir daha bulamadık. Ancak bizim için aynı kaynaktan beslenmiş bu dönem şairleri bile çok kıymetliydi ve onların eserleri bize şaşaalı bir maziyi hatırlatıyordu.
İşte biz de bu çalışmamızda on dokuzuncu yüzyıl şairi Zâik’in şiirlerini günümüz alfabesine aktardık. Ta ki bu dönemde de kayda değer şairlerin yetiştiği ve asırların hatırasını taşıyan şiirlerin yazıldığı insanımıza malum olsun.
Üzerinde çalıştığımız Zâik Divanı’nın 135 varaktan oluşan tek yazma nüshası Millet Genel Kütüphanesi, Ali Emiri Manzum kısmında 136 numarada kayıtlıdır. Biz eserin ilk 65 varak kısmını tez konusu olarak ele aldık ve bu bölümü transkripsiyonla Latin harflerine aktardık.
Şair hakkında bilgi veren kaynaklarda Zâik’in daha çok hezel ve hicivleriyle ünlü olduğu kayıtlı iken, biz Divan’ında şairin daha çok manzum tarihlere yer verdiğini gördük. Nitekim Divan’ın başında yer alan on sekiz kasideden sonra, doksanlı varaklara kadar tarih manzumeleri mevcuttur. Divan edebiyatının Zâik mahlasıyla şiirler yazan bu şairi kaynaklarda Şeyh Mehmed Emin adıyla kayıtlıdır. Tasavvufi bir gelenekten gelen şair on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında Bursa ve İstanbul’da yaşamıştır.
Eserinin kahır ekseriyetini tarihlerin oluşturduğu şair, Abdülmecid Han için yazılmış, padişahın yaptırmış olduğu binalardan bahseden birçok tarih manzumesi kaleme almıştır. Bunun dışındaki tarihleri daha çok mensubu bulunduğu tarikatın büyükleri, onların zevceleri, kızları ve oğulları için yazılmıştır. Bu tarihlerde; ilgili zevatın ölümleri, doğumları ve yapmış oldukları hizmetleri, hacca gitmeleri ve dönmeleri veya Bursa’ya gelişleri anlatılmıştır.
Şairin bu eseri mürettep bir divandır. Tarihlerden sonra gazeller gelmektedir. Her harfe bir gazel yazmak niyetinde olan şair bazı harflerin olduğu yerleri daha sonra yazmak üzere boş bırakmıştır. Buradan da anladığımız kadarıyla eserini kendisi tertip etmiştir. Tarihlerini daha çok gazel, kıt’a ve beyit nazım şekilleri ile kaleme almıştır. Divanın sonlarında ise müfretler ve beyitler yer almaktadır. Şiirlerinde klâsik şiirin en çok kullanılan aruz kalıplarını tercih ettiği görülmektedir. Birkaç şiiri de musammat tarzındadır.
Elimizdeki eserin okunaklı bir yazısı olmakla birlikte bazı sayfalarda yer yer cilaların dökülmüş olması okumayı zaman zaman güçleştirmiştir.
Şair hakkında Son Asır Osmanlı Şairleri, Tuhfe-i Naili ve Osmanlı Müellifleri adlı kaynaklarda bilgilere rastlanmaktadır.
Eserin dili Farsça yazılmış bir beyit nazım şekli olan 83. şiir dışında Türkçedir. Tabii olarak klâsik edebiyatta yer alan Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalara yer verilmiştir. Şiirlerin dili, dönemi içerisinde kolay anlaşılabilecek bir mahiyettedir.
Netice itibariyle on dokuzuncu yüzyıl divan edebiyatının kendi şahsına has, orijinal ve sıra dışı şairlerinden biri olan Zâik, kaynaklarda Nef’î’yi hatırlatacak renkli ve asabî bir sima oluşundan söz edilse de; onun bu yönünü divanındaki şiirlerinde pek göremedik. Hezel ve hicivlerini kayıt altına almayan şair, mevcut şiirleri ile daha çok kendi halinde bir mutasavvıf şahsiyet profili çizmektedir. Keşke onun mezkûr şiirlerine ulaşmış olsaydık. O zaman Zâik’in belki kendine has o kimseye benzemeyen yönü ile karşılaşacaktık.
Biz şairin bu şiirlerinin de iyice incelendiğinde başka kaynaklarda adı geçmeyen birçok şahsiyeti tanıyacağımızı ve onlar hakkında bilgi sahibi olacağımızı, ayrıca İstanbul ve Bursa’da yapılan bazı binaların kimler tarafından ve ne zaman yapıldıklarını öğrenme imkânı bulabileceğiz.
Şu ana kadar edebiyat âlemine gizli kalmış bu şairi tanıtmak ve şiirlerini okuyuculara ulaştırmak bizim için ayrıca bir zevk ve onurdur. Bu onura ulaşmamızda bize görev vererek yardımlarını esirgemeyen ve her konuda rehberlik eden, hatalarımızı ve eksikliklerimizi Yunus Emre hoşgörüsü ile hoş gören ve düzelten başta çok değerli danışman hocam Prof. Dr. Emine YENİTERZİ’ye, Prof. Dr. Ahmet SEVGİ’ye, Yard. Doç. Dr. Semra TUNÇ’a ve Dr. Erol ÇÖM’e en samimi duygularla teşekkürlerimi sunar, kendilerine meslek hayatlarında üstün başarıları Allah’tan dilerim.
GİRİŞ
ZAİK’İN YAŞADIĞI DEVRİN GENEL ÖZELLİKLERİ
A) SİYASÎ VE SOSYAL DURUM
Zâik, Osmanlı Devleti’nin yenileşme yani batılılaşma hareketlerinin yoğun olarak yer aldığı bir döneminde yaşamıştır. Artık Osmanlı aydını asırlarca içinde yaşadığı medeniyet dairesinden çıkıp yüzlerce yıl mücadele halinde bulunduğu yeni bir medeniyetin, batı medeniyetinin, dairesine girmek istemektedir. Türk edebiyatı birçok ilkle bu dönemde tanışmıştır. Yeni yeni edebî türler batıdan gelerek ağırlığını hissettirirken yeni düşünceyi savunan ve eskiye pek rağbet etmeyen kuvvetli edipler de yetişmektedir. Artık edebiyatta divan şairleri değil bu yeni anlayışın ediplerinin ağırlığı hissedilmektedir. Şairin hayatı da yine batılılaşmanın yoğun olarak yaşandığı İstanbul ve Bursa çevresinde geçmiştir.
On sekizinci yüzyılın sonlarında tahta çıkan III. Selim, Nizâm-ı Cedîd denen bir dizi yenilik yapıyor ki bu yenilikler sadece askerî alanda değil sosyal hayatın birçok yönünü de kapsamaktadır. Ayrıca ülkedeki yüksek kademede bulunan yöneticileri ve devlet adamlarını toplayarak Sened-i İttifak adıyla onlarla bir senet imzalıyor ve bununla padişahın yetkileri ilk defa olarak kısıtlanıyordu. Ancak Yeniçerilerin karşı çıkmaları ve isyanı üzerine III. Selim düşüncelerini gerçekleştiremiyor.
Ondan sonra gelen II. Mahmud Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmadıkça hiçbir yeniliği hayata geçiremeyeceğini anladığından 1826 tarihinde kanlı bir şekilde bu ocağı ortadan kaldırıyor ve yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla yeni bir ordu kuruyor. Artık yeniliklerin önü açılmıştır. Padişah önce bir kılık-kıyafet düzenlemesi getiriyor ve memurların giyecekleri kıyafeti kanunla tespit ediyor. Fes giyilmesini zorunlu hâle getiriyor. Devlet görevlileri görünüş olarak daha Avrupaî bir tarza bürünüyor. Eğitimden posta teşkilatının kurulmasına kadar birçok alanda yenilikler yapılmıştır. 1831 tarihinde ilk resmî gazetenin çıkarılması emrini veriyor. Arkasından 1840’ta Ceride-i Havadis yarı resmî bir gazete olarak İngiliz tüccar ve muhabir William Churchill tarafından yayınlanmıştır. Gazetecilik düşünce hayatında ve edebiyatımızda bu şekilde yer bulmaya çalışırken siyasi ve sosyal hayatı temelinden değişikliğe uğratacak olan Tanzimat Fermanı olarak bilinen Gülhane Hatt-ı Hümayunu yayınlandı. II. Mahmud tarafından tasarlanan fakat ölümü üzerine oğlu Sultan Abdülmecid ve
Londra’da elçilik yapmış olan Mustafa Reşid Paşa’nın birlikte hazırladıkları ve Reşid Paşa’nın Gülhane’de padişah adına okuduğu düzenlemeler metni artık devlet için her alanda yeni bir dönemin başlangıcı oluyordu. Bu fermandan sonra artık batı etkisi kendisini daha kuvvetli olarak hissettirecek ve yakın zamanda her alanda batı örnek alınmaya başlanacaktır. Ancak Zâik’in şiirlerine baktığımızda memleket dâhilinde meydana gelen bu olaylardan bahsetmediğini görmekteyiz. O, yine klâsik anlayışla divan şiiri geleneğini sürdürmüştür. Gerek gazetecilikten gerekse Tanzimat Fermanı’ndan olumlu veya olumsuz herhangi bir söz etmiyor. Hatta birçok konuya bu arada bazı kitapların basılmasına tarih düşüren şair bu konularda bir şey yazmamıştır. Sadece Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması üzerine yazdığı iki kasidesi var. Bunlarda da olaya tarih düşmüştür.
