Ebu Said Muhammed Hadimî Ve Mecamiu'l-Hakaik adlı eseri özelinde usulcülüğü

Tam metin

(1)T.C. SELÇUK ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TEMEL ĐSLAM BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI ĐSLAM HUKUKU BĐLĐM DALI. EBU SAĐD MUHAMMED HADĐMÎ VE MECÂMĐU’L-HAKÂĐK ADLI ESERĐ ÖZELĐNDE USULCÜLÜĞÜ. Yüksek Lisans Tezi. Danışman Prof. Dr. HÜSEYĐN TEKĐN GÖKMENOĞLU. Hazırlayan MUSTAFA KIZMAZ. KONYA 2009. 66.

(2) ĐÇĐNDEKĐLER ÖNSÖZ ...................................................................................................................... IX KISALTMALAR ...................................................................................................... XI GĐRĐŞ .......................................................................................................................... 1. BĐRĐNCĐ BÖLÜM HÂDĐMÎ VE MECÂMĐU’L-HAKÂĐK I. HÂDĐMÎ’NĐN HAYATI, ESERLERĐ VE ĐLMÎ KĐŞĐLĐĞĐ ............................... 7 A. ĐSMĐ VE KÜNYESĐ ...................................................................................................... 7 B. LAKABI VE NĐSBESĐ .................................................................................................. 7 C. SOYU VE AĐLESĐ ......................................................................................................... 7 D. EVLĐLĐKLERĐ VE ÇOCUKLARI ................................................................................ 8 E. TAHSĐLĐ VE HOCALARI............................................................................................. 8 F. MEDRESESĐ VE TALEBELERĐ ................................................................................... 9 G. VEFATI ....................................................................................................................... 11 H. ESERLERĐ ................................................................................................................... 12 I. ĐLMÎ KĐŞĐLĐĞĐ .............................................................................................................. 16. II. GENEL ÖZELLĐKLERĐYLE MECÂMĐU’L-HAKÂĐK ............................... 19 A. ESERĐN ĐSMĐ .............................................................................................................. 19 B. ESERĐN DĐL VE USLUP ÖZELLĐKLERĐ.................................................................. 20 C. ESERĐN MUHTEVA VE ŞEKĐL ÖZELLĐKLERĐ...................................................... 22 D. SONRAKĐ ÇALIŞMALARA ETKĐSĐ ........................................................................ 24 E. ESER ÜZERĐNDE YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR ......................................................... 27. ĐKĐNCĐ BÖLÜM MECÂMĐU’L-HAKÂĐK ÖZELĐNDE HÂDĐMÎ’NĐN USULCÜLÜĞÜ I. DELĐLLER ........................................................................................................... 35 A. KĐTAB ................................................................................................................ 35 1. Kitab’a Has Konular ................................................................................................ 35 a. Kıraatler .............................................................................................................. 35 b. Kıraatlerin Hüccetliği ......................................................................................... 36 2. Kitab ve Sünnet Arasında Ortak Konular ................................................................ 37. 66.

(3) III. a. Lafızlar ................................................................................................................ 37 a1. Manaya Vaz’ı Đtibariyle Lafız...................................................................... 37 i) Hâss ........................................................................................................... 37 ii) Âmm ........................................................................................................ 38 Âmmla Hâssın Tearuzu ................................................................................ 38 Tahsis ........................................................................................................... 38 Âmm Lafızlar (Elfâzu’l-Umûm) .................................................................. 40 Âmm Lafızlarla Đlgili Diğer Hususlar .......................................................... 42 Mutlak ve Mukayyed.................................................................................... 44 iii) Münekker Cemi ...................................................................................... 45 iv) Müşterek ................................................................................................. 46 a2. Manaya Delaletinin Açıklığı ve Kapalılığı Đtibariyle Lafız ......................... 46 Açık Olanlar (bi i’tibari’l-vuzûh) ................................................................. 46 i) Zahir .......................................................................................................... 46 ii) Nass.......................................................................................................... 47 iii) Müfesser ................................................................................................. 47 iv) Muhkem .................................................................................................. 47 Kapalı Olanlar (bi i’tibari’l-hafâ) ................................................................. 48 i) Hafî ........................................................................................................... 48 ii) Müşkil ...................................................................................................... 48 iii) Mücmel ................................................................................................... 49 iv) Müteşabih................................................................................................ 49 a3. Kullanıldığı Mana Đtibariyle Lafız ............................................................... 49 i) Hakikat ...................................................................................................... 49 ii) Mecaz ....................................................................................................... 50 Alaka Nevileri .............................................................................................. 50 Karine Nevileri ............................................................................................. 51 Kelamda Mecaza Götüren Nedenler ............................................................ 51 Mecazla Đlgili Diğer Konular........................................................................ 53 Ek/Teznîb: Edatlar (Hurûfu’l-Meâni)........................................................... 54 iii) Sarih ........................................................................................................ 55 iv) Kinaye ..................................................................................................... 55.

(4) IV. a4. Manaya Delaletinin Şekli Đtibariyle Lafız.................................................... 55 i) Đbarenin Delaleti........................................................................................ 55 ii) Đşaretin Delaleti ........................................................................................ 56 iii) Delaletin Delaleti .................................................................................... 56 iv) Đktizanın Delaleti..................................................................................... 57 b. Fasid Đstidlaller ................................................................................................... 58 b1. Mefhumu Muhalefet .................................................................................... 58 i) Tanımı ....................................................................................................... 59 ii) Şartları...................................................................................................... 59 iii) Hükmü .................................................................................................... 59 iv) Türleri ..................................................................................................... 59 b2. Nazımda Birlikteliğin Hükümde Birlikteliği Mucib Olduğu Görüşü .......... 60 b3. Âmmı Sebebi Đle Tahsis .............................................................................. 61 b4. Âmmı Söyleyenin Garazı/Niyeti Đle Tahsis................................................. 61 b5. Mutlakın Mukayyede Mutlak Olarak Hamli ............................................... 61 b6. Đstishab......................................................................................................... 61 b7. Tahkîmü’l-Hâl ............................................................................................. 62 b8. Hakkında Delil Olmayan Şeyi Nefyetmek .................................................. 62 b9. Teâruz-ı Eşbâh (Benzerliklerin Çatışması) Đle Ta’lil .............................. 62 b10. Đlham ve Rüya ............................................................................................ 62 c. Emir .................................................................................................................... 63 c1. Tanımı .......................................................................................................... 63 c2. Hakikat ve Mecaz Oluşu .............................................................................. 63 c3. Emrin Mucebi .............................................................................................. 63 c4. Yasaklamadan Sonra Gelen Emir ................................................................ 64 c5. Vücubun Neshinden Sonra Cevaz ............................................................... 64 c6. Emir Siygasının Manaları ............................................................................ 64 c7. Emrin Tekrar ve Umuma Delaleti ............................................................... 64 c8. Vakitle Đlgisi Bakımından Emir ................................................................... 65 i) Vakitten Mutlak/Bağımsız Emir ............................................................... 65 ii) Vakitle Mukayyed Emir........................................................................... 65 c9. Emrin Đfası ................................................................................................... 67.

(5) V. i) Eda ............................................................................................................ 68 ii) Kaza ......................................................................................................... 68 c10. Hüsn Sıfatı Açısından Me’mur Bih ........................................................... 69 i) Me’mur Bihin Hüsün Sıfatı Hakkında Görüşler ....................................... 69 ii) Me’mur Bihin Hüsün Sıfatı Konusunda liaynihi-liğayrihi Ayrımı .......... 69 c11. Teklif-i Mâlâyutâk ve Kudret .................................................................... 71 i) Teklif-i Mâlâyutâk ve Kısımları .............................................................. 71 ii) Me’murda Bulunması Gereken Kudret ve Kısımları ............................... 71 c12. Emirle Đlgili Diğer Konular........................................................................ 72 i) Bir Şeyi Emretmeyi Emretmek ................................................................. 72 ii) Me’mur Bihi Emr Olunduğu Üzere Yapmak........................................... 72 iii) Hitabullah Karşında Kafirlerin Durumu ................................................. 73 d. Nehiy .................................................................................................................. 74 d1. Tanımı.......................................................................................................... 74 d2. Nehyin Mucebi ............................................................................................ 74 d3. Nehyin Fevr ve Tekrara Delaleti ................................................................. 74 d4. Nehyin Muktezası ........................................................................................ 74 i) Liaynihî Kabih .......................................................................................... 75 ii) Liğayrihî Kabih ........................................................................................ 75 d5. Nehyin Liaynihî veya Liğayrihî Kubha Delaleti ......................................... 75 e. Beyan .................................................................................................................. 77 e1. Beyan-ı Takrir .............................................................................................. 77 e2. Beyan-ı Tefsir .............................................................................................. 78 e3. Beyan-ı Tağyir ............................................................................................. 78 i) Đstisna ........................................................................................................ 78 ii) Şart ........................................................................................................... 79 e4. Beyan-ı Zaruret ............................................................................................ 80 e5. Beyan-ı Tebdil (Nesh) ................................................................................. 80 B. SÜNNET ............................................................................................................. 82 1. Sünnete Has Konular ............................................................................................... 82 a. Rasulullaha Đttisali Açısından Haber .................................................................. 82 b. Ravide Aranan Şartlar......................................................................................... 83.

