Derleme
135 1) Erciyes Üniversitesi T›p Fakültesi Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dal›, Yard. Doç. Dr., Kayseri
‹
bn-i Sina’n›n el-Kanun fi’t-T›b kitab›nda bebe¤inbeslenmesine dair flöyle der: “Bebek mümkün oldu-¤unca anne sütü ile beslenmelidir. Çünkü o, bebe¤i büyüten, kana en yak›n ve do¤al olarak geliflip büyüme için en uygun olan besindir. Annenin gö¤sünde kan süte dönüflür. Bebek için yararl›d›r ve onun yap›s› için cazip ve kabul edilebilir özelliktedir.”[1]Süt, belirli özellikleri tafl›mas› nedeniyle, yeni do¤an bebe¤e en uygun besindir. Memeli hayvanlar›n yavrula-r›n›n beslenmesi için salg›lan›r. Her memelinin sütü
ken-di yavrusu için en uygun besinken-dir.[2]Optimal büyüme ve geliflme için anne sütünün önemi bütün dünyada kabul görmüfltür.[3]
Büyüme ve Geliflme
Büyümenin h›zl› oldu¤u ilk 4-6 ay içinde bebeklerin vücudunda ortalama 1.4-1.7 kg ya¤ birikir: Bu depolama-n›n tek amac› ›s› kontrolü ve enerji biriktirme de¤ildir; bu dönemde bebe¤in tüm doku ve organlar›nda oluflan büyüme ve geliflme ihtiyac›n› karfl›lar.[4]
Türk Aile Hek Derg 2011;15(3):135-138 Derleme | Review
doi:10.2399/tahd.11.135
Anne sütünün çocuk büyüme ve
geliflmesine etkisi
Effect of breast feeding on child growth and development
Elçin Balc›1
Özet
Anne sütünün belirli özellikleri onu yenido¤ana en uygun besin k›-lar. Tüm memelilerin sütü kendi yavrusu için en uygun besindir. Anne sütü ile beslenme büyüme ve geliflme için en uygun, ideal ve tüm di¤er beslenme flekillerinden üstündür. Dünya Sa¤l›k Örgütü, do¤an her bebe¤in ilk 6 ay sadece anne sütüyle beslenmesini önermektedir. Yaflam›n ilk 6 ay›nda h›zl› büyüyen dokular›n enerji ihtiyac›n›n büyük ço¤unlu¤u anne sütü ile karfl›lan›r. Anne sütün-de, di¤er sütlerden farkl› çeflitli nükleotidler saptanm›flt›r. Bu nük-leotidlerin protein sentezinde rol ald›¤› ve büyümeyi h›zland›rd›¤› tahmin edilmektedir. Di¤er memelilerin sütlerinde olmay›p, anne sütünde bulunan omega–3 (n–3) ya¤ asitleri eikozapentoenoik asit (EPA) ve dokozahekzoenoik asit (DHA) beyin ve retina gelifli-minde rol oynar. Anne sütü ile yeterli beslenen ve yaflam›n›n ilk 6 ay›nda sadece anne sütü alanlar›n çocukluk dönemi kanserlerine daha az yakaland›¤›, ergen ve eriflkinlikte obeziteye, diyabete da-ha az maruz kald›klar›n› gösteren çal›flmalar vard›r.
Anahtar sözcükler: Anne sütü, çocuk beslenmesi, büyüme ve
geliflme.
Summary
Certain qualities of human breast milk make it the most suitable nutrition for the new born. All mammalians’ breast milk is suitable to their offspring. Breast feeding is the most convenient food for growth and development of babies and also the most ideal and superior diet to all others. World Health Organization (WHO) rec-ommends feeding babies solely with breast milk for the first 6 months. During the first 6 months of life breast milk is sufficient for the energy and nutritional requirements of the fast growing tissues. Breast milk contains different and various kinds of nucleotides com-pared to other milks. These nucleotides are estimated to have a role in protein synthesis, thus, they accelerate growth. The omega–3 (n–3) fatty acids which can be found in breast milk but not in other mammalian milks are eicosapentaenoic acid (EPA) and docosa-hexaenoic acid (DHA) have a role in development of the brain and retina. There are some studies showing that children who are suffi-ciently breastfed and fed only with breast milk in the first 6 months of life have been exposed less to childhood cancers, obesity in ado-lescent and adulthood and metabolic diseases like diabetes.