B) KÜLTÜREL VE EDEBÎ DURUM
On dokuzuncu yüzyıldaki şairler yaşanan hayata, çevreye ve insana daha yakından bakmış ve dönemin şiirinde aranan değişiklik ihtiyacını karşılamaya çalışmışlardır. Bu amaçla şiirlerine mahallî renk katmışlar, halk şiiri ve sanatçılarıyla ilgilenmişler, zaman zaman hece veznini kullanarak türküler yazmışlar, böylece divan şiirinin geleneksel yapısını sarsmışlardır. Bu tarz girişimlerin bazı eserlerde başarılı olduğu dikkate alındığında bu dönemin divan şairleri aslında yeni edebiyatın da ilk müjdecilerinden sayılabilirler. Özellikle Ziya Paşa’nın önce halk şiirine yönelip sonra tamamen klâsik şiire yönelmesi bu duruma en güzel misaldir. Dönemin şair ve yazarları divan edebiyatının nazım şekilleri ile yeni konuları denemişler böylece edebiyatta bir zihniyet değişimi başlamıştır. Dönemin edipleri aslında divan edebiyatının hem son temsilcileri hem de divan edebiyatını yıkarak yeni edebiyatın kurucuları olmuşlardır.
On dokuzuncu yüzyılda divan edebiyatı şairler yetiştirmeye devam etmiştir. Fakat önceki dönemlerde olduğu gibi ses getirememişlerdir. Bu asır, divan edebiyatı geleneğinin önemini yitirerek çöküşe geçtiği ve yerini yeni bir edebiyata bırakmaya başladığı bir dönemdir. Böyle bir edebiyat ortamı içinde, dönemin şairleri on yedi ve on sekizinci yüzyıl ustalarının yollarını izlemiştir. Bu dönemin başlıca kayda değer isimleri şunlardır:
Aynî; Gaziantep doğumludur. Asıl adı Hasan’dır. 1790 yılında İstanbul’a gelerek şairler arasında kendini göstermiş ve Nakşibendî tarikatına girmiştir. Çeşitli devlet görevlerinde bulunmuş olan Aynî İstanbul’da ölmüştür. Aynî, edebiyat tarihindeki
yerini manzum tarihleriyle yapmıştır. Manzum tarih söylemede edebiyatımızda Sürûri’den sonra en önde gelen şairlerdendir. Ancak şairliği güçlü değildir. Şiirlerinde Şeyh Gâlib’in büyük etkisi görülür. Nef’î ve Nâbî’den de etkilenmiştir. On sekiz ve on dokuzuncu yüzyıl şairlerinden bazılarının gazellerine nazireler yazmış, Fıtnat’ın bir gazelini tahmis etmiş, bir gazelini de müstezad haline getirmiştir. İzzet Molla ile birlikte yazdığı yirmi gazeli bulunmaktadır.
Enderunlu Vasıf; İstanbullu olan Vâsıf, Enderun’da yetiştiği için Enderunlu ya da Enderunî lakabıyla tanınmıştır. III. Selim döneminin son yıllarından başlayarak saray çevresinde önemli görevlerde bulunmuş, en son hacegânlık rütbesiyle saraydan ayrılmıştır. Şair, İstanbul’da 1824 yılında ölmüştür. O, divan edebiyatının son döneminde yetişmiş, Nedim’in yolunda yürümüş ancak, orijinal olmak için bayağılaşmayı bile göze almış, edebiyatımız yönünden çok Türk dili, özellikle folkloru açısından önemli bir şair olarak kabul edilmiştir. Vâsıf Dîvânı Mısır (Bulak 1257) ve İstanbul (1257, 1258, 1989) da olmak üzere toplam dört kez basılmıştır.
Keçecizade İzzet Molla; İstanbul’da doğmuş, çeşitli devlet görevlerinde bulunduktan sonra Osmanlı-Rus Savaşı aleyhtarı olduğu için sürgüne gönderildiği Sivas’ta ölmüştür. Divan şiiri geleneğini sürdürmekten öteye giderek, sahip olduğu şairlik yeteneği, ince zevki, sağlam ve zarif üslubuyla diğer şairlerden kolayca ayırt edilebilecek bir edebî değer ve ustalık göstermiştir. İzzet Molla’nın mizahî yanı güçlü olup eserlerinde yer yer olay ve şahısları mizahla karışık bir üslûpla anlatmayı başarmıştır. İzzet Molla zeki, nüktedan, sözünü esirgemeyen, mizaha ve latifeye düşkün, zevk ve eğlenceyi seven kişiliğiyle divan şiirinin son şairleri arasında en dikkate değer şahsiyettir.
Leyla Hanım; İstanbul’da doğmuştur. İyi bir aileden gelen Leylâ Hanım, 19. yüzyılın usta şairlerinden Keçecizâde İzzet Molla’nın akrabasıdır ve İzzet Molla’dan etkilenmiştir. Leylâ Hanım, bazı şiirlerinde dayısı İzzet Molla’yı üstat olarak anar. Mevlevîliği benimsediği söylenen Leylâ Hanım İstanbul’da ölmüştür. Aslında güçlü bir şair olmayan Leyla Hanım divan edebiyatındaki yerini kadın şair olmasına borçludur. Şiirlerinde bir Mevlevî şeyhi olan Şeyh Gâlib’in etkisi görülür. Divan şiiri gazellerinin ana teması olan aşkı Leylâ Hanım da gazellerinde işlemiştir. Bazı gazellerinin sonunda Mevlânâ’yı anmış olsa bile daha çok beşerî aşkı işlemiştir. Hem dayısı hem de hocası olan İzzet Molla’dan birkaç şiirinde söz eden Leylâ Hanım, onun bazı beyitlerini tazmin ve bir gazelini tahmis etmiştir. Ayrıca divan şiirinin Bakî gibi eski usta
şairlerinden bazılarına nazire yazan Leylâ Hanım, döneminin şairlerinden bazılarının şiirlerini de tanzir etmiştir. Sadece Divan’ı vardır.
Yenişehirli Avnî; Yenişehir’de doğmuştur. Asıl adı Hüseyin’dir. İstanbul’a geldikten sonra çeşitli devlet görevlerinde bulunmuş; bir ara divan kâtibi olarak Bağdat’a gitmiştir. İstanbul’a döndükten sonra eşini ve oğlunu arka arkaya kaybeden şair ömrünün geri kalan kısmını derbeder ve maddî sıkıntı içerisinde geçirmiştir. Avnî; Mevlevîliği benimsemiş, derviş yaradılışlı bir şairdir. Eski geleneğe bağlı kalmakla birlikte, divan şiirinin 19. yüzyılda yeni bir görünüm kazanması için eskinin çağın gerekleri doğrultusunda değiştirilmesi gerektiğine inanan, bu nedenle de yeni bir söyleyiş arayışında olan bir şairdir. Ancak, alçakgönüllü, iddiasız bir şair olması ve yazdıklarına fazla özen göstermemesi sebebiyle Osmanlı şairleri arasında lâyık olduğu yeri alamamıştır. Ayrıca döneminin birçok şairi gibi o da şiirlerinde laubaliliğe düşmekten, zaman zaman sıradan bir şair olmaktan kurtulamamıştır. Bu duruma rağmen gerek kendi döneminde gerekse sonraki dönemlerde iyi şair olarak itibar görmüştür.