(6) VI. c. Ravinin Şöhret ve Fekahet Vasıflarının Habere Etkisi ....................................... 84 d. Rivayette Đnkıta’ ................................................................................................ 85 e. Rivayetler Hakkında Ta’n ................................................................................... 85 f. Haberin Mahalli................................................................................................... 86 g. Sahipleri Açısından Haberler.............................................................................. 87 h. Hz Peygamberin Fiil ve Takrirleri ...................................................................... 88 2. Sünnetle Đlgili Diğer Konular (Teznîb) .................................................................... 89 a. Geçmiş Şeriatler .................................................................................................. 89 b. Sahabi Görüşü/Mezhebi...................................................................................... 89 c. Tâbiî Görüşü ....................................................................................................... 90 C. ĐCMA .................................................................................................................. 91 1. Đcmada Azimet ve Ruhsat ........................................................................................ 91 2. Đcma Ehli .................................................................................................................. 91 3. Đcmanın Şartı ............................................................................................................ 91 4. Đcmanın Senedi ........................................................................................................ 92 5. Đcmanın Hükmü ....................................................................................................... 92 6. Đcmanın Mertebeleri................................................................................................. 92 7. Đcmanın Nakli .......................................................................................................... 92 8. Örf…………………………………………………………………………………………………………… 93 D. KIYAS ................................................................................................................ 94 1. Kıyasın Şartları ........................................................................................................ 94 2. Kıyasın Rükünleri .................................................................................................... 95 3. Đlleti Bulma Yolları .................................................................................................. 95 4. Kıyasın Hükmü ........................................................................................................ 96 5. Đstihsan ..................................................................................................................... 96 6. Kıyasın Def’i............................................................................................................ 97. II. MUÂRAZA VE TERCĐH ............................................................................ 99 A. METĐN YÖNÜNDEN TERCĐH .................................................................................. 99 B. MEDLÛL YÖNÜNDEN TERCĐH ............................................................................ 100 C. SENED/RĐVAYET YÖNÜNDEN TERCĐH ............................................................. 100 D. RAVĐ YÖNÜNDEN TERCĐH ................................................................................... 100 E. KIYAS YÖNÜNDEN TERCĐH ................................................................................. 100.

(7) VII. F. DĐĞER YÖNLERDEN TERCĐH ............................................................................... 101 G. FASĐD TERCĐHLER ................................................................................................. 101. III. HÜKÜMLER ................................................................................................... 102 A. HÜKÜM ........................................................................................................... 102 1. Teklifî Hüküm........................................................................................................ 102 a. Dünyevi Olanlar ................................................................................................ 102 b. Uhrevi Olanlar .................................................................................................. 102 b1. Azimet ....................................................................................................... 102 i) Farz ......................................................................................................... 103 ii) Vacib ...................................................................................................... 103 iii) Sünnet ................................................................................................... 103 iv) Haram.................................................................................................... 103 v) Mekruh ................................................................................................... 104 b2. Ruhsat ........................................................................................................ 104 2. Vaz’î Hüküm.......................................................................................................... 105 a. Rükün ................................................................................................................ 105 b. Đllet .................................................................................................................... 105 c. Sebeb................................................................................................................. 105 d. Şart .................................................................................................................... 106 e. Alamet............................................................................................................... 106 B. HAKĐM ............................................................................................................. 107 C. MAHKUM BĐH ......................................................................................................... 108 1. Birinci Ayrım Đtibariyle Mahkum Bih: .................................................................. 108 2. Đkinci Ayrım Đtibariyle Mahkum Bih: .................................................................... 108 D. MAHKUM ALEYH ........................................................................................... 110 1. Vücub Ehliyeti ....................................................................................................... 110 2. Eda Ehliyeti............................................................................................................ 110 3. Ehliyet Arızaları..................................................................................................... 111 a. Semavî (Gayrı Đradî) Olanlar ............................................................................ 111 a1. Delilik (Cünûn) .......................................................................................... 111 a2. Çocukluk (Sığar) ........................................................................................ 111 a3. Bunaklık (Ateh) ......................................................................................... 111.

(8) VIII. a4. Unutma (Nisyan)........................................................................................ 111 a5. Uyku (Nevm) ............................................................................................. 112 a6. Baygınlık (Đğmâ) ........................................................................................ 112 a7. Kölelik (Rıkk) ............................................................................................ 112 a8. Hayız ve Nifas ........................................................................................... 112 a9. Hastalık (Maraz) ........................................................................................ 112 a10. Ölüm (Mevt) ............................................................................................ 112 b. Mükteseb (Đradî) Olanlar .................................................................................. 113 b1. Bilmemek (Cehl) ....................................................................................... 113 b2. Sarhoşluk (Sükr) ........................................................................................ 113 b3. Şaka Beyanı (Hezl) .................................................................................... 113 b4. Sefeh .......................................................................................................... 113 b5. Yolculuk (Sefer) ........................................................................................ 114 b6. Hata............................................................................................................ 114 b7. Zorlama (Đkrah).......................................................................................... 114. IV. ĐCTĐHAD.................................................................................................. 116 V. KÜLLĐ KAĐDELER ......................................................................................... 119 SONUÇ ................................................................................................................... 141 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 148.

(9) ÖNSÖZ Rahman ve rahim olan Allahın adıyla.. Alemlerin rabbi olan Allah’a hamd ve senalar, O’nun kutlu elçisi Hz Muhammed Mustafa’ya salatü selamlar olsun. Đslam tarihinin her döneminde ilmi hayat felsefesi haline getirmiş nice aydın insanlar yaşamıştır. Ebu Said Muhammed el Hâdimî de bunlardan biridir. Günümüz toplumunda daha çok, ücra bir kasabada ömrünü geçirmiş bir tasavvuf ehli ve evliyadan biri olarak tanınan Hâdimî, bu yönüyle birlikte, payitahtın şöhretli alimleri ile boy ölçüşen bir alim, ünü Osmanlı sınırlarını aşan bir ilmî şahsiyettir de. Yaşadığı dönemde sürdürdüğü eğitim-öğretim faaliyetleriyle çevresini aydınlatan ve bulunduğu ücra yerleşim birimini. bir ilim merkezi haline getiren Hâdimî,. yetişdirdiği yüzlerce öğrenci ve Đslami ilimlerin hemen her dalında yazdığı onlarca eserle de etkilerini günümüze kadar sürdürmüş ve ilim dünyasına ışık tutmuştur. 18. ve 19. yüzyıl Osmanlısının ilim dünyasına göz attığımız zaman Hâdimî ve Hâdimî ailesi sayesinde Hadim’in bir cazibe merkezi olarak temayüz ettiği görülmektedir. Öyle ki Hâdimî ailesinin kurduğu medrese orta Anadolunun Konya, Kayseri gibi bir çok büyük ve köklü ilim merkezlerini geride bırakmıştır. Bu medresede Osmanlının bir çok tanınmış alimi yetişmiş ve ilmiye tekilatı içerisinde önemli mevkiler elde etmiştir. Nitekim zamanında bu küçük kasabada kurulmuş büyük kütüphane de bunun kanıtlarından biridir. Bu kütüphanenin cumhuriyet döneminde Konya Yusufağa kütüphanesine taşındığı bilinmektedir. Hadimi’nin öne çıkan vasıflarından biri de fıkıhçı ve uslucülüğüdür. Onun bu yönüne, gerek Türk muhitinden gerekse Arap dünyasından müelliflerce sitayişle vurgu yapıldığı görülür. Ne var ki fıkıhçı ve usulcü yönüyle Osmanlı ilim dünyasında önemli etkiler yapmış olan Hâdimî’nin bu yönünden günümüz ilahiyat camiasının yeterince haberdar olduğu ve onun en önemli eserlerinden biri olan Mecâmiu’lHakâik’in olması gerektiği şekilde tanınıp kendisinden istifade edildiği pek söylenemez. Bu çalışma işte bu eksiklik müşahede edildiği için ve bir nebze olsun Hâdimî’nin bu önemli eserinin ve bu eser çerçevesinde onun usulcülüğünün tanıtılmasına katkı sağlamak amacıyla yapıldı. Usul ilminin önemine olan inançla.