Key words:Breast feeding, feeding of infant, growth and
devel-opment.
2011 © Yay›n haklar› Türkiye Aile Hekimli¤i Uzmanl›k Derne¤i (TAHUD)'a aittir. Her hakk› sakl›d›r. Deomed Yay›nc›l›k taraf›ndan yay›mlanmaktad›r. Copyright © 2011 Turkish Society of Family Practice. All rights reserved. Published by Deomed Publishing, Istanbul.
Beslenme
Beslenme; büyüme, yaflam›n sürdürülmesi ve sa¤l›¤›n korunmas› için besinlerin kullan›lmas›d›r. Tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi beslenme kar›n doyurma anlam›na gel-mez.[5]
Çocukluk ça¤›nda sa¤l›kl› beslenme, çocu¤un eriflkin yaflta genetik potansiyeline uygun bir vücut yap›s›na eri-flebilmesi ve sa¤l›kl› bir eriflkin olabilmesi için de gerek-lidir.[6]
Beslenme zekâ geliflimini de olumlu yönde etkiler. Üçüncü yafla kadar süren h›zl› beyin geliflimi s›ras›nda yetersiz ve dengesiz beslenen çocuklarda zeka puan› dü-flüklü¤ü yeterli ve dengeli beslenen çocuklardakinde oldu¤undan daha yayg›nd›r.[5]
Yeterli ve Dengeli Beslenme
Yeterli ve dengeli beslenme, bireyin yafl›, cinsiyeti ve içinde bulundu¤u fizyolojik duruma göre gereksinimi olan bütün besin ö¤elerini yeterli miktarda sa¤layabilmesidir.
Yeterli beslenme, genellikle vücudun yaflam›n› ve ça-l›flmas›n› sürdürebilmesi için gerekli enerjinin sa¤lanma-s›d›r. Dengeli beslenme ise enerji yan›nda bütün besin ö¤elerinin gereksinim kadar sa¤lanmas›d›r.[5]
Besin ele-mentleri, organizman›n yap›s›, fizyolojik ve metabolik durumu ile aktivitelerinin gerektirdi¤i, yani harcanan› karfl›layacak miktarda sa¤land›¤› zaman “yeterli ve den-geli” beslenmeden bahsedilebilir.[7]
Yetersiz ve Dengesiz Beslenme
Beslenmeyi, g›dalar içindeki besin maddeleri sa¤lar. Bu maddelerin vücuda gerekenden daha az al›nmas› ya da bunlardan az yararlan›lmas› “yetersiz beslenme”, besin elementleri aras›ndaki oran›n bozulmas› “dengesiz bes-lenme” olarak tan›mlan›r.