Şeref Hanım; İstanbul’da doğmuştur. Padişah II. Mahmud’a ve Valide Sultan’a övgüler yazmıştır. Şeref Hanım dindar ve Mevlevî tarikatına mensup bir kişidir. Dîvân’ında Mevlânâ ve Mevlevi büyükleri için yazılmış şiirleri vardır. Dîvân hem muhteva hem de dil ve ifade özellikleri yönünden Şeref Hanım’a kadın şairlerimiz arasında önemli bir yer kazandırmıştır. Onun şiirlerinde yenilik bulunmamakla birlikte, eskinin başarıyla tekrar edildiği görülmektedir. O da dönemin modasına uyarak eski ve yeni birçok şaire nazire yazmıştır. Şeref Hanım’ın dönemindeki şairlerin çoğundan başarılı olduğu, özellikle, aruza hâkimiyeti, kusursuz söyleyişi, duygu ve hayal inceliğiyle döneminin öteki hanım şairi Leylâ Hanım’dan daha üstün olduğu söylenebilir.
On dokuzuncu asrın genel görünümü; divan edebiyatı devam etmekle birlikte eski gücünü kaybetmiştir. Ancak eskinin taklidi sayılacak bazı eserler verilmiştir. Düşünce hayatına katkısı olmayan bu edebiyat özellikle gazetenin yaygınlaşması buna bağlı olarak da batıdan yeni türlerin gelmesiyle divan şiirine olan ilgi azalmış ve insanlar artık batılı tarzdaki eserlere iltifat eder olmuşlardır. Hatta Sadullah Paşa meşhur On Dokuzuncu Asır manzumesini şeklen divan edebiyatı geleneği içinde yazarken Avrupa’nın gelişmişliğini anlatıyor ve aynı özlemi Osmanlı Devleti için de duyuyordu. Bu dönemin yenileşmede önde giden isimleri bile eski gelenekle yetişmelerine rağmen
yeni edebî türlere yönelmişlerdir. Hatta divan edebiyatının nazım şekillerini kullandıklarında bile yeni konuları işlemişler, bir müddet sonra eski şiir şekillerini değiştirerek yeni şekiller oluşturmuşlar ve nihayet klâsik edebiyatın hem konu hem de şekil olarak son bulduğuna şahit olduk.
I. BÖLÜM
ŞEYH MEHMED EMİN ZÂİK EFENDİ A) HAYATI
Şeyh Mehmed Emin Zâik Efendi, Niyazi-i Mısrî Hazretlerinin hulefasından, Ebyat-ı Bayramiye ve Mısriye şarihi, Şeyh Mehmed Suhfi’nin hafidzadesi Şeyh Hafız Mehmed Zeynüddin Efendi’nin oğludur. 1208/1793’te Bursa’da doğdu.
Evvelâ babasından, sonra döneminin diğer büyük şahsiyetlerinden ilim tahsil etti. Cami-i Kebir yakınındaki Şeker Hoca Mahallesinde Dergâh-ı Mısrî1 meşîhatinde
bulunan babasının 1232/1816’da Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere arasında vefatı üzerine, küçük kardeşi Ahmed Şemseddin Efendi ile birlikte ve onun ölümünden sonra da tek başına şeyhlik yaptı.
Arzu edenlere Arapça ve Farsça okutmuş ve tefsir istinsah etmiştir. Bursalı Müşir Eşref Paşa ile Bursa ulema ve şeyhlerinden bazıları kendisinden eğitim görmüşlerdir.
Bazı zevatın daveti üzerine 1251/1835’te de İstanbul’a gelmiş, burada evlenerek isteyenlere Arapça ve Farsça okutmuştur. Şinasi merhumun da terceme-i hâlinde naklettiği suretle Farsça okumak üzere müracaat eden ve bir iki dersten sonra feragat etmesi üzerine şeyh, hiddetlenerek bir kıt’a ile hicvetmiştir. Kıt’a güzel olmakla birlikte çirkin olduğundan İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri adlı kitabında kıtaya yer vermemiştir.
İstanbul’da bulunduğu sırada Bursa’daki dergâh, kardeşi ve onun vefatından sonra da büyük oğlu Necat Efendi tarafından idare olunmuştur.
Zâik, İstanbul’da hastalanarak Bursa’ya dönmüş, burada 1269 /1852’de altmış bir yaşında iken vefat etmiştir. Dergâhın haziresinde Niyazi-i Mısrî’nin oğlu Şeyh Çelebi Ali Efendi’nin kabrinin civarına defnolunmuştur.
Vefatından beş altı ay evvel, mezarına kitabe olarak, şu tarihi söylemiştir: Bu dergâh-ı şerîfe hizmet-i makbûledir zannım
Ki hizmet bitmeyince çekmedi pâyın bu mihverden Fidâ-yi hâk-i pây-i âl ü evlâd eyleyen cismin Hüseyniye çıkar Mısrî yolunda hubb-i Hayderden
1 Bu dergâh, Hazret-i Mısrî’nin hayatında tüccardan Abdal namında bir hayır sahibi tarafından 1080’de
Güher mühmel şu söz târîh-i fevt-i ihtirâ’ıdır Sızupdur Zâ’ikı ney-şekker Mısrı hüner harden
(Noktalılar 1269, Noktasızlar 1269)2
Mevaliden Kıbrısîzade İsmail Hakkı Efendi de Zâik’in ölümü üzerine mısra ile mücevher bir tarih söylemiştir:
Zâ’ik-ı devrân tatdı cur’a-i câm-ı ecel3
B) EDEBÎ KİŞİLİĞİ
Şeyh Zâik merhum, esmer, uzun boylu, vücudu zayıf, sakalı hafif, yüzü biraz çiçek bozuğu Hersekli Arif Hikmet’in tabiriyle “garibülmanzar (garip görünüşlü)” biridir.4
Şairlerin âlimlerindendir. En ziyade hiciv ve hezelde kudret göstermiştir. Hezel tarzında söylediği bir gazelinde:
Lerzenak olmadadır halk-ı cihan faslımdan Teb-i kahrım yetişür şürb-i müdavada bile demektedir.5
Şair Safvet’e hitaben söylediği ve hezellerinin en güzellerinden olduğu rivayet olunan ve:
Merhaba ey semt-i irfanın baid-i ebteri 6
mısraıyla başlayan manzumeyi pek çok aramaya rağmen bulamadık.
En ciddî manzumelerinde de mizaha temas etmekten kalemini men edememiştir. Zâik’i gören ve tanıyanlar hazır cevap, nüktedan, letaif-perdaz, rind-meşreb bir şeyh-i zarif olduğunu söylemişlerdir. Letaif ve zaraifi diğer şiirleri gibi kaydedilmediğinden unutulup gitmiştir.
2 Mahmud Kemal İbnü’l-Emin, Son Asır Türk Şairleri, c.11, s.1960, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul
1970. 3 Age 4 Age 5 Age 6 Age
Güzel bir söz, hoş bir fıkra işittiğimiz vakit kahkahalarla gülmek ve sonra o sözü, o fıkrayı unutmak bizim eski alışkanlıklarımızdandır. Bu alışkanlığımızdan Zâik’in letaifleri ve hezelleri de nasibini almış ve onun bu tarz şiirleri unutulmuştur.
Divanı müretteptir. Kendi yazısıyla olan nüsha, kardeşinin torunu merhum Şeyh Şemsüddin Efendi’de idi.7 Şeyh’in bu nüshayı daha sonra ne yaptığı konusunda
kaynaklarda bilgiye rastlamadık. Basılıp yayınlanmadığından Zâik Divanı’nın nüshası pek nâdirdir.
Esbak Şeyhülislâm Arif Hikmet Bey’in aşağıdaki takdirnamesinin, Zâik’in bu divanına ait olduğu şüphesizdir. Çünkü Zâik’in başka mecmuası ve eseri yoktur.
Burûsada şuyûhun ser-bülendi Maârif-âşinâ Zâik Efendi Kemâlin görse eylerdi sitâyiş Belâgat âmafadıl hücendi Utârid, kilkine abd-i mükâtib Süreyyâ nazmının ser-rişte bendi Hünermendân-ı asra kıldı ithâf Bu nev-mecmûa-i âlem-pesendi
Hudâ sâbit ede sadr-ı hünerde O sâmi-rütbe zât-ı ercümendi8
Şeyh Zâik, İstanbul’a geldikçe çoğunlukla Fındıklı’da Şeyh Yunus Efendi’nin tekkesine misafir olurmuş. Bir meseleden dolayı iki şeyh arasında kırgınlık hâsıl olunca misafir şeyh, tekkeyi terk etmiş ve şu beyti söylemiştir:
Şeytân ile cevz oynamag var ise niyet Fındıklıdaki Şeyhe varup eyle inâbet9
Bursalı şair İffet Efendi10, lâtife olarak şu beyti tanzim etmiştir:
Şeyh Emîni Müslümân olsun derim meşreb bu ya Ben zemîni âsumân olsun derim meşreb bu ya11
7 Age 8 Age 9 Age
İffet bu beyti şeyhin:
Sevdiğim çâr ebruvan olsun derim meşreb bu ya Tîr-i hüsni bir kemân olsun derim meşreb bu ya12
matlalı gazeline itirazen yazmış olsa gerektir.