(10) X. birlikte üzerinde çalışılan ve konuyu çalışan kişiliklerin aynı çevreye mensup olması da bu konunun seçiminde tetikleyici etkenlerden biri oldu. Çalışmamda yol gösteren kıymetli danışmanım Prof. Dr. H. Tekin Gökmenoğlu’na, konunun seçiminde değerli görüşleri ve ufuk açan tavsiyelerinden istifade ettiğim Prof. Dr. Ahmet Yaman’a ve diğer hocalarıma, kaynak tedarikinde yardımcı olan ĐSAM kütüphanesi yetkililerine ve çalışmalar sırasında bana fırsat ve imkan oluşturmaya çalışan eşime teşekkür ediyorum. Bu vesile ile merhum Ebu Said el Hâdimî’ye rahmetler diliyorum. Mustafa Kızmaz Konya, Mayıs 2009.

(11) XI. KISALTMALAR a.g.e. : adı geçen eser a.g.m. : adı geçen makale Bkz.. : Bakınız. Çev.. : Çeviren. DĐA. : Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi. GAL : Geschicte der Arabischen Litteratur S. : Supplementband. Haz.. : Hazırlayan. Nşr.. : Neşreden. OM. : Osmanlı Müellifleri. ö.. : Ölümü. Sad.. : Sadeleştiren. SAÜĐFD: Sakarya Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi. SÜĐFD : Selçuk Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi Thk.. : Tahkîk. Ty.. : Baskı tarihi yok. vb.. : ve benzeri. Yy.. : Baskı yeri yok. yy.. : Yüzyıl.

(12) GĐRĐŞ Çok genel bir ayrımla Đslam fıkhı, usul (metodoloji) ve furu (doktrin) olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Bütün fakihler nassları anlama ve yorumlamada belli bir metodoloji takip etmişlerdir ki bu yaklaşımlar, bu ayrımın birinci kısmını, yani “fıkıh usulü”nü oluşturur. ُ ْ َ ُ َ “Fıkıh” anlama, anlayış demektir. Nitekim şu ayette böyledir: “ ُ َ

(13) ْ َ َ ‫ل‬ ُ ُ َ ‫ َآًِا‬/ Ey Şuayb senin söylediklerinin çoğunu anlamıyoruz.” (Hud 91). Usul kelimesinin tekili olan “asıl” ise bir şeyin, üzerine bina olunduğu, dayandırıldığı şey anlamına gelmektedir. Buna göre “fıkıh usülü” fıkhın, yani nassları anlamanın, üzerine bina olunduğu kurallardır. “Fıkıh usulü ilmi” ise bütün bu kural ve metodolojiyi araştıran, inceleyen ve izah eden ilmî disiplinin adı olmuştur. Bu ilimle iştigal edenlere de “usulcü” denilmiştir. Usul ilminin amacı şer’î hükümleri Kur’an ve sünnet gibi tafsîlî delillerden çıkarmanın kurallarını ortaya koymaktır. Đctihad ehliyeti bulunan kimse artık bu ilim sayesinde şer’î nasslardan hüküm çıkarabilir, hakkında nass bulunmayan durumlarda da kıyas ve maslahat gibi çözümlerle hükümleri tesbit edebilir. Fakat usul ilmini öğrenen bir kimsenin, salt bu ilmi öğrenmekle tafsîlî delillerden sağlıklı hükümler çıkarabilme ehliyetini kazanmış biri olamayacağı da açıktır. O halde ictihad ehliyetini haiz olmayan bir kimsenin usul ilmini öğrenmesi ona ne kazandıracaktır? Böyle bir kimse için ise şu gibi faydaları sağlar: Birincisi, müctehidlerce ortaya konmuş hükümlerin ne şekilde ortaya konduğunu, hangi şer’î delil veya prensiplere dayanıldığını kavrar. Đkincisi, müctehidlerce çözümlenmemiş meseleler karşısında aynı yöntemlerle tahric yapma imkanı elde eder. Ücüncüsü, müctehidlerce serdedilmiş görüşleri delil ve istidlal yönünden değerlendirmeye tabi tutarak tercihte bulunabilir. Hadimi’nin de ifade ettiği gibi dünya ve ahiret saadetine ulaşmak üzere Şariin maksatlarını doğru ve tutarlı bir şekilde anlayıp uygulamanın kurallarını öğretmeyi hedefleyen bu ilim kuşkusuz bir ihtiyaçtan doğmuştur. Zira Hz Peygamber devrinde hükümler bizzat vahiy ve onun canlı açıklayıcısı ve uygulayıcısı sünnetten.

(14) 2. öğreniliyordu. Hz Peygamberden sonraki dönemde ise sahabe ve nisbeten tabiin nesli Kur’an ve sünnetin dili olan Arapçayı, vahyin ve sünnetin nüzul ve vürud sebeplerini, Đslam teşriinin maksad ve hedeflerini çok iyi bilmeleri sebebiyle teorik anlamda böyle bir ilme çok fazla ihtiyaçları yoktu. Fakat sahabe ve tabiin neslinden sonraki dönemde Đslam toplumunun sınırları genişleyip Arap olmayan unsurların da artık Đslam toplumuna dahil olması, sünnet kaynaklarından zaman ve mekan olarak uzaklaşılmış olması, hükmü araştırılıp ortaya konması gereken çok sayıda olayın ortaya çıkmış olması, farklı müctehidlere bağlı olarak ictihad ve istinbat metodlarının çeşitlenmesi vs. gibi birtakım yeni gelişmeler ictihad faaliyetinin belli şekillerde disipline edilip bir takım prensip ve kuralların belirlenmesi zaruretini doğurdu. Đşte bu sürec fıkıh usulünün ortaya çıkış sürecidir. Bu süreçte ilk kaleme alınan fıkıh usulü eseri imam Şafiî’nin (ö.204/820) er-Risale’si kabul edilmektedir. Bununla birlikte Đbn Nedim’in bibliyografik eseri el-Fihrist’te imam Ebu Yusuf (ö.182/798) ve imam Muhammed’e (189/805) usul eseri atfedilmişse de hem Đbn Nedim’in usul kavramına yüklediği anlamın farklı olduğu bilindiğinden hem de sonraki usul eserlerinde bunlara herhangi bir atfın yer almayışından hareketle imam Ebu Yusuf ve imam Muhammed’in kesin olarak bu alana yönelik eserlerinin bulunmadığı da söylenmiştir.1 Şu da var ki, bilinen ilk usul eserinin Şafiî’ye ait olduğuna dair yaygın kanaat, ilk defa bu kural ve metodolojiyi onun vaz’ ettiği anlamına gelmez. Zira daha önce de her müctehid imamın takip ettiği ve özümsediği kendine has metodları bulunmaktaydı. Fıkıh usulüne yönelik ilk eserin er-Risale olduğu genel olarak kabul edilmekle birlikte kavram ve konularıyla oturmuş ilk usul eserleri 4./10. yüzyılda kaleme alınmıştır. Usul ilminin gelişim sürecini oluşturan bu dönemde ise bazen usul furudan, bazen de furu usulden hareketle oluşturulmuştur. Bunlardan birincisi, hanefi geleneğe bağlı fakihlerin takip ettiği metodun genel karakteri olurken, kincisi genelde kelamcı bilginlerce benimsenen metodun temel vasfı olmuştur. Dolayısıyla birinci metod fukaha metodu, ikinci metod ise kelamcı/mütekellimîn metodu olarak tavsif edilmiştir. Yine malumdur ki, zamanla bazı hanefi usulcüler her iki ekolün 1. Bedir, Mürteza, Fıkıh, Mezhep ve Sünnet, 16..