Beslenme bozukluklar› toplumdaki ölüm, hastal›k, özürlülük oranlar›n› artt›r›r, üretkenli¤i azalt›r. Çocu¤un do¤umdan itibaren sa¤l›kl› beslenmesi, büyüme ça¤› bo-yunca çocu¤a sa¤l›kl› beslenme al›flkanl›klar›n›n kazand›-r›lmas› önemlidir. Anne sütü ile beslenme sa¤l›kl› büyü-me ve geliflbüyü-me için at›lacak ilk önemli ad›md›r[8]
(Tablo 1). Ülkemizde bebek ve çocuk ölümlerinin nedenlerin-den biri yetersiz ve nedenlerin-dengesiz beslenmedir. Bin canl› do-¤umun 24’ü 5 yafl›na gelmeden ölmektedir. Bu oran k›r-sal bölgelerde daha da yüksektir.[9]
5 yafl alt› çocuklarda boyu standard›n alt›nda olanlar›n oran› %10.3, a¤›rl›¤› düflük olanlar›n oran› ise %2.8’dir.[5,9]
Anne Sütünün Bileflimi
Do¤umdan sonraki ortalama ilk 5 günde salg›lanan süte “kolostrum” (a¤›z) ad› verilir. 6-15 günler aras›nda “geçifl sütü”, 15. günden çocuk sütten kesilene dek
“ol-gun süt” salg›lan›r. Anne sütünün bileflimi do¤umu izle-yen ilk birkaç günde h›zla de¤iflir. Kolostrum olgun süte göre daha az ya¤ ve karbonhidrat, daha fazla protein, sodyum, potasyum ve klorür içerir. Salg›sal immunglo-bulin A, laktoferrin ve akyuvardan zengindir.[2]
Anne Sütünün Ya¤ ve Ya¤ Asitleri
Yaflam›n ilk 6 ay›nda büyüyen dokular›n enerji ihtiya-c›n›n büyük ço¤unlu¤u anne sütü ile karfl›lan›r. Lipidler enerji kayna¤› olman›n yan› s›ra lipidden zengin sinir sis-teminin yap›sal ve fonksiyonel geliflimi için de gereklidir. Örne¤in bebe¤in retina fonksiyonu geliflimi ve miyelini-zasyonu ile perinatal esansiyel ya¤ asitleri al›m› ve nöral membran lipidlerinin bileflimi korelasyon gösterir. Bebe-¤in tüketti¤i her 100 kalori asgari 3,8 g, azami 6 g ya¤ içermelidir: Bu oran, anne sütünün benzeridir. Linoleik asit büyüme ve deri bütünlü¤ü için elzemdir. Anne sütü enerjisinin %5’i linoleik asitten karfl›lan›r.[2]
Anne Sütü Vitamin ve Mineralleri
Anne sütündeki suda eriyen vitaminler, annenin bu vi-taminleri ne düzeyde ald›¤›n› yans›t›r. Anne sütündeki C vitamini, ilk 6 ayda bebe¤in gereksinimini karfl›lar, d›flar›-dan C vitamini içeren besinler verilmesi gerekmez, ayr›ca yeterli A vitamini sa¤lar. Litresinde 2 IU E vitamini içeren anne sütü inek sütüne göre daha zengin bir E vitamini kayna¤›d›r. Anne sütü D vitamininin 5 metabolitini içerir, 40-50 IU/l D vitamini aktivitesi sa¤lar. Ancak ek D vita-mini gereksinimi vard›r. Anne sütünün ozmolaritesi orta-lama 286 mOsm/kg’d›r; böbrekler için solüt yükü olufltur-maz. Anne sütündeki demir miktar› düflük, ancak emilim oran› çok yüksektir; ≅%50’si emilir. Bu durum çocuk sa-dece anne sütü ile beslendi¤inde geçerlidir. Anne sütüne az miktarda meyve püresi eklendi¤inde, demir emilimi %10’a düfler. Anne sütündeki çinko baflta olmak üzere bir çok mineralin biyoyararlan›m› yüksektir.[2]
Anne Sütünün ‹mmünolojik Özellikleri