Şeyh, bir gazelinin maktaında İffet için şöyle der: Şimdi ahbâb-ı zamân Zâ’ik hukûk-ı sâbıkı Hazret-i İffet Efendi-veş ser-â-ser mahveder13
Diğer bir rivayete göre, Bursa naiblerinden biri, Şeyh Zâik’le buluşur, görüşürlermiş. Naib, bir gün tekkeye gittiğinde Şeyh şu üç mısraı okuyarak dördüncüsünü bulamadığını söyler:
Câna zülfün rîsmân olsun derim olmaz bu ya Ben zemîni âsumân olsun derim olmaz bu ya Fikr-i aşkın hep de ta’lîk-i muhâl eyler beni Naib de derhal şu mısraı irad eder:
Şeyh Emîni Müslümân olsun derim olmaz bu ya”14
Bursa eşrafından bazılarını “Mel’ûn-ı Bursa”, “Me’bûn-ı Burusa” redifli ve kafiyeli bir manzume ile hicvetmesine ait fıkra, pek zariftir. Bu fıkra Hoca Hayret’in tercüme-i hâlinde15 naklolunmuştur.
Vak’anüvis Lutfi Efendi tarihinde Zâik için şunları kaydetmektedir:
Zâik, Pertev Paşa’nın konağına sık sık gider ve paşanın sohbetinde bulunurdu. Hicivleri meşhurdu. Paşa’nın Cağaloğlu’nda Çifte Saraylar arsasında bir konak inşasını başlattığı sırada Zâik “Menzil-i Pertev Paşa” kelimelerini içeren bir tarih söylemişti. Lebib Efendi merhum, bilahare “Meş’um tarihlerden biri de budur. Çünkü ‘menzil’ ıstılâhât-ı sûfîyede ‘kabir’ manasınadır. Bir konak için o kelimenin îrâdı nâ-be-mahaldir.” demiştir.
11 Mahmud Kemal İbnü’l-Emin, Son Asır Türk Şairleri, c.11, s.1960, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul
1970. 12 Age 13 Age 14 Age
15 Tercüme-i halleri Mahmud Kemal İbnü’l-Emin’in, Son Asır Türk Şairleri adlı eserinin, Millî Eğitim
Şeyh Zâik’in ikinci oğlu Hüseyin Hakkı Efendi de şairdir. Şeyhin kızı Şerife Ziba Hanım, 1234/1818’de doğdu. Evvela Mısırlı Nazlı Hanım’ın, daha sonra Yusuf Kamil Paşa’nın halilesi Zeynep Hanımefendi’nin senelerce kitabet hizmetinde bulunmuştur. “Kâtib Hanım” namıyla tanınırdı. Bazı kibar hanımlara kasideler yazardı. Damadı ile birlikte haccetti. Kızı Sırrıye Hanım’ın vefatı üzerine Bursa’dan İstanbul’a geldi. Büyük oğlu Ahmed Hulusi Bey’in harem-i şerif-i nebevi müdüriyetine tayini üzerine tekrar Bursa’ya gitti. 1319/1902’de vefat etmiş; babasının yanına defnolunmuştur. Şişman, esmer, terbiyeli imiş. Lutfi Efendi onu çocukluğunda Zeyneb Hanımefendi’nin konağında gördüğünü bazen onların evine de geldiğini söylüyor. Kadınların, bir manzumesini okuduklarını ve hatırında kalan kısmını şu şekilde aktarıyor:
Dâmâd-ı âliyyem şehâ Zâtına bulunmaz bahâ Sırrıyemi verdim sana Birlikde et zevk u safâ
Mısrî şeyhi hafîdesi Zeynep Sultânın bendesi Âlem onun efkendesi Birlikde et zevk u safâ16
Zâik hicivlerinde müstehcen ifadelere de yer vermiştir. Siyasî olarak karmaşık bir dönemde yaşamış olan Zâik şiirlerinde dönemin siyasî ve sosyal hayatını pek yansıtmamıştır. Dönemle ilgili olarak sadece Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması münasebetiyle iki kaside yazmış ve bu kasidelerde de Ocağın kaldırılmasına tarih düşmüştür. Ele geçmeyen hezellerinde devrin siyasî ve sosyal olaylarına değindiği konusunda kaynaklarda da herhangi bir kayda rastlamıyoruz. Daha çok tarihlerinde münferit sayılabilecek olaylara değinmiştir.
C) ZÂİK DİVANI HAKKINDA
Şairin eserindeki şiirlerin niteliklerini şu şekilde dile getirebiliriz: Eserinin tarihlerin dışında kalan ilk 21 şiirinin 18’i farklı kişilere takdim edilmiş kasideler ve 3 tanesi de gazeldir.
Kasideler sırası ile Divan’da şu isimlerle yer almışlardır.
16
Mahmud Kemal İbnü’l-Emin, Son Asır Türk Şairleri, c.11, s.1960, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1970.
Birinci kaside “Ḳaṣīde-i Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Ṣadr-ı aẓam Ġālib Saīd Pāşā” ismiyle Sadrazam Galib Said Paşa için yazılmış bir bahâriyedir. Bu kaside 27 beyitten oluşmaktadır.
İkinci kaside muhtemelen baş tarafı eksik olan bir şiirdir. 10 beyitten oluşmaktadır. Fe i lā tün Fe i lā tün Fe i lā tün Fe i lün kalıbıyla yazılmıştır.
Üçüncü kaside “Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Mīr Zühdī Müsteşār-ı Ṣadāret-i Uẓmā” adıyla kayıtlı bir bahariye olup Mir Zühdi adında biri için yazılmıştır. Bu kaside 17 beyitten oluşmaktadır.
Dördüncü kaside baş tarafı eksik Me fā ī lün Me fā ī lün Me fā ī lün Me fā ī lün kalıbı ile yazılmıştır. Tamamı 14 beyittir.
Beşinci kaside “Ḳasīde-i Belīġa Be-Ḫāk-i Pā-yı Hümāyūn Mülūkāne Ḥażret-i Abdulmecīd Ḫān Ḫalledu Mülkihū Āmīn” adıyla kayıtlıdır. Abdülmecid Han için yazılmıştır. 15. beyitten oluşmuştur.
Altıncı kaside de baş tarafı eksik Fā i lā tün Fā i lā tün Fā i lā tün Fā i lün kalıbıyla kaleme alınmış 14 beyitlik bir şiirdir.
Yedinci kaside “Ḳaṣīde-peççe Berā-yı Emīn Ḥaṭab İzzet Münīf Taḳdīm Şode” adıyla kayıtlı İzzet Münif için kaleme alınmıştır. 10 beyitlik kısa bir kasidedir.
Sekizinci kaside “Der-Sitāyiş-i Pertev Saīd Pāşā Ez-Berā-yı Şikāyet-i Aḥvāl-i Ḫod” adıyla kayıtlı Pertev Said Paşa’ya yazılan bir “şikâyetname”dir. 38 beyitten oluşmuştur.
Dokuzuncı kaside “Ḳasīde-i Nażīde-i Der-Ḥaḳḳ-ı Millet-i Mülsġā-yı Yeniçeriyānül-Maḳhūra” ismiyle kayıtlı 40 beyitlik bir kasidedir. Gökden indürdi Hudâ lafz-ı gazâ-yı ekberi mısraı ile Yeniçeri Ocağının kaldırılışına tarih düşmüştür.
Onuncu kaside “Ḳaṣīde-i Dīger Der-Ḥaḳḳ-ı Āngerve Muḫālifīn Lanehümullāhu İlā Yevmid-Dīn” bu kaside de Yeniçeriler için yazılmıştır. Bu kaside de 40 beyitten oluşmaktadır.
On birinci kaside “Ḳaṣīde-i Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Nāẓır-ı Mülkiyye Ḥażret-i Saīd Pertev Efendi” ismiyle Mülkiye Nazırlığı yapmış olan Said Pertev Paşa’ya yazılmış bir bahriyedir. Kaside 30 beyittir.