(15) 3. yaklaşımlarını sentezleyen eserler de kaleme almışlar ve böylelikle üçüncü bir metod: karma/memzuc metod ortaya çıkmıştır. Bu günkü mevcud veriler ışığında bakıldığında Osmanlılara kadar olan dönemde ana hatlarıyla usul ilminin tarihi gelişimi böyledir. Osmanlıların ilmi bir gelenek oluşturmaya başladıkları dönemden itibaren ise bu muhitte de usul ilmine yönelik çalışmaların sürdüğü görülmektedir. Şerh ve haşiye türü eserlerin ağırlıklı olduğu bu dönemde Osmanlı müelliflerce muhtasar ve mufassal telif usul eserleri de kaleme alınmıştır. Molla Hüsrev’in (ö. 885/1480) Mirkât ve Mir’ât isimli eserleri gibi bunlardan bazıları medreselerde usul eğitiminde yüksek rağbet görmüş, meşhur olmuştur. Hâdimî’nin yaşadığı 18. yüzyıla gelindiğinde ise Mecâmiu’l-Hakâik de bu halkaya eklenmiştir. 18. yüzyıl Osmanlısının kendine has siyasi, sosyal ve kültürel özellikleri vardır. Bu dönemde, bir yanda değişim ve yenilik arayışları gittikçe zihinlere daha da hakim olurken, diğer yanda fıkıh-tasavvuf, zahir-batın mücadelesi geçerliliğini korumaktadır. Zahir alimleri ile tasavvufçuların kıyasıya bir mücadelenin içerisinde olduğu bu dönemde tarikat ve şeriatın birbirini tamamlayan iki yol olduğunu ortaya koymaya çalışan Hâdimî, yazdığı Berika gibi eserlerle, zahir ilimleri yüceltip tarikatı küçümseyen müfrit zahir ulemasına orta yolu gösterirken, Mecâmiu’l-Hakâik gibi eserleri ile de zahir ilmini neredeyse inkar edercesine hafife alan ham sofulara da hakikati göstermeye çalışmıştır. Nitekim o, tarikat ehli tarafından başta gelen bir bilgi kaynağı olarak kabul edilen ilham ve rüyanın istidlal edilecek bir delil olamayacağını Mecâmi’de özellikle vurgulamıştır. Hâdimî yaşadığı dönemin dini ilimler alanında öne çıkan simalarındandır. Hemen her alanda çalışmaları olmakla birlikte onun en çok söz sahibi olduğu ilmi disiplinlerden biri de fıkıh ve fıkıh usulüdür.. Hâdimî’nin, Đstanbul ulemasının. kendisi için “Fıkıhtan başka bilgisi yoktur.” eleştirisine bir cevap olarak mantık alanındaki Arâisü'n-Nefâis fî Đlmi’l-Mantık isimli eserini yazdığı rivayet edilir ki bu, onun aynı zamanda bu alandaki yetkinliğine dair bir itiraftır. Usul alanında yazdığı, bizim de çalışmamızın konusunu teşkil eden Mecâmiu’l-Hakâik’i 18. ve 19. yy. Osmanlı medreselerinin en önemli ders kitapları arasında yer almış ve Mecelle başta.

(16) 4. olmak üzere bu dönemdeki hukuk çalışmalarını etkilemiştir. Klasik usul geleneği içerisinde karma metodla yazılmış olan eser, bazı farklı konulara da yer vererek nisbeten daha zengin bir içerik arz etmiştir. Küllî kaideler başta olmak üzere, ifta ve taklidle ilgili meseleler, örf konusu bunlardandır. Eserin bu özelliği kendisine diğer usul eserleri karşısında değer katmış, usul eğitiminde tercih edilen bir eser olma vasfını kazandırmıştır. Mecâmi’in çok muhtasar olması anlaşılmasını zorlaştırmış, bu sebeple şerh ve tercüme çalışmalarına ihtiyaç duyulmuştur. Hâdimî’nin. Mecâmiu’l-Hakâik’ini. ve. bu. eser. çerçevesinde. onun. üsülcülüğünü etraflıca incelemeye gayret ettiğimiz bu çalışmada, onun usul görüşlerine ve söz konusu eserinde ortaya koyduğu usul sistematiğine tanıklık edilecektir. Giriş dışında iki bölüm ve sonuçtan oluşan bu çalışma, birinci bölümüyle genel olarak Hâdimî’yi ve genel özellikleriyle Mecâmiu’l-Hakâik’i tanıtacak, ikinci bölümüyle de Hâdimî’nin sistematiğine bağlı kalınarak onun usul görüşlerini ve nasıl bir usulcü olduğunu ortaya koymaya çalışacaktır. Sonuç bölümünde ise bütün bu çalışmalar neticesinde elde edilen sonuçlar ve olması/yapılması gerekenler görülecektir. Hâdimî’nin usulcülüğü ortaya konurken özellikle Mecâmi’deki sistem takip edilmiştir. Bunun, Mecâmi’de nasıl bir usul sistematiğinin geliştirildiğini göstermesi açısından faydalı olacağı kanaatindeyiz. Gerekli yerlerde genellikle Mecâmi’in şerhi Menâfiu’d-Dekâik’e dayanan açıklamalar yapılmıştır. Hâdimî’nin görüş belirttiği veya tercihte bulunduğu hususlara özellikle işaret edilmeye çalışılmış, gerekli yerlerde takdim, mukayese ve değerlendirmelerde bulunulmuştur. Hâdimî’nin görüş ve izahları yer yer maddeler halinde verilerek daha belirgin ve akılda kalıcı hale getirilmiştir. Mecâmi’de yer alan küllî kaideler hem esere hem de müellifine haklı bir ün ve önem kazandırmıştır. Bu yüzden bu kaidelere Arapça asılları ile birlikte çalışmada yer verilmiş, Mecelle’de geçenlere işaret edilmiştir. Tezimizde, Mecâmiu’l-Hakâik’in 47 sayfalık 1308/1890 tarihli Matbaa-i Amire baskısı esas alınmıştır. Ilgınlı Đbrahim Efendi’nin tashihi ile gerçekleştirilmiş olan mezkur baskının naşiri Hacı Ahmed Hulusi’dir..

(17) 5. Hâdimî’nin hayatı ve kişiliği ile ilgili olarak çeşitli biyografik ve ansiklopedik kaynaklara başvurulmuştur. Usulcülüğü konusunda ise Mecâmiu’l-Hakâik’le birlikte, birinci bölümde bahsi geçen Mecâmiu’l-Hakâik üzerine yapılmış veya ondan etkilenmiş kaynaklara da müracaat edilmiştir. Ayrıca çağdaş ve klasik muhtelif fıkıh usulü eserleri de incelenerek farklılık ve benzerlikler takip edilmiştir..

(18) BĐRĐNCĐ BÖLÜM HÂDĐMÎ VE MECÂMĐU’L-HAKÂĐK.

(19) 7. I. HÂDĐMÎ’NĐN HAYATI, ESERLERĐ VE ĐLMÎ KĐŞĐLĐĞĐ A. ĐSMĐ VE KÜNYESĐ. Đsmi tam olarak Muhammed b. Mustafa b. Osman el-Hâdimî’dir. Arap harflerinden kaynaklanan bir husus olarak, bibliyografik kaynaklarda isminin Mehmed şeklinde geçtiği de görülür. Künyesi Ebû Saîd'dir.2 Đlk çocuğu olan oğlunun isminin Saîd olmasından dolayı kendisine Ebû Saîd el Hâdimî denilmiştir.3 B. LAKABI VE NĐSBESĐ. Lakabı Mevlânâ Müftî’dir. Doğduğu yer olan Hadim’e4 nisbetle de kendisine Hâdimî denilmiştir.5 Ayrıca, Hüseynî, Nakşibendî, ve Konevî nisbeleriyle de anılmıştır.6 C. SOYU VE AĐLESĐ. Hâdimî, 1113/1701 yılında Hadim’de doğmuştur.7 Hâdimî’nin soyu Buhara’dan gelmektedir. Hatta soyunun Hz Peygambere ulaştığı da söylenmiştir.8 Malazgirt zaferinden sonraki süreçte Türkistan'ın Buhara ve diğer şehirlerinden birçok alim Anadolu'ya gelmeye başlamıştır ki biyografik kaynaklara göre, bu Türk alimlerinden biri de Hâdimî'nin Buhara'dan gelen büyük dedesi Hüsameddîn Efendi’dir. Hüsameddîn Efendi köklü ve asil bir aileden olup, aynı zamanda alim ve tasavvuf ehli biridir. Bölgeye gelişlerinin 1400’lü yıllar olduğu tahmin edilen aile, ilk olarak Taşkent9 nahiyesine bağlı Afşar köyü yakınında Karacasadık bölgesine yerleşmişler ve açtıkları medresede öğrenci yetiştirmişlerdir. Daha sonra ise yerleşime daha elverişli ve yol güzergahı olması nedeniyle şimdiki Hadim’in bulunduğu yere göç edip oraya yerleşmişlerdir (1692). Hâdimî'nin babası yörenin tanınmış müderrislerinden Fahru’r-Rum Kara Hacı Mustafa Efendi’dir. Annesi ise yine Buhara’dan göç eden bir aileye mensup, Taşkent müftüsünün kız kardeşi Hediye Hanım’dır.10 Hâdimî’nin Ebu Naim Ahmed, Fatma, Zeynep ve Ümmü Gülsüm isimli dört kardeşi vardır.11 2. Bursalı, Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 342. Ertan, Veli, Mevlâna Müftî Ebû Saîd M. Hâdimî, Diyanet Dergisi, XXIV/3, (1988) 91. 4 Hadim, Konya’ya bağlı ve Konya'nın yaklaşık 120 km güneyinde bulunan bir ilçedir. Dağlık ve engebeli bir arazi yapısına sahiptir. 5 Bağdadî, Đsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn, II, 333. 6 Yayla, Mustafa, “Hâdimî Ebû Saîd”, DĐA, XV, 24. 7 Ertan, 90. 8 Yayla, XV, 24. 9 Taşkent bugün Konya’ya bağlı bir ilçedir. Hadimle arası 7 km’dir. 10 Göktaş, Salih, Ebû Saîd el-Hâdimî ve Hadim, 13-14.; Ertan, 89-90. 11 Göktaş, 15. 3.