Anne sütü ve kolostrum inek sütünde bulunmayan antikorlar› ve di¤er faktörleri içerirler. Anne sütünde a¤›rl›kl› olarak salg›sal immunoglobulin A (Ig A) bulu-nur, bebe¤in henüz olgunlaflmam›fl sindirim sistemini enfeksiyondan korur. Bu koruman›n sürmesi için bebek en az 3. aya kadar emzirilmelidir. Anne sütündeki anti-korlar; E. koli, kolera, rotavirus, streptokok, stafilokok, pnömokok, fligella, pertussis ve koksaki virüsü’ne karfl› koruma sa¤lar. Anne sütündeki lactobacillus bifidus, ba-¤›rsakta lactobacillus bifidus bakterilerinin ço¤almas›n› sa¤lar. Bu bakteriler sindirim sisteminde asiditeyi yüksel-terek patojen mikroorganizmalar›n ço¤almas›na engel
Balc› E |Anne sütünün çocuk büyüme ve geliflmesine etkisi 136
olur. Bu faktörler, anne sütü ile beslenen bebeklerde en-feksiyonlar›n görülme s›kl›¤›, biberonla beslenen bebek-lerden daha düflük olmas›n› sa¤lar.[2,10]
Anne Sütü ile Beslenme
Anne sütünün; bebe¤in sa¤l›kl› beslenmesini, ideal büyüme geliflmesini sa¤lamas›, yan›nda immünolojik özellikleri bebe¤i çeflitli hastal›klara karfl› korur. Bunun yan› s›ra; anne, aile ve hatta toplumu olumlu etkiler, sos-yal, çevresel ve ekonomik pek çok yarar sa¤lar.[11-13]
0-6 ayl›k bebeklerin, sadece anne sütü ile beslenmesi-ne “do¤al beslenme” denir ve en iyi beslenme olarak önerilmektedir.[2,14]
Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ) ve Birleflmifl Milletler Çocuk Fonu (UNICEF) her bebe¤in do¤umu izleyen ilk 6 ayda sadece anne sütü almas›n› önermektedir. ‹lk 6 ay-dan sonra ek g›da verilmesi kabul edilebilir olsa da, anne sütüne iki yafl›na kadar devam edilmesi önerilmektedir. Innocenti Deklarasyonu’nda buna ek olarak emzirme sü-resinin 2 y›l› aflabilece¤i vurgulanm›flt›r.[9,15]
Ülkemizde genel olarak emzirmeye bafllama al›flkan-l›¤› yayg›nd›r ancak emzirmenin erken dönemde terk edilmesi önemli bir sorundur.[9,16,17]
Bebe¤in ilk 6 ay› için en iyi besin anne sütüdür. Anne sütünün miktar› bebe¤in büyüme oran›na göre ayarl›d›r. Do¤umdan sonraki ilk 3-4 günde salg›lanan sütün mikta-r› az, rengi koyu limon samikta-r›s› ve k›vam› koyudur. Bu süt-te prosüt-tein miktar› daha fazlad›r. Bu prosüt-teinlerin önemli bir bölümü bebe¤i mikroorganizmalara karfl› koruyan ba¤›fl›kl›k hücreleri ve antikorlardan oluflur. Anne sütü yeterli oldu¤u sürece bebe¤e baflka besin vermeye gerek yoktur. Verilen her fley anne sütünün yarar›n› azalt›r, en-feksiyon riskini art›r›r.[18]
“Sadece anne sütü’’ anne sütü d›fl›nda baflka g›da ve-rilmeyen bebekleri tan›mlamaktad›r. “Anne sütü ve su’’ ise anne sütünün yan›nda sadece su verilen bebekleri ta-n›mlamaktad›r. Anne sütü ile birlikte su, meyve suyu gi-bi s›v› g›dalar alan bebekler “a¤›rl›kl› olarak anne sütü alan” bebekleri tan›mlamaktad›r. Bu durum tüm bebek-lerin %7’sini kapsar. Biberon kullan›m›, çocuk hangi yafl-ta olursa olsun önerilmemektedir.[9]
Derleme
Türkiye Aile Hekimli¤i Dergisi | Turkish Journal of Family Practice | Cilt 15 | Say› 3 | 2011 137