On ikinci kaside “Berā-yı Yūsuf Kāmil Pāşā Dāmād-ı Ḫidīv Mıṣr Ḳāhire” adıyla kayıtlı Yusuf Kâmil Paşa için yazılmış 18 beyitlik bir kasidedir.
On üçüncü kaside “Ḳaṣīde-i Sādiḳıyye Der-Sitāyiş-i Vālā-i Aydın ve Ṣaruḫān Ḥasan Pāşā” adında Aydın Saruhan’dan Hasan Paşa için yazılmış 18 beyitlik bir kasidedir.
On dördüncü kaside “Ẕikr-i Sāriḳiyye Der-Sitāyīş-i Gümrükçi-i Medīşe-i İzmir Süleymān Aġa” ismiyle kayıtlı İzmir gümrükçüsü Süleyman Ağa için kaleme alınmıştır. 30 beyitlik bir kasidedir.
On beşinci kaside “Ḳaṣīde-i Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Nūrullah Pāşā Emīn-i Maden” isimli Maden Emini Nurullah Paşa için yazılmış bir bahariyedir. Tamamı 42 beyitlik bir kasidedir.
On altıncı kaside “Ḳaṣīde-i Şitāiyye Der-Sitāyīş-i İmām-ı Evvel-i Ḥażret-i Şehriyārī Raūf Efendī” isimli imam Hz. Şehriyari Rauf Efendi adında biri için yazılmış bir şitaiyyedir. 27 beyitten oluşmuş bir kasidedir.
On yedinci kaside “Ḳaṣīde-i Ḳudūmiyye Der-Sitāyiş-i İbrāhīm Pāşā Ferzend-i Ḫidīv Mıṣr Ḳāhire” adıyla İbrahim Paşa için yazılmış bir kudumiyedir. Tamamı 41 beyitten oluşmuştur.
On sekizinci kaside “Reīs-i Sāyıḳ Ārif Efendī Arpa Emīni İken Iydiyyeyi Mutażammın Dinilen Ramażāniyyedür” adıyla kayıtlı Arpaemini Ârif Efendi için yazılan bir ramazaniyedir. 21 beyitlik bir kasidedir.
On dokuzuncu şiir “Tarife Der-Ḥaḳḳ-ı İḥtisāb” isimli Sekiz beyitlik bir gazeldir.
Yirminci şiir “Der-Ḥaḳḳ-ı Teẕkire-i Ṣānī” ismiyle kayıtlı Ârif Bey adlı bir kişi için yazılmış methiye tarzında 11 beyitten oluşan bir gazeldir.
Yirmi birinci şiir “Der-Vaṣf-ı Ḥażret-i Sünbül” isimli Sünbül Sinan için yazılmış 5 beyitlik bir gazeldir.
Ayrıca tarih şiirleri arasında “Müşârün İleyhe Ḳablel-Vezāre Burūsā Mütesellimligi Tevcīhinde Dinilen Ḳudūmiyye Ḳaṣīde-i Dil-ārādur” adında bir kaside daha yer almaktadır. 30 beyitlik bu kaside Divan’da 35. şiir olarak tanzim edilmiştir.
İncelediğimiz bölümün geriye kalan şiirleri tarihtir ve şu olaylar üzerine kaleme alınmışlardır. Kadızade Şeyhülislam Tahir Efendi dergâhının tamiri, Halil Rifat Paşa’nın üçüncü defa kaptan-ı derya olması, Sultan Abdülmecid Han’ın şehzadelerinin sünnetleri, Gazi Mahmud Han’ın sünnet şöleni, Said Paşa’nın serasker olması, Reşid
Paşa’nın hariciye nazırı olması, Halil Rifat Paşa’nın adalet hükümleri başkanlığına, Reşid Paşa’nın ilk kez sadrazam olması, Arif Hikmet Bey Efendi’nin şeyh olması, Bursa Mevlevihanesi’nin yenilenmesi, Halil Kamil Paşa’nın Cidde valisi olması, Rıza’nın ikinci kez serasker olması, Sârim Paşa’nın sadrazam olması, Selim Paşa’nın Üsküp’e vali olması, Abdulkadir Paşazade Mir Halet’in Tersane Mektûbî olması, Muhammed Ali Paşa’nın evlenmesi, Halil Rifat Paşa’nın Aydın müşiri olması, Esad Muhlis Efendi’nin Aydın defterdarı olması, Üsküdar Mevlevihanesi’nin onarılması, Bursa Mısri Dergâhı’nın onarılması, Unkapanındaki Ahmed El-Buhari Dergâhı’nın onarılması, Sultan Mahmud Han’ın Ahmed El-Buhari Dergâhı’nı üçüncü kez tamir ettirmesi, Bursa’daki Hz. Üftade Türbesi’nin onarılması, Karagümrük’teki Nureddin Cerrahi Dergâhı’nın onarılması, Üsküdar’daki Kartal Baba Dergâhı’nın yapılması, Aydos Müdürü Yusuf Murad Efendi İsmail Hakkı’nın Menzilini Satın Alması ve Nakşibendî Dergâhı’nı inşa ettirmesi, Bursa’daki Eşrefiyye Dergâhı’nın onarılması, Bursa’daki Karabaş Dergâhı’nın yenilenmesi ve onarılması, Midilli Adasındaki Mevlevihane’nin onarılması, Unkapanı’ndaki Şeyh Halim Hilmi Dergâhı’nın inşa edilmesi, Bursa’daki Sadi Dergâhı’nın onarılması, Bursa’daki Sadi Dergâhı’nın ikinci defa onarılması, Mihaliççik’teki Baba Fakih Türbesi’nin tamiri, Şeyh Şakir Efendi’nin Şeyh olması, Bursa’daki Celvetiyan şeyhi Hz. Şeyh Üftade’nin türbesinin tamir edilmesi, Şeyhü’l-Harem Ali Paşa’nın vefat etmesi, Hüdayi şeyhi Setid Abdürrahman Nesib Efendi’nin ölümü, Çenezade Dergâhı’nın Zaviyedarı Şeyh Muhammed Fikri El-Kadiri’nin ölümü, Karagümrüklü Şeyh Süleyman Efendi’nin biraderi Şeyh Mustafa Ahi’nin ölümü, Kadirihane Şeyhi Şeyh Emin’in vefatı, Alaeddin Şeyhi Nureddin Efendi’nin ölümü, Şeyh Taha El-Bağdadi’nin ölümü, Nişancı Paşa Zaviyedarı Şeyh Muhammed Şakir Efendi’nin ölümü, Hırka-i Şerif Camii’nin yapımı, Kasımpaşa’da Arapzade Bedevî Şeyhi Muhammed Efendi’nin ölümü, Tahir Ağa Dergâhı’nın Zaviyedarı Tevfik Efendi’nin ölümü, Hattat Şeyh Süleyman Vehbi Efendi’nin ölümü, Şeyh İbrahim Er-Rifai’nin zevcesinin ölümü, Mevlevi Akif Dede’nin ölümü, Şeyh Camii Şeyhi Hasib Efendi’nin zevcesinin ölümü, Kasımpaşa şeyhi Şemsi Efendi’nin oğlunun doğumu, Bizban Aişe Hanım’ın hac dönüşü ölümü, Attar İsmail Dede’nin zevcesinin ölümü, Bal Mumcu Nuri Efendi’in kızının ölümü, İncircizade Hacı Salih Ağa’nın ölümü, Yedekçiler Kethüdası Halil Ağa’nın oğlunun ölümü, Abdülaziz Ağa’nın Aydıncık’ta muvakkithane inşa ettirmesi, Aydıncık’ta inşa edilen bir çeşmeye, Aksaray ahalisinden Emine Hoca’nın ölümü, Sünbüli türbedarı Hamdi Efendi’nin kızının ölümü, Bursa Mütesellimi Halil Kamil Efendi’nin kethüdası Ahmed Hulusi