(20) 8. D. EVLĐLĐKLERĐ VE ÇOCUKLARI. Đlk evliliğini yirmi sekiz yaşında yapan Hâdimî toplam beş evlilik yapmış ve bunlardan yedi çocuğu dünyaya gelmiştir. Numan Hadimioğlu’nun verdiği bilgilere göre Hâdimî’nin eşleri ve çocuklarının isimleri şöyledir: Eşleri 1. Meryem Hanım: Ermenek’tendir. 2. Fatma Hanım: Đmam Begavî'nin kızıdır. 3. Zahide Hanım: Alanya'nın Şeyh köyündendir. 4. Zahide Hanım: Memleketi bilinmemektedir. 5. Adı tesbit edilemeyen hanım: Taşkent Emir müftüsünün kızıdır. Çocukları 1. Saîd (Meryem Hanım’dan), 2. Abdullah (Fatma Hanım’dan), 3. Muhammed Emin (Fatma Hanım’dan), 4. Numan (Fatma Hanım’dan), 5. Mustafa (1. Zahide Hanım’dan), 6. Ali (2. Zahide Hanım’dan), 7. Abdülhalim (2. Zahide Hanım’dan).12 E. TAHSĐLĐ VE HOCALARI. Hâdimî, ilk tahsilini -genellikle olduğu gibi- babasından almış ve on yaşında Kur'an-ı Kerim'i ezberleyerek hafız olmuştur. Parlak bir zekaya sahip olan Hâdimî “Mebadî-i Ulûm” denilen bilgileri babasından okumuş ve ilk icazetnamesini ondan almıştır. Babasından aynı zamanda akaid, felsefe, Arapça ve Farsça tahsil ettikten sonra, gösterdiği liyakatten dolayı birkaç arkadaşı ile birlikte Konya'ya gönderilmiş ve Konya'nın tanınmış bir medresesi olan Karatay Medresesine yazılmıştır (1720).13 Hâdimî beş yıl kadar bu medresede çeşitli ilimlerde, Müderris Đbrahim Efendi’den ders görmüş ve l725 yılında ikinci bir icazetnameyi bu zattan almıştır.14 Rivayet edilir ki, bir gün Müderris Đbrahim Efendi, Hâdimî'yi odasına çağırmış ve şunu söylemiştir: “Oğlum Saîd Muhammed, medresemde beş yıla yakın bir zaman tahsil gördün, benden alacağını aldın. Artık benim sana verecek bir şeyim olmadığı gibi Konya’da da sana ders verecek hiçbir hoca yoktur. Binaenaleyh mütebaki tahsilini Đstanbul'da Kazabâdî Ahmet Efendi'den (1163/1749) yapmanı tavsiye ederim”15 Bunun üzerine Hâdimî memleketine dönmüş ve hocasının söylediklerini babasına nakletmiş, babası da hocasının tavsiye ettiği, kendisinin de arkadaşı olan Kazabâdi Ahmet Efendi'den ders okumasını uygun bulmuştur. Böylelikle, 12. Hadimioğlu, Numan, Hadim ve Hadimliler Bibliyografyası, I, 90-91. Ertan, 90; “Hadimi”, Türk Ansiklopedisi, XVIII, 294. 14 Ertan, 90; “Hadimi”, Türk Ansiklopedisi, XVIII, 294. 15 Ertan, 90. 13.

(21) 9. Konya’daki hocası Đbrahim Efendi’nin tavsiyesi ve babasının tensibiyle Hâdimî Đstanbul'a gönderilmiştir.16 Hâdimî, Đstanbul'da Kazabâdi'nin rahle-i tedrîsinde sekiz yıl17 muhtelif ilimler tahsil etmiştir. Böylelikle Kazabâdi'den de icazetname almaya muvaffak olan Hâdimî bu süreçte Arapça ve Farsça'yı anadili gibi öğrenmiş hatta bu dillerde eserler yazmaya bile başlamıştır.18 Zamanını değerlendirmeyi çok iyi bilen genç Hâdimî, Đstanbul’daki tahsili sırasında, müderris Kazabâdi'nin verdiği derslerle yetinmemiş, medresenin zengin kütüphanesinde araştırmalarda da bulunmuştur. Nitekim bu çalışmaları ile önemli bir alim olacağı o zamandan sezilmiştir.19 Yukarıda da ifade edildiği üzere Hâdimî'nin ilk hocası, babası Fahru’r-Rum Kara Hacı Mustafa Efendi'dir. Đkinci hocası ise Konya Karatay Medresesi müderrisliği yapan Đbrahim Efendi’dir. Hâdimî bu zattan icazetname aldıktan sonra devrinin en büyük alimi olarak bilinen Đstanbul'daki Kazâbadi Ahmed Efendi'den yüksek tahsilini yaparak icazetname almıştır.20 Kazabâdi Ahmed Efendi de devrinin etkili ve şöhretli alimlerindendir. Hakkında Bursalı Mehmet Tahir şöyle demektedir: “Alimlerin sonuncularından olup tahsilini Sivas'ta Tefsirî Muhammed Efendi'den tamamlamıştır. Tasavvuf mensuplarının zevklerine vukufsuzluğundan dolayı onlara karşı zıt görüşlü idi. Đstanbul'da ilmin yayılmasına hizmetle meşgul oldu. 1163/1749’da vefat ederek Aksaray'dan Koca Mustafa Paşa'ya giden caddenin sağ tarafına defnedildi. Talebelerinin en meşhuru merhum Hâdimî'dir.”21 Salih Göktaş bir hocalar silsilesi vererek Hâdimî’nin hocalarını Hz Ali’ye kadar ulaştırmaktadır. 22 F. MEDRESESĐ VE TALEBELERĐ. Đstanbul'daki tahsilini tamamladıktan sonra, -rivayete göre dört katır yükü kitap ile- memleketi Hadim'e dönen Hâdimî babasının medresesinde müderrisliğe. Ertan, 90. Benzer ifadelerle başka kaynaklarda da yer alan Đbrahim Efendi’nin bu tavsiyesinin ne kadar gerçek olduğu kuşku götürse de Hâdimî’nin Đstanbul’da Kazabâdi’den öğrenim gördüğü tartışma olmayan bir husustur. 17 Ertan, 90. Türk Ansiklopedisi’ne göre üç yıl. Bkz: “Hadimi”, XVIII, 294. 18 Ertan, 90. 19 Ertan, 90. 20 Bursalı, I, 343; Ertan, 91; Yayla, XV, 24. 21 Bursalı, I, 404. 22 Gök-taş, 19. 16.

(22) 10. başlamıştır.23 Bu sırada hem ders okutmuş hem de çeşitli konular üzerine eserler te’lif etmiştir.24 Hâdimî’nin öğrencilerine verdiği icazetnamelerden, medresesinde uyguladığı müfredatı, verdiği dersleri, bu derslerde okuttuğu eserleri belli ölçüde saptamak mümkündür. Bu bilgilere göre Hâdimî, medresesinde 18 yy. Osmanlısının medreselerinde hakim olan müfredat neyse onu uygulamış, kendi yetişme sürecinde okuduğu neyse aynı sistem ve müfredat içerisinde öğrencilerine onları okutmuştur.25 Veli Ertan’nın (ö.1991) belirttiğine göre Hâdimî’nin medresesi beş bölümden oluşmaktaydı: 1- Tefsir ve hadis bölümü 2- Đslam hukuku bölümü 3- Đslam felsefesi bölümü 4- Kelâm bölümü 5- Arap edebiyatı bölümü26 Bu bilgilerden anlaşılacağı üzere Hâdimî, “dinî/naklî” tabir edilen ilimler yanında “aklî” ilimleri de öğrencilerine okutmuş, birincisi daha ağırlıklı olmakla birlikte “aklî” ilimler alanında da öğrencilerini yetiştirmiştir. Aynı müellifin ifadesine göre Hâdimî’nin medresesi kısa zamanda bir dâru’lulûm haline gelmiş, kısa zamanda kendini tanıtan genç alimin adı ve şanı dillere destan olmuş, ilmî kudreti ve müktesebatı her tarafa yayılmış ve pek çok talebe yetiştirmiştir. Öyle ki talebe sayısının fazlalığından dolayı Hâdimî, Hadim'e 12 km mesafede bulunan Kervanpınar'da açık havada ders okutmaya başlamıştır. Böylelikle Hadim; Đstanbul, Konya, Bursa ve Kayseri şehirleri gibi önemli bir ilim merkezi haline gelmiştir.27 Bir başka müellife göre ise Hâdimî’nin medresesi Anadolu şehir ve kasabalarında büyük yankı uyandırmış, onun verdiği dersler eşine az rastlanır bir rağbet görmüş, hatta Hâdimî’nin ünü Hicaz’a kadar ulaşmış ve oradan Hadim’e ilim tahsili için gelen olmuştur.28 Nitekim bunun bir sonucu olarak, Hâdimî devrin padişahı tarafından saraya davet edilerek taltif edilmiştir Hâdimî ailesinin kurduğu ve devam ettirdiği bu medresede eğitim-öğretim faaliyetleri Hâdimî’den sonra da hiç hız kesmemiş, öğrenci sayısı azalmak bir yana daha da artmıştır.29 Hâdimî’nin rahle-i tedrisinde yetişmiş birçok alim bulunmaktadır. Bunların bir kısmı ülke içerisinde ün kazanmış ve ilmiye sınıfı içerisinde devletin üst makamlarına kadar yükselmiş kişilerden oluşurken, bir kısmı da taşrada Anadolunun 23. Ertan, 91; “Hadimi”, Türk Ansiklopedisi, XVIII, 294. Bursalı, I, 343. 25 Sarıkaya, Yaşar , Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Alimi Ebu Said el-Hâdimî, 89. 26 Ertan, 91. 27 Ertan, 91. 28 Sarıkaya, 197. 29 Sarıkaya, 248. 24.