Tablo 1. Anne sütü ve inek sütünün bileflimlerinin karfl›laflt›r›lmas› (ortalama de¤erler)5
Genel Bileflim Su 87.6 87.3 (100 ml sütte g) Protein 1.2 3.3 Ya¤ 3.8 3.7 Laktoz 7.0 4.8 Kül (toplam mineral) 0.2 0.7 Enerji Toplam-kalori 67 66
(100 ml sütün enerjisi ve enerjinin Ya¤dan 51 50
ya¤, laktoz ve proteinden Laktozdan 42 30
gelen yüzdesi ) Proteinden 7 20
Madenler Kalsiyum 33 125
(100 ml sütteki miktar mg) Magnezyum 4 12
Fosfor 15 96
Kükürt 14 30
Demir 0.15 0.10
Bak›r 0.04 0.03
Böbrek Solüt Yükü 80 220
Vitaminler Vitamin A (μg) 53.0 34.0 (100 ml sütte) Karoten (μg) 27.0 38.0 Vitamin D (I.U) 0.42 2.36 Vitamin E (mg) 0.56 0.06 Vitamin C (mg) 4.30 1.60 Niasin (mg) 0.17 0.10 Riboflavin (mg) 0.04 0.20 Vitamin B6 (mg) 0.01 0.05 Tiamin (mg) 0.02 0.04 Folik asit (μg) 5.0 5.0 Vitamin B12 (μg) 0.10 0.56
Elzem ya¤ asitleri Linoleik asit 8.30 1.10
(100 g süt ya¤›ndaki miktar g) Linolenik asit 0.40
-Araflidonik asit 0.80 1.00
Toplam 9.50 2.10
EPA-DHA Var Yok
Ek g›dalara zaman›nda bafllanmal›d›r. Çocu¤a anne sütünden önce baflka g›da verilmesi, do¤umdan hemen sonra ve anne sütünün düzenli salg›lanmas› bafllamadan önce bebe¤e di¤er s›v› g›dalar›n verilmesi yanl›flt›r. An-cak bu tür besleme Türkiye’de yayg›nd›r. TNSA-2008’e göre çocuklar›n %23.2’si anne sütünden önce baflka bir g›da almaktad›r.[9]
DSÖ 0–6 ayl›k bebeklerin yaklafl›k %35’inin sadece anne sütü ald›¤›n› bildirmifltir. Uygun ve yeterli süre emzirme, ard›ndan do¤ru ek besinlerin ve-rilmesi ile y›lda 1.5 milyon bebek ölümünün önlenebile-ce¤i hesaplanmaktad›r.[19]
Anne Sütünün Büyüme ve
Geliflmeye Etkisi
Yaflam›n ilk iki y›l›n›n özelli¤i h›zl› büyüme ve gelifl-medir; bu dönemde besin ögeleri al›m›n› etkileyen bir-çok de¤ifliklik oluflur. Bebe¤in yeterli besin almas›, onun çevresiyle etkileflimini etkiler. Emzirme biliflsel yetene-¤in geliflimini güçlendirir.[2]
Anne sütü, di¤er memeli sütlerine göre de¤iflik türde ve daha fazla miktarda nükleotid içerir. Bu nükleotidlerin protein sentezinde rol alarak büyümeyi h›zland›rd›¤› tah-min edilmektedir. Di¤er memeli sütlerinde olmay›p, an-ne sütünde bulunan omega-3 (n-3) ya¤ asitlerinden eiko-zapentoenoik asit (EPA) ve dokozahekzoenoik asit (DHA)’in beyin ve retina gelifliminde rol oynar.[2]
Sonuç olarak anne sütü ile yeterli beslenen ve yaflam›-n›n ilk 6 ay›nda sadece anne sütü alanlar›n çocukluk dö-nemi kanserlerine daha az yakaland›¤›, adolesan ve yetifl-kin dönemde obezite ve diyabete daha az maruz kald›kla-r›n› gösteren çal›flmalar mevcuttur.[20]
Kaynaklar
1. ‹bn-i Sina. Çocuk bak›m›. El-Kanun fi’t-T›b’da. Ed. (Çev. Kahya E). Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay›nlar› Külliyatlar Dizisi, 1995;229-42.
2. Aykut M. Toplum beslenmesi. Halk Sa¤l›¤› Genel Bilgileri’nde. Ed. Öztürk Y, Günay O. Kayseri, Erciyes Üniversitesi Yay›nlar›, 2010;1247-417.