Efendi’nin kızı Mediha Hanım’ın ölümü, Bursa’da Mizanı-ı Harir Katibi Ârif Efendi’nin ölümü, Müderris Kaşıkcızade Said Efendi’nin ölümü, Unkapanı’ndaki Cami-i Şerif’in Sultan Mahmud tarafından tamiri, Aynı caminin yakında kasır yapılması, Hacı Muhammed Ağa’nın zevcesi Emine Hanım’ın ölümü, Mir Muhammed Nazım oğlu Mir Tahsin’in ölümü, Ahmet Hamdi Efendi’nin ölümü, Hurşid Bey’in ölümü, Şeyh Osman Efendizade’nin vefatı, Osman Efendi’nin kızının ölümü, Halil Kamil Paşa’nın kerimesinin ölümü, Melik Paşazade Emir Abdulkadir’in vefatı, Liman Paşa’nın kızı Züleyha’nın ölümü, Mevlevi Dede yaveri Hüseyin El-Hac’ın vefatı, Yusuf Murad Efendi’nin biraderi Mustafa Âsım Efendi’nin vefatı, Zehra Hanım’ın vefatı, Mevlevî Hüseyin Yaver Dede’nin vefatı, Selanikli Numan Sabit Efendi’nin vefatı Bahaeddin Muhammed’in doğmu, Muhammed Raşid’in ölümü, Şeyh Zuhuri Efendi’nin validesinin ölümü, Saatçi Ahmed Efendi’nin vefatı, Hoca Ayniyyü’l- Ayntabî’nin vefatı, Medaniye Sandık Emini Süleyman Ağa’nın oğlu İbrahim Edhem’in ölümü, Üsküdarlı İlyas Ağa’nın kızının ölümü, Bursalı Cizyedarzade Rakım Efendi’nin vefatı, Eğribozlu Mir İsmail’in torunu Mir Mustafa Behcet’in ölümü, Kasımpaşa Dergâhı’nın Mutfağının bina edilmesi, Nuri Bey’in Bursa Mevleviyetiyle görevlendirilmesi, Trabzon’da Osman Paşa’nın cami bina ettirmesi, Rıfkı Efendi’nin oğlu Muhammed Neşet’in doğumu, Mustafa Mümtazın doğumu, Hüseyin Ağa’nın ölümü, İzzet Muhammed Paşa’ın Kütahya dönüşü, Selanik Mevlevi Şeyhi Muhammed Ali Dede’nin ölümü, Behcet Efendizade Rıza Efendi’nin kaza ile ölümü, Ali Safi Efendi’nin vefatı, şairin annesinin vefatı, Selanik şeyhinin annesinin vefatı, Selanikli Ahi Ahmed Baba’nın vefatı, Ali Dergâhı’nın Silahşoranından Tahir Baba’nın vefatı, Yeni yılın gelişi, Diğer senenin gelişi, Kasapbaşı Şakir Efendi’nin Kethüdası Şakir Ağa’nın zevcesinin ölümü, Mihaliççik kazasındaki çeşme yapılması, Mihaliççik kazasında yapılan başka bir çeşmeye, Bursa Mütesellimi Hacı Mustafa Ağa’nın kahvecisinin ölümü, Ömer’in zevcesi Ümmü Gülsüm Hanım’ın vefatı, Emin Bey’in Hacegân’dan oluşu, Bursa’daki Muvakkithane’nin yapılması, Mazhar Paşa’nın kızının ölümü, Dülgerzade Divanı’nın basılması, Kasapbaşızade Mir Hamdi’nin nişan alması, Mektubi halifelerinden Osman Efendi’nin Lihyesine yeni tarih yazılması, Sarem Efendi’nin gümrük emini olması, Sarim Efendi’nin sadaret müsteşarı olması, Mısır Valisine kudumiyye kaside yazılması, Topçularda imam olan Hasan Efendi’nin kızı Şerife Ayişe Sıddıka’nın ölümü gibi konularda şair tarihler düşmüştür.
Divan edebiyatında şairler tarih düşerken farklı yöntem ve metotları kullanmışlardır. Bunları kısaca şöyle özetlemek mümkündür. Manen tarihler; harflerin
ebced hesabına göre beyitte yer almasıyla oluşur. Manen tarihlerin de farklı şekilleri vardır. Kelime tarih; tarihin tek kelimede veya tamlama şeklinde bir ifadede verilmesiyle oluşur. Tam tarih; mısraın tamamındaki harflerin ebced hesabına göre toplanmasıyla oluşur. Genellikle beyitin birinci mısraında tam tarih düşüleceği ifade edilir. Ta’miyeli tarih; mısradaki tarihin birkaç sayı eksiği ve fazlasıyla yapılan tarihtir ki önceki mısrada kaç ekleneceği veya çıkarılacağı söylenir. Noktalı harflerle tarih (mu’cem tarih); mısradaki noktalı harflerin ebced hesabına göre toplanmasıyla oluşur yine beyitin ilk mısraında tarihin mahiyeti söylenir. Noktasız harflerle tarih; beyitin ikinci mısraındaki noktasız harflerin ebced hesabıyla toplanması sonucunda oluşur. Önceki mısrada böyle bir tarihin düşüleceği ifade edilir. Noktalı ve noktasız harflerle tarih; mısradaki noktalı ve noktasız harfler aynı tarihi verir. Katmerli veya düta ifadeleri böyle tarih için kullanılır. Katmerli tarih; harflerin sayı değeri tarihin iki katını verir. Noktalı ve noktasız harflerin eşit şekilde kullanılarak tarihin iki katının verilmesi, mısraın tamamının tarihin iki katını vermesi veya tarihin dört katının verilmesi şeklinde düşülebilir. Katıp atma yoluyla tarih; sayıların eklenmesi, çıkarılması, çarpılması veya bölünmesi ile elde edilen tarih şeklidir. Muvassal tarih; bitişik yazılan harflerin hesaplanmasıyla düşülen tarihtir. Mükerrer tarih; en az iki defa tekrarlanan harflerle düşülen tarihdir. Mukatta tarih; birleşmeyen yani ayrı yazılan harflerle düşülen tarih şeklidir. Gayr-ı mükerrer harflerle tarih; her bir harfi bir defa hesaplayarak düşülen tarihtir. Beyitle tarih; beyitin tamamının tarihi vermesi şeklinde düşülen tarihtir. Lâfzen tarih; harflerin ebced hesabıyla değil tarihin beyitte söylenmesiyle düşülen tarihtir ki genellikle lâfzen tarihlerde manen tarih de yer alır. Ancak her zaman lâfzen tarihin yanında manen tarihin de verilmesi şart değildir.
Şair, tarih düşerken yukarıda bahsedilen farklı yöntemlerden bazılarını kullanmıştır. Bir iki yerde kelime tarihe yer vermiş, bir yerde lâfzen ve manen tarih düşmüş bunların dışında daha çok tam tarih ve katmerli tarih yöntemini kullanmıştır. Şairin tarihleri ile ilgili olarak yaptığımız incelemelerde şu sonuçlara ulaştık:
Şair, tarih düştüğü kelimenin altını çizerek tarihi yazmış ve mısraların tam tarih olanlarında sağına veya soluna tarihi rakamlarla yazmıştır. Katmerli tarihlerde ise mısraların her iki yanına tarihi yazmıştır. Ancak eski rakamlarla tarihin son üç hanesini yazmış, biz bunların başına bir (1) rakamını eklediğimizde asıl tarihi bulabiliyoruz. Herhalde tarihlere bin eklenmesi gerektiğini herkesin anlayabileceğini düşünerek böyle yazmıştır.
Şimdi Zâik’in tarih düştüğü bazı beyit ve mısralardan birkaç örnekle durumu somutlaştırmak gerekirse;
Bildiler yüz ṭoḳsan altı ortadan maḳṣad nedür “Ṣarf idenler lafẓ-ı melūn üzre ẕihn-i evferi”
Beyitte altı çizili kelime yine metinde altı çizili olarak verilmiş ve 196 sayısını vermektedir. Ayrıca ortadan ifadesi ile ikinci mısranın ortasındaki kelimede tarih düşüldüğü de söylenmiştir. Bin eklediğimizde 1196 hicrî yılını veriyor. Tek kelimelik bir tarihtir. Ayrıca beyitin birinci mısraında tarih açık olarak yüz doksan altı şeklinde geçmektedir. Beyitte hem lafzen hem de manen tarih düşülmüştür.
İşbu fetḥ-i aẓama tārīḫ-i tām olmaḳ içün
Gökden indürdi Ḫudā lafẓ-ı ġazā-yı ekberi 1241/1825-26
Beyiti tam tarihe örnektir ki Yeniçeri ocağının kaldırıldığı tarihi vermektedir. Beyitin birinci mısraında tam tarih düşüldüğü “tarih-i tam” ifadesi ile beyan edilmiştir.
“Yine buldı donanmā-yı hümāyūn izz ile rifat”
Mısraında harflerin sayı değerleri toplandığında [1]263/1846–47 tarihi elde ediliyor. Tarihlerin birçoğu yukarıda da söylediğimiz gibi bu şekilde tam tarih olarak verilmektedir.