(23) 11. muhtelif yerlerinde müftülük, müderrislik, imamlık gibi görevler yürütmüş kişilerdir. Hâdimî'nin talebelerinin en meşhurları şunlardır: Hâdimî'nin oğulları Hacı Said, Hacı Abdullah, Hacı Mehmed Emin, Hacı Numan. Müftîzâde Muhammed Antâkî, Đsmail Gelenbevî, Gözü Büyük Zade Đbrahim Efendi, Muhammed Süleyman el-Kırkağacî, Hafız Hasan Üskübî, Ahmed Ürgübî, Konyalı Đsmail Hakkı, Kayserili Hacı Đsmail Efendi...30 G. VEFATI. Veli Ertan’ın verdiği bilgilere göre Hâdimî soğuktan üşüterek hastalanmış ve ölümü bu hastalık sebebiyle olmuştur. Hâdimî’nin vefatı ile ilgili anlatılanlar menkibevi motifler de içerir. Bu bilgilere göre, 1762/1176 yılında Hadim'de çetin bir kış mevsimi yaşanır ve Hâdimî bir gün medreseye giderken üşütüp yatağa düşer. Üç gün ateşler içerisinde yatan Hâdimî çocuklarına, hastalığının son anlarında şu vasiyeti yapar: “Vefat ettiğimde, gâsilim gelinceye kadar yıkanmamı geciktirin. Zira gasil ve tekfinimi kendisine emanet ve vasiyet ettiğim kişi beni gasledecektir.” Hastalığının dördüncü günü sabah namazının ilk vaktinde ise ruhunu teslim eder. Gasli, beklenen mechul gâsil gelene kadar tehir edilir. Nihayet kuşluk vakti “nur yüzlü” bir ihtiyar çıkagelir. Hayret dolu bakışlar altında görevini yerine getirir ve geldiği gibi geri döner.32 Daha sonra gözyaşları arasında Hadim'deki aile kabristanına defnedilir. 31. Ömrünü ilim ve irfan yolunda geçiren Hâdimî geride güzide eserler, önemli müesseseler (medrese, zaviye, kütüphane, cami) ve pek çok değerli talebe bırakmıştır. Hâdimî'nin kabri anne ve babasının kabirleri arasında bulunmaktadır. Önceden basit ve sade (toprak) bir kabre sahipken sonradan düzenleme yapılarak mermerle kaplanmış ve görkemli bir hale getirilmiştir. Kabri civarında kardeşleri, çocukları ve torunları medfundur. Hâdimî’nin kabri günümüzde bakımlı bir ziyaret yeri durumundadır. Yanında bir cami ve mezarlık bulunmaktadır. Mezar taşı kitabesinde şu sözler yazılıdır: Hüve’l-hallâku’l-bakî Câmiu'l-Mecâmi' fî ilm-i usûl-i dîniyye 30. Yayla, XV, 25.; Sarıkaya, 72 kişilik bir liste vermiştir. Bkz: s.198-200. Göktaş, 25; Ertan, 93. 32 Hadimioğlu, I, 112; Uz, M. Ali, Konya Alimleri ve Velileri, 182. Bu iki kaynağa göre bu zat Şeyh Ahmed Trabzonî’dir. 31.

(24) 12. Şârih-i Tarîkât-i Muhammediyye Kutbu'1-ârifîn gavsu'1-vâsılîn Ebû Saîd Muhammed el-Hâdimî Ruhuna Fatiha Tevellüdü 1113, Tarih-i vefatı 1176 Günümüzde Hâdimî’yi anmak ve tanıtmak amacıyla, 1966’dan beri Hâdimî Günleri, 1988’den beri de Hadim Belediyesi ve Selçuk Üniversitesi işbirliği ile Hâdimî Sempozyumları düzenlenmektedir.33 H. ESERLERĐ. Hâdimî, islamî ilimlerin hemen her sahasında irili ufaklı eserler vermiştir. Bunlardan bir kısmı huzurunda talebeleri tarafından yazılmış ders takrirleridir.34 Bazıları ise derin bir ilmî vukufiyet gerektiren eserlerdir. Hâdimî eserlerinin tamamına yakınını Arapça yazmıştır. Bu onun bu dile olan hakimiyetini de göstermektedir. Eserleri tesbit edilebildiği kadarıyla şunlardır:35 Fıkıh 1. Risâle fî kirâ'ati “şehidallâhü”36 ve “kuli’l-lâhümme”37 dübüra külli salah. 2. Risâle fî libâsi’l-ahmer (Süleymaniye/Denizli, 389/8, vr. 87a-88a) 3. Risâle vezâifi’l-mevtâ (Süleymaniye/Denizli, 389, vr, 82a-86a; GAL, S II, 664) 4. Risâletü’ş-şubuhâti’l-âriza fî tarîki’l-hacc (Mecmûâtü’r-Resâil, 211-214) 5. Risâle eş-şubuhât el-mevride ale’ş-Şeyh Muhammed Hayât es-Sindî el-Medenî (Mecmûâtü’r-Resâil, 220-224) 6. Risâletü'l-huşû' fi’s-salâh (Mecmûâtü’r-Resâil, 199-209) 7. Risâle fî hakki’t-tesbîh ve't-tahmîd ve’t-tekbîr (OM, I, 343; Mecmûâtü’r-Resâil, 210) 8. Risale fî hakkı'd-duhân (OM, I, 344; Süleymaniye/Reşid Ef. 1017/64; 33. Yayla, XV, 25. Sarıkaya, 103. 35 Bu liste Hâdimî hakkında yapılmış en yeni ve en kapsamlı çalışma olan Yaşar Sarıkaya’nın “Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Alimi Ebu Said el-Hâdimî” isimli kitabından alınmıştır. Yazar konuyla ilgili şöyle demektedir: “Tespit edebildiğimiz 66 eseri kapsayan bu liste, Đstanbul (Süleymaniye) ve Konya (Yusufağa) elyazma kütüphanelerinde bulunan kataloglar ve/veya mecmualar ile biyografik ve bibliyografik literatüre dayanmaktadır. Süleymaniye'de Hâdimî'nin "müellefâtı" adı altında yer alan bir listeyi de dikkate aldık.” (Sarıkaya, a.g.e., 104) 36 Âl-i Đmran 18. 37 Âl-i Đmran 26. 34.

(25) 13. Mecmûâtü’r-Resâil, 233-235) 9. Risâle fî hakkı 'l-kahve (OM, I, 344; Mecmûâtü’r-Resâil, 232) 10. Haşiye 'alâ Düreri'l-Hükkâm (GAL, II, 293; S II, 317) 11. Risâle fî hakkı mesnûniyyeti'l-misvâk (OM, I, 344; Süleymaniye/Denizli 389, vr. 78a-79b; Mecmûâtü’r-Resâil, 235-239) 12. Risâle li-def'i mâ evrade Đbnü'l-Kemâl 'ale'd-Dürer fî hakki'l-istihlâf (Mecmûâtü’r-Resâil, 217-219) Fıkıh Usulü 1. Mecâmiu'l-hakâ'ik (OM, I, 343; GAL, S II, 664) 2. Risâle fî hakkı'l-hadîsi'z-za'îf (OM, I, 344; Mecmûâtü’r-Resâil, 227-228) Tasavvuf 1. Risâletü'l-âdâb fî zikri “lâ ilâhe illallâh” (Süleymaniye/Reşid Ef. 570, vr. 253b254a) 2. Risâle fî mes'eleti'l-vücûdiyye (Süleymaniye/Reşid Ef. 1017, vr. 92b-99b; Atatürk Ktp./ Osman Ergin, 255) 3. Fezâ'ili'l-ezkâr (Süleymaniye/Laleli, 1367/1) 4. Risâle fî mâhiyyeti't-tarîka (Süleymaniye/Kasidecizade 721, vr. 176b-178b) 5. Risâle fî sülûki'n-Nakşibendiyye (OM, I, 344; Süleymaniye/Đbrahim Ef. 411, vr. 35-38) 6. Risâletü'n-Nakşibendiyye (GAL, S II, 664) 7. Risâle fi'l-munâzara mea'n-nefs (Süleymaniye/Denizli, 389, vr. 102b-103b) 8. Şerhu kelimeti't-tevhîdiyye li’l-Birgivî 9. Risâletü'n-Nakşibendiyye müsbetün bi'l-edilleti'l-erba'a 10. Şerhu Evrâdi'l-Bahâiyye (GAL, S II, 282, 664) 11. Risâle fî beyâni Hızır min hayâtihî ve-memâtihî (OM, I, 344; Süleymaniye/H. Hüsnü 70, vr. 244a).