3. Samur G. Anne sütünün oligosakkarit bileflimi ve miktar›. Sendrom 2002; 58-63.
4. Samur G. Anne sütünün çoklu doymam›fl ya¤ asitleri bileflimi ile omega 6/omega 3 ya¤ asitleri oran›. Beslenme ve Diyet Dergisi 2002;31:39-42. 5. Baysal A. Beslenme. 12. Bask›. Ankara, Hatibo¤lu Yay›nevi, 2002;9-18. 6. Gökçay G, Gariba¤ao¤lu M. Sa¤l›kl› çocu¤un beslenmesi. Pediatri’de.
Ed. Neyzi O, Ertu¤rul T. 3. bask›. 1. cilt. ‹stanbul, Nobel T›p Kitabevi, 2002;183-203.
7. Köksal O. G›da ve Beslenme. 1. Bask›. Kayseri, Erciyes Üniversitesi Yay›nlar›, 2001;1-4.
8. Gökçay G, Neyzi O, Bulut A. Sosyal pediatri. Pediatri’de. Ed. Neyzi O, Ertu¤rul T. 3. Bask›. 1. Cilt. ‹stanbul, Nobel T›p Kitabevi, 2002;69-70. 9. Yi¤it E. K, Tezcan S, Tunçkanat H. Çocuklar›n ve annelerin beslenme
durumu Türkiye Nüfus ve Sa¤l›k Araflt›rmas› 2008’de. Hacettepe Üniver-sitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. Ankara, Hacettepe ÜniverÜniver-sitesi Hastaneleri Bas›mevi, 2009;172-87.
10. Leung AKC, Sauve RS. Breast is best for babies. J Natl Med Assoc 2005; 97:1010-9.
11. American Academy of Pediatrics Work Group. Breastfeeding an the use of human milk. Pediatrics 1997;100:1035-9.
12. Özalp ‹. Anne sütü ve anne sütü ile beslenme. Katk› Pediatri Dergisi 1996; 17:37-52.
13. Gürakan B, Özcebe H, Bertan M. Multipar annelerin anne sütü ile ilgili deneyimleri. Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Dergisi 1993;36:1-10. 14. Toprak ‹, fientürk fi, Yüksel B, Özer H, Çak›r B, Bideci AE. Toplumun
Beslenmede Bilinçlendirilmesi, Saha Personeli ‹çin Toplum Beslenmesi Program› E¤itim Materyali. Ankara, T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› Temel Sa¤l›k Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü, 2003.
15. http://www.unicef.org/programme/breastfeeding/innocenti.htm Eriflim ta-rihi: 24.02.2011.
16. Özer A, Tafl F, Ekerbiçer H, Ç. 0-6 ayl›k bebe¤i olan annelerin anne sütü ve emzirme konusundaki bilgi ve davran›fllar›. TAF Preventive Medicine
Bulletin 2010;9315-20.
17. Eker A, Yurdakul M. Annelerin bebek beslenmesi ve emzirmeye iliflkin bilgi ve uygulamalar›. STED 2006;15:158-63.
18. Baysal A. Genel Beslenme. 12. Bask›. Ankara, Hatibo¤lu Yay›nevi, 2007; 139-41.
19. Infant and young child feeding. http://www.who.int/mediacentre/fact-sheets/fs342/en/index.html Eriflim tarihi: 05.02.2011.
20. Arenz S, Rückerl R, Koletzko B, von Kries R. Breast-feeding and child-hood obesity—a systematic review. Int J Obes 2004;28:1247-56.
Balc› E |Anne sütünün çocuk büyüme ve geliflmesine etkisi 138
Derleme
Gelifl tarihi: 06.04.2011 Kabul tarihi: 20.10.2011
Çıkar çakıflması:
Çıkar çakıflması bildirilmemifltir.
‹letiflim adresi:
Yard. Doç. Dr. Elçin Balc› Erciyes Üniversitesi T›p Fakültesi Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dal› Kayseri
Tel: 0532 741 91 33 e-posta: drelcin71@gmail.com