“Güher mühmel iki tārīḫ bir mıṣrada ṭarḥ itdüm Miyān-ı ṣadra rifat ile fer virdi Reşīd Pāşā”
Beyitinin ikinci mısraı [1]262/1845 tarihinin iki katını veriyor ki katmerli tarihe bir örnektir. Bu şekilde katmerli tarihin örnekleri de eserde sıkça geçmektedir. Şair bu şekilde düştüğü katmerli tarih mısralarının her iki tarafına da tarihi yazmıştır.
Şair bazen de tarih düşmelerde muammalı bir ifade kullanmıştır. Muammalı tarihler tamamen muamma olmayıp eklenecek ve çıkarılacak sayılar bir önceki mısrada belirtilmiştir. Ta’miyeli tarih dediğimiz bu yöntem de şu mısrada uygulanmıştır.
“Bu tārīḫ oldı Ẕāiḳ ḳadri bālā iki manṣıbla Ḫalīl Kāmilī Pāşāya Kabe Cidde-gāh oldı”
1261/1845 tarihini veren ikinci mısraın harflerinin toplamı 2 eksik çıkıyor. Birinci beyitteki “iki mansıbla” ifadesindeki 2’yi ekleyince tarih tamamlanıyor. Ta’miyeli tarihe bir örnek olan bu beyitte tarih eklemek suretiyle tamamlandığından eksik ta’miyeli tarih yöntemiyle tarih düşülmüştür.
“Düşerse böyle biñde bir düşer tārīḫ-i müsteẟnā Selīm Pāşā-yı şīr üslūb oldı ḥāmī-i Üsküb”
[1]261/1845 tarihini veren ikinci mısrada tarih 1 fazla çıkıyor. Birinci beyiteki “binde bir düşer” ifadesine bağlı olarak 1 çıkarırsak mısraın yanına yazılmış olan [1]261 tarihini elde ediyoruz. Yine ta’miyeli tarihe örnek olan bu mısra eksik ta’miyeli tarih olarak tertip edilmiştir.
Eserdeki tarihlerin tamamına yakını manen tarih olarak düzenlenmiştir. Yani harflerin ebced hesabıyla tarihler düşülmüştür. Tarihlerin tamamına yakın genel olarak tam tarih, ta’miyeli tarih ve katmerli tarih olarak düzenlenmiştir.
II. BÖLÜM A) NÜSHANIN TANITIMI
Eski yazı Osmanlı Türkçesiyle yazılmış metin-incelemesini yaptığımız el yazması bu eserin tamamı 135 varaktır. Bizim Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulduğumuz bu eser aslında Millet Genel Kütüphanesi’ne aittir ve Ali Emiri Manzum kısmında 136 numarada kayıtlıdır. Adı geçen kütüphane 17 Ağustos 1999 depremi dolayısıyla zarar görünce boşaltıldığını ve bu eserin de Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ne bu şekilde getirildiğini tahmin ediyoruz. Bununla birlikte eserin CD kaydı da “Manzum 136”da Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Biz eserin 65’inci varağına kadar olan bölümün metin incelemesini yaptık.
Şair hakkında bilgi veren kaynaklarda Zâik’in daha çok hezel ve hicivleriyle ünlü olduğu kayıtlı iken biz bu eserinde dönemin divan şairlerinde olduğu gibi daha çok tarihlere rastlıyoruz. Eser üzerinde yaptığımız çalışmalar neticesinde baş taraftaki kasidelerden sonra eserin 90’lı varaklarına kadar tarih manzumeleri var. Divan edebiyatının Zaik mahlasıyla şiirler yazan bu şairi kaynaklarda Şeyh Mehmed Emin adıyla kayıtlıdır. Bursa’daki Niyazî-i Mısrî dergâhının şeylerindendir.
C) KASİDELER
1
1b Ḳaṣīde-i Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Ṣadr-ı aẓam Ġālib Saīd Pāşā Me fā ī lün Me fā ī lün Me fā ī lün Me fā ī lün 1 Bahār irdi şitāya ṭab-ı germi āşinā itmem
O bīgāneyle ahd olsun beş on gün merḥabā itmem 2 Şitā kim eylemişken müncemid envā-ı eşyāyı
Bahār itdi şüküfte yā niçün ḫayr-ı duā itmem 3 Bahār ile şitā ḳurbān idince vaḳt-i āzerde
Olur germā müvellid bunda hīç çūn u çerā itmem 4 Henūz bulduḳ rehā bend-i şitādan bad-ez-īn ey dil
Ḫitām-ı ṣayfa dek pā-bend-i ṭarf-ı inzivā itmem 5 Sebük-cān itdi teşrīf-i bahār ol rütbe gülşende
Çü bülbül bāliş-i gül-berg-i ṣayfa ittikā itmem 6 İdince sünbüle sulṭān-ı gül tacīl içün tevbīḫ
Didi gömgök olup ḳandīl-i tīre rūşenā itmem 7 Bu taẕīre benefşe17 daḫi oldı müsteḥaḳ el-ḥaḳ
Didi ḫaclet-nigūnem meyl-i vādī-i riyā itmem 8 Zebān18-endāz-ı tan oldı gelüp sūsen daḫi bezme
Didi ẓann itmeñüz teşnī içün ġayra ṣalā itmem 9 Cünūd-ı nāmiye baş ḳaldırınca emr-i davāya
Didi sulṭān-ı gül devrimde kār-ı nābe-cā itmem
17 Metinde teyeffüc, anlam gereği düzeltilmiştir 7a. 18 Metinde ziyān, anlam gereği düzeltilmiştir 8a.
10 Benefşe sünbül ile müsteiddān-ı siyāsetdür Velī ben ḫod-be-ḫod bu emr-i ṣabe ictirā itmem 11 Anı eylerse şol ẕāt-ı adālet-pīşe eyler kim
Diye taḳdīr-i tedbīrinde vaż-ı nā-sezā itmem
2a 13 Ne ẕāt ol ẕāt kim şākird-i dersi İbn-i Sīnādur Felāṭūn ile Fārābī disem de hīç ḫaṭā itmem 14 Ne ẕāt ol ẕāt kim endīşe-i derkinde aḳl-ı kül
Olur āciz dir isem yine tafṣīl-i ẟenā itmem 15 Ne ẕāt ol ẕāt kim İskender ü Dārā gelüp benden
Vesāṭat istese derbānlıġın aṣlā ricā itmem 16 Vekīl-i mutlaḳ-ı şāh-ı cihān düstūr-ı ālī-şān
Anuñ nām-ı güzīnin fetḥ ü nuṣretsiz nidā itmem 17 Cenāb-ı Ḥażret-i Ġālib ki nām-ı pāk-i vālāsın
Ṭahāretsiz vuḍūsız yāda tevcīh-i rıżā itmem 18 O bir düstūr-ı raḫşāndur ki dehre bir daḫi anuñ
Gelür miẟli diyüp de göz göre çeşmüm amā itmem 19 O bir düstūr-ı ādildür ki miḳrāż-ı ināyetle
Zebānum maḳṭa-i levm-i felek eylerse lā itmem 20 Velī ol ḥāle ḥācet ḳoymadı bu kerdeş-i ġaddār
Mecālüm ḳalmadı nuṭḳa çü bī-derd iştikā itmem 21 Muallel eyledi ḳahr-ı felek vaḳt-i civānīde
Yine ifrāṭ-ı ġayretle ḳabūl-i inḥinā itmem
22 O rütbe ser-nigūn itdi beni bu çarḫ-ı kec-rev kim Kemāl-i ḫaşyetümden naẓra-i sūy-ı semā itmem 23 Cihān reşk-i cinān oldıġı demler bāġa azm itsem