(26) 14. Kelam/Akâid. 1. Risâle fi'l-kazâ ve’l-kader (Süleyrnaniye/Reşid Ef., 1017/61, vr. 230-233.) 2. Risaletü't-tevhid (Süleymaniye/Reşid Ef. 1017, vr. I25b-127b) 3. Şerhun 'ala Risâleti Nukirru li'l-Đmâmi'l-A'zam (Mecmûâtü’r-Resâil, 154-191) 4. Risâle fî hakkı ef'âli'l-'ibâd (Mecmûâtü’r-Resâil, 196-198) 5. Hâşiye 'alâ tefsîri sûrati'l-Đhlâs li'bni Sînâ (Süleymaniye/Reşid Ef. 1017, vr. 66a75b; GAL, S I, 814) 6. Risâle fî kavlihî Teâlâ “lev kâne fîhimâ âlihe”38 (Süleymaniye/Reşid Ef. 1017, vr. 132a-b) Kur’an/Tefsir 1. Âdâbu kırâ'ati'l-Kur'ân (Süleymaniye/H. Hüsnü 70 vr. 139b-150a) 2. Hâşiye 'alâ tefsîri cüz'i'n-nebe' li'l-Beyzavî (OM, I, 343; Süleymaniye/Reşid Ef. 74) 3. Risale fî tefsîri sûrati'l- Enfâl 4. Risâle fî kavlihî Te'âlâ “ve yü’minûne bihî ve yestağfirûn”39 5. Risâle fî kavlihî Te'âlâ “ve lev alimallâhü fîhim hayran”40 6. Risâle fî kavlihî Te'âlâ “ve hüve’l-ğafûru’l-vedûd”41 7. Risâle fî kavlihî Te'âlâ “inne ba’za’z-zanni ismün”42 8. Risâle fî kavlihî Te'âlâ “kulillâhümme mâlike’l-mülk”43 (Mecmûâtü’r-Resâil, 229231) 9. Risâle fî sûrati’n-nâziât (Süleymaniye/Reşid Ef. 1017, vr. 134a-135a) 10. Tefsîru sûrati’l-fâtiha. 38. Enbiya 22. Mü’min 7. 40 Tevbe 23. 41 Bürûc 14. 42 Hucurât 12. 43 Âl-i Đmrân 26. 39.

(27) 15. Hadis 1. Risâle fî usûli'l-hadîs (Süleymaniye/Reşid Ef. 1026/7, fols. 25a-27b) 2. Tahkîkâtü'l-acîbe ve tedkîkâtü'l-garîbe müte'allikatün 'ale'l-hadîsi's-sahîh (Süleymaniye/H. Hüsnü, 70, vr. 260b-262b) Ahlak 1. Vasiyyetün li'l-fâzıl Halil Efendi (Süleymaniye/H. Hüsnü, 70, vr. 301b) 2. Risâletü'l-besmele (GAL, S II, 664) 3. Risâletü şerhi'l-besmele (OM, I, 343; Süleymaniye/Reşid Efendi 1017, vr. 266) 4. Şerhu eyyühe'l-veled (OM, I, 344; Süleymaniye/Denizli, 389/2, vr. 29b-70b) 5. el-Berîkatü'l-mahmûdiyye (GAL, S II, 655, 664) 6. Risâletü'n-nesâyih ve’l-vesâyâ (OM, I, 344; Mecmûâtü’r-Resâil, 124-150) 7. Risâletü'l-vasıyye ve'n-nasîha li-veledihi'l-e'az Muhammed Saîd ve li-külli ihvânihî ve telâmizetihî ve ehıbbâih (Mecmûâtü’r-Resâil, 192-195) Mantık 1. 'Arâ'isü'n-nefâ'is 2. 'Arâ'isü'l-enzâr ve nefâ'isü'l-ebkâr (Süleymaniye/Bağdatlı Vehbi 862, vr. 1b-23a.) Leksikografi (Sözlük) 1. Mukaddimâtü beyâni mevzû'âti'l-'ulûm (OM, I, 343, Süleymaniye/Yazma Bağışlar 1292/6) Arap Dili ve Edebiyatı 1. Risâle fî mukaddimâti ilmi's-sarf. (Süleymaniye/Yazma Bağışlar 607/15, vr.135a) 2. Şerhu dibâceti'n-netâici'l-efkâr fi'n-nahv. (Süleymaniye/Reşid Ef./Tırnova 1842) 3. Risâle fi'l-fırâk. (Süleymaniye/H. Mahmud 1137, vr. 47b-94a) 4. Şerhu 'Avâmili'l-Birgivî 5. Risâletü'l-hazfiyye. (GAL, S II, 664).

(28) 16. 6. Risâletü'z-zarfiyye. (GAL, S II, 664) Beyan/Bedi 1. Kitabu 'ilmi'l-me'ânî 2. Đlmü'l-beyân ve’l-bedî' Şiir 1. Şerhu 'ale'l-Kasîdeti'l-Muzariyye (Mecmûâtü’r-Resâil, 34-53) 2. Şerhu Kasîdeti'l-Bürde 3. Şerhu Kasîdeti't-Tantarâniyye 4. Şerhu Kasîdeti'l-Vânî I. ĐLMÎ KĐŞĐLĐĞĐ. Hâdimî'nin eserlerinden, onun dinî ilimlerin bütün sahalarında söz sahibi olduğunu anlıyoruz. Çünkü o, Arap dilinden kelama, şiirden fıkıha, tasavvuftan tefsire bütün alanlarda eser vermiştir. Yaptığı bu çalışmalarla temayüz eden ve bunun bir sonucu olarak devrin padişahı I. Mahmud (1730-1754) tarafından44 Đstanbul'a davet edilen Hâdimî padişah, devlet ricali ve ulemanın övgüsüne mazhar olmuştur. Hâdimî, bu kısa Đstanbul seyahatinde bir müddet başkentte kalıp padişah ve Đstanbul alimleri huzurunda ders takrir etmiş, Ayasofya camiinde vaaz vermiş ve tartışmalar yapmıştır.45 Hâdimî alimler huzurunda yaptığı ders takririnde besmelenin on sekiz fenne göre açıklamasını yapmış, Ayasofya’daki vaazında ise ‘Fatiha-i Şerife’yi tefsir etmiştir. Bu faaliyetlerden sonra padişah ve alimlerin takdirlerini kazanan Hâdimî’ye ısrarla Đstanbul’da kalıp orada hizmetini sürdürmesi teklif edilmişse de46 o, kendisine teklif edilen bu mansıp ve mevkilere iltifat etmemiş, kurduğu medresede müderrislik yapmayı ve mütevâzı bir hayatı tercih ederek tekrar Hadim'e dönmüştür.47 Hâdimî sufi-meşreb yönü önplana çıkan bir kişiliktir. Dolayısıyla onun tasavvuftaki etkisi bariz olarak görülür. Fakat Hâdimî'nin tasavvufçuluğu aşırılıklardan uzak, zahir ilimlerle çatışmayan bir konumdadır. Nitekim o, 44. Veli Ertan üçüncü Ahmed tarafından davet edildiğini söylemektedir. Bkz: s. 91. Ebü’l-Ulâ, Mardin, Huzur Dersleri, II, 770. 46 Yaşar Sarıkaya’nın verdiği bilgiye göre Hâdimî’ye dinî eserlerin tetkik ve tashihini yapma görevi teklif edilmiştir. bkz: Sarıkaya, Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Alimi Ebu Said el-Hâdimî, 129. 47 Ertan, 92; Yayla, XV, 25; Sarıkaya, 127-129. 45.