24 Beni bir mertebe ḫāmūşī-i yes itdi istīlā Zemistān-dīde bülbül gibi āġāz-ı nevā itmem 25 Şeh-i evreng-i yesem mübtelāyān-ı ġam-ı dehri
Eñ ednā ḫidmet-i endūhuma daḫi sezā itmem 26 Vezīrā ṣaf-derā ṣadrā cihān-dāver Ḫudā-vendā
Dimāġ-ı ṭaba niçün ḫˇān-ı vaṣfuñ müştehā itmem
2
Fe i lā tün Fe i lā tün Fe i lā tün Fe i lün 2b 1 Kime şekvā ideyüm ẓulm u teaddīsinden
Var iken şāh-ı ferīd ü nefer ü Dārā-iḳbāl 2 Şeh-i şāhān-ı cihān abd-i mecīd-i devlet
Alem-efrāz-ı ḥisān-ı ḫayr ferḫunde ḫiṣāl 3 Dest-i şāhānesidür ḥikmet-i genc-i esrār
Merhem-i lutfı olur dāfi-i her dā-i uḍāl 4 Söyler elbet ne ise derd-i dilin her bī-kes
Arż olur nezd-i ḫidīvānesine mā fīl-bāl 5 Bursada dergeh-i Mıṣrīnüñ olan sükkānı
Ahd-i şāhānede olsun mı giriftār-ı melāl 6 Vaḳt-i Firdevs-mekānda olınup istidā
Ruḫṣat olmışdı olınmaġa iki beyt idḫāl 7 Şeyḫi bu Ẕāiḳ-i kemter elem-i ẟıḳletle
Arż-ı ḥāle bu keş-ā-keşle idüp keşf-i melāl 8 Mekteb-i ḥüznde mānend-i ṣabī sākindür
9 Ankebūt öyle maḥalle olamaz tār-endaz Cāy-ı pehnāya bu ṭarlıḳdan ider isticāl 10 Merḥamet eyle eyā pādişeh-i Dārā-rā
Bundan artıḳ bulamam cānib-i taṣdīa mecāl 11 Seni vaḥdāniyet-i Ḥaḳḳa emānet itdüm
Ahd-i adlüñ ola peyveste ilā yevm-i suāl
3
Bahāriyye Der-Sitāyiş-i Mīr Zühdī Müsteşār-ı Ṣadāret-i Uẓma Fā i lā tün Fā i lā tün Fā i lā tün Fā i lün
1 Gülşene taḳsīm idince bülbülānı bāġbān Pāyuña düşdüm senüñ ben ey gül-i bāġ-ı cinān
3a 2 Ḫārḫār-ı ġam hezārān dāġ açınca sīneme Oldı her bir dāġ-ı gülşen külḫan-ı āteş-feşān 3 Tende cān itmiş terākim ol ḳadar kim her nefes
Ḳura-i dāġumdan ervāḥ-ı maḥabbetdür revān 4 Bāġ-ı tende ḫāriḳul-ādetler olmış lāne-gīr
Ṭutdı her dāġumda ṣad feryād-ı bülbül āşiyān 5 Miẟl-i ḳaḳnūs āşiyānsuz [bir] vücūd olsam yine
Eyler üstād-ı ezel ḫākisterümden ter-zebān 6 Şulezār itdi vücūd iḳlīmini mānend-i berḳ Dilde her bir dāġ-ı āteş odı eylerken nihān 7 Ṣad berehmen ṭavr-ı nābercāme eyler itirāż
Hetk-i nāmūs-ı çalīpā eyleyelden murġ-ı cān 8 Lekke-i cān cāme-i tenden izāle olmaġa
9 Ben bu yoḳluḳla adem-ā-bāda eylersem sefer Baña kūteh reh-güẕār olur feżā-yı lā-mekān 10 Dūzaḫ-ı hefte ilāve olsa aşḳuñ ḫānesi
Maḥv olurdı ḫāne-i heştümde mülk-i cāvidān 11 Aşḳdan ġayrıya nā-merdüm olursam cān-sipār
İtmesün bī-hūde men uşşāḳ-ı zāra cān-sitān 12 Olmasa dīvāne dil zencīr-i zülf-i yāre bend
Nüh ṭıbāḳı raḫş-ı çūbin-veş iderdi zīr-i rān 13 Böyle cāy-ı teng-nāyı arṣa-i pehnā ṣanup
Dāġ-ı zülf-ile ider hemvāre seyr-i gülsitān 14 Bir gülistān kim ḥalīde olmadıḳça nevk-i ḥār
Merdüm-i merdān-ı aşḳa olmaya rāḥat-resān 15 Ben hele çeşm-i ümīdi eyledüm nev-dūḫte
Bir gül-i irfāna kim şermende būyıdur cihān 16 Müsteşār-ı ṣadr-ı aẓam mīr-i Eflātūn şiyem
Ḥażret-i Zühdī-i Ekrem ārif-i ṭaḳvā-nişān
4
Me fā ī lün Me fā ī lün Me fā ī lün Me fā ī lün 3b 1 O baḥrem kim derūnum pürdür aṣdāf-ı maāniyle
Düşen nīsān-ı luṭfuñ ẕerresin maḥv u hebā itmem 2 Ne rütbe ebkem ü lāl eylese şehr-i sipihr-i dūn
Yine evṣāf-ı natüñ künc-i dilde iḫtifā itmem 3 Ḫuṣūsā maḳdem-i teşrīf-i māh-ı rūze tebrīkin
4 Ne māh-ı rūze kim İlyās-veş Ḫıżra mülāḳīdür Diyen kimdür ki tercīḥ-i sinīn-i mā-meżā itmem 5 Ne tebrīk eyledi nuṭḳ-ı enāmı tehniyet gūyā
Faḳat erbāb-ı üstādı bu tebrīke sezā itmem 6 Zamān-ı neşve perdāzuñ heme iṣāra ġālibdür
Ḫuṣūṣ ifṭār-ı vaḳtüñ ṭarfatül-aynın fedā itmem 7 Müyesser olmadı ammā ṣiyām-ı fāḳa ifṭārı
Bu ṣavm-ı dāimīye düşmenüm Ḥaḳdan revā itmem 8 Cenāb-ı devletüñ ḳılmazsa naḳż-ı ṣavma imdādı
Ḥaḳīḳat üzre dendān-ı ümīdüm luḳma-ḫā itmem 9 Niẟār-ı ḫāk-i pāyüñ olmaduḳça eşk-i emniyyem
Mücerred dergeh-i luṭfuñda naḳl-i mā-cerā itmem 10 Olursam destres zeyl-i refāha devr-i cūduñda
Dili min-badi tā-maḥşer giriftār-ı cefā itmem 11 Ne bu taṣdī-i ser aṭnāb şükūh-ı Ẕāiḳā ġayrı
Niçün davātumı peyveste-i arş-ı ulā itmem 12 Duā āyīni her dānişverāndur bende ṣıdḳ īle
Ḫulūṣ ile niçün ḫāk-i niyāza cebhe-sā itmem 13 Bahārın dāimā ser-sebz ü ḥurrem eylesün Mevlā
Didükçe her bürehne ācizān meyl-i şitā itmem 14 Göre māh-ı ṣiyāmı ṣadr-ı ālī üzre lā-yuḥṣā
Diyince ehl-i kevkeb naẓra-i encüm sühā itmem 15 Zamān-ı adli nuṣretle fütūh ile güzār itsün
5
4a Ḳasīde-i Belīġa Be-Ḫāk-i Pāy-ı Hümāyūn-ı Mülūkāne Ḥażret-i Abdulmecīd Ḫān Ḫallede Mülkihū Āmīn
Fe i lā tün Fe i lā tün Fe i lā tün Fe i lün 1 Felek isterse eger ādemi itmek pā-māl
Virür evvelce aña mertebe-i şānul-āl 2 Cāvidānīye ider ẕihnini ażā o ḳadar
Ẓann ider kendüyi ẟānī-i Ḫudā-yı müteāl 3 Pūsede sābıḳ iken tevsen-i çarḫa ömri
Raḫş-ı iḳbāline bend oldı ṣanur ṣanki şigāl 4 Sedd iken her nefesi āyine-i idrāke
Olur İskendere tercīḥ-i ṣuver-bend-i ḫayāl 5 Bādbān-ı himemi zevraḳ-ı nāçizīnde
Gösterür kendiye kendüye Süleymān-hemāl 6 Yer ile gökden uzaḳken arası pervīnüñ
Ḥāżır olmış sırr-ı aḥfāda ṣanur ıḳd-ı leāl 7 Bu ḫayālāt u taṣavvurlar olurken peydā
Bir de üstād-ı felek cümlesin eyler ibṭāl 8 Şulesi laġv olıcaḳ perde-i vehm ü emelüñ
Ḥayf kim rūşenī-i rūzı olur miẟl-i leyāl 9 Nev-i insāna aṭāyā-yı Ḫudā bülh ü ẕekā
Farḳ idüp her birini itme ḫayālāt-ı muḥāl 10 Yanī hengām-ı belāhetde ḫıredden dem urup
Pāy-ı idrākiñe ey dil kerem it urma ıḳāl 11 Rīş-ḫand-ı felege rīş-i kiyāset çekerek