(29) 17. nakşibendilik çizgisindeki eser ve görüşleriyle, fakihler ve sufiler arasındaki, tasavvufa yönelik meşruiyet tartışmalarında orta bir yerde durmuş; tarikat-şeriat, tekke-medrese, zahir-batın uyumunu temel alan bir anlayışla uzlaştırıcı görüşler ortaya koyarak iki cenah arasında köprü oluşturmaya çalışmıştır. Bunun bir sonucu olarak Hâdimî sema, devran vs. gibi tasavvufî pratikleri hoş karşılamamış, fakat tasavvuf ve tarikattan uzak bir yaşantıyı da uygun görmemiştir.48 Bu yönüyle o, halk ve talebeleri nezdinde hem zahir ilimlerde bir otorite, hem de bir mürşid-i kamil olarak görülmüş, “kutbu'1-ârifîn gavsu'1-vâsilîn” olarak tavsif edilmiştir. Nitekim onun bu özelliği -yukarıda görüleceği üzere- mezar taşı kitabesine de yansımıştır. Hâdimî bağlı olduğu nakşibendiliğin Anadolu’da yayılmasında da önemli rol oynamıştır. Dinî ilimlerin hepsinde belli oranda vukufiyeti olan Hâdimî'nin öne çıkan bir başka yönü de fıkıhçı ve usülcülüğüdür. “Eserleri” bölümünde de görüleceği üzere, kaleme aldığı risalelerinin birçoğu fıkha dairdir. Biyografi yazarı Ömer Rıza Kehhâle (ö.1987), Hâdimi’yi usulcü ve fakih olarak tanıtır.49 Sava Paşa (ö.1318/1901) ise Hâdimî için şöyle der: “Đslâm fukahasının en yenilerinden olan Hâdimî, bilhassa usûl-i fıkıh ile iştigal etmiştir.50 Hâdimî hanefi geleneğe sıkı sıkıya bağlı bir fıkıhçı ve usulcüdür. Hanefi geleneğe bağlılığını muhtelif eserlerinde çeşitli vesilelerle belirtmiş, Mecâmi’de de hanefi mezhebi ekseninde konulara yaklaşmıştır. Hâdimî, kendisini “mukallid bir fakih” olarak51 görmekle birlikte, ictihad imkanının ortadan kalktığı düşüncesini tartışmalı bulmakta, her asırda meselede müctehid düzeyinde fıkıhçıların olabileceğini ve nassın delaleti gibi istidlal yöntemleriyle müctehid olmayan alimlerin de bir kısım şer’î meseleler hakkında görüş belirtebileceğini savunmaktadır.52 Nitekim tütün ve kahve gibi bazı nevzuhur meseleler hakkında görüş ortaya koymuş, isabetli bulmadığı görüşleri tenkid edebilmiştir.53 Dolayısıyla Hâdimî kuru bir taklitçi değil, tenkitçi bir zihniyete ve düşünce dünyasına da sahiptir. Şeyh Muhammed es-Sindî ve Şam ulemasından Şeyh Đsmail elUcduvânî ile yaptığı tartışmalar bunu göstermektedir.54 O, “Söyleyene değil söylenene bak” diyerek, saygı gösterdiği, övdüğü, “büyüğümüz” dediği kişilerle mektuplaşmış, sorular sormuş, aldığı cevaplara itirazlar edip eleştirmiştir. Hanefi 48. Sarıkaya, 115. Kehhâle, Mu’cemu’l-Müellifîn, XI, 301. 50 Sava Paşa, Đslâm Hukuku Nazariyatı Hakkında Bir Etüd, II, 45. 51 Hâdimî, Risâle eş-Şubuhât el-Mevride ale’ş-Şeyh Muhammed Hayât es-Sindî el-Medenî, 223; Hâdimî, Risâle fî Hakkı Mesnûniyyeti’l-Misvâk, 236-237. 52 Risâletân alâ Hazariyyeti’d-Duhân, 234. 53 Hâdimî, Risâletân alâ Hazariyyeti’d-Duhân, 233-235; Hâdimî, Risâle fî Hakkı’l-Kahve, 232. 54 Hâdimî, Risâle Şubuhâtün Ârizatün fî Tarîki’l-Hacc, 211-214. 49.

(30) 18. fıkhının muteber kaynaklarından olan Merginânî’nin (ö.593/1197) Hidâye’sinde bazı yanlışların bulunduğunu söyleyerek, meşhur ve muteber bazı kaynaklarda da hatalar olabileceğini ifade etmiştir.55 Diğer yandan, Hâdimî’nin yazmış olduğu eserler ve özellikle Mecâmi’de derlediği küllî kaideler onun araştırmacı bir kişiliğe de sahip olduğunu göstermektedir. Hâdimî problemler karşısında ve çözümleri noktasında geniş düşünen, geniş perspektiften bakabilen bir alimdir. O, delillerin lafızları yanında mana ve amaçlarının da dikkate alınmasını, fetvada maslahatın da göz önünde bulundurulmasını öneren bir alimdir.56 Bununla birlikte, -tasavvufçu yönünden kaynaklanan bir tesirle olsa gerekHâdimî’nin metodolojisinde “ihtiyat” ve “ihtiyatla amel” önemli bir hukuk prensibidir.57 Ona göre, müctehid imamların ihtilafları karşısında en ihtiyatlı görüş başka bir mezhepte bile olsa onunla amel edilmelidir.58 Sanata da meyilli olan Hâdimî’nin şairlik yönü de vardır. Onun şiirler ve kasideler yazdığı bilinmektedir. Hatta bir divan oluşturacak kadar şiir ve ilahi yazdığı belirtilmektedir.59 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi’nde kendisine şair olarak yer verilmiştir.60 Bununla birlikte sadece bir naatı ve birkaç dizeden başka günümüze kadar gelen şiiri tesbit edilememiştir.61 Natın bir bölümü şöyledir:62 Fakirem kapına geldim Şefaat ya Rasûlallah Mukırrim suçum bildim Şefaat ya Rasûlallah. 55. Günahkârım yüzüm kara Korkarım atarlar nâra Meğer sende ola çare Şefaat ya Rasûlallah. Hâdimî, Risâle fî Hakkı Mesnûniyyeti’l-Misvâk, 237. Hâdimî, Mecâmi’, 44. 57 Hâdimî, Mecâmi’, 2. 58 Hâdimî, Risâle en-Nesâyih ve’l-Vesâyâ el-Mübâreke, 125. 59 Önder, Mehmet, Büyük Alim Hz. Hadimî, 13-14; Yayla, XV, 25. 60 Sarıkaya, 111. 61 Sarıkaya, 111. 62 Ertan, 91. 56.

(31) 19. II. GENEL ÖZELLĐKLERĐYLE MECÂMĐU’L-HAKÂĐK A. ESERĐN ĐSMĐ. Mecâmiu’l-Hakâik’in tam adı Mecâmiu’l-Hakâik ve’l-Kavâid ve Cevâmiu’rRakâik ve’l-Fevâid mine’l-Usûl’dür. Mecâmi’ “ce.me.a.” kökünden gelen, ism-i mekan kalıbındaki “mecma’” kelimesinin cemi formudur. Yani “toplanma yeri”, “bir şeyin derlendiği, toplandığı yer” anlamına gelmektedir. Hakâik kelimesi ise “hikâk”63 veya “hakîkat” kelimesinin cemisidir ki bazen “hakâyık” şeklinde de yazılmıştır. Nitekim eserin mukaddimesinde ve şerhi Menâfiu’d-Dekâik’te de “hakâyık” şeklinde geçmektedir. “Doğru, gerçek, gerçeklik” gibi anlamlara gelen ve aynı zamanda fıkıh usulü, felsefe ve tasavvuf terimi olan “hakîkat” bu disiplinlerin her birinde farklı anlamlar ifade etmektedir. Buradaki anlamı ise biraz felsefî anlamıyla “öz, mahiyet, cevher, asıl” gibi yorumlanabilir. Mecâmiu’l-Hakâik’in şarihi Güzelhisari’ye (ö.1253/1837) göre, “hakâik” kelimesinden sonra gelen Kavâid kelimesinin ortaya koyduğu karineden dolayı burada bir mevsuf takdir edilmesi gerekmektedir. Bu mukadder mevsuf ise “mesâil” kelimesidir. Yani eserin ismindeki Mecâmiu’l-Hakâik “mecmeu’l-mesâili’lhakîkiyye” şeklinde anlaşılmalıdır.64 Çünkü kavâid kelimesi bunu gerektirmektedir. “Kavâid” kelimesi ise “kâide” kelimesinin cemi halidir. Buna göre, eserin isminin atıftan önceki birinci kısmı “Hakikî meselelerin ve kaidelerin toplanıp derlendiği yerler” şeklinde Türkçeleştirilebilir. Eserin atıftan sonraki ikinci kısmında bulunan “Cevâmi” kelimesi ise anlaşılacağı üzere, baştaki Mecâmi kelimesine atfedilmekte olup yine aynı kökten gelen “câmi’” veya “câmia”65 kelimesinin cemisidir. Câmi’ kelimesi ise “toplayan, derleyen” anlamlarına gelmektedir. “Rakâik” kelimesi ise “ra.ve.ka.” kökünden, “saf, arı, temiz, güzel” gibi anlamları olan “râik” kelimesinin cemisidir. Buna atfedilen “fevâid” kelimesi de “fâide”nin çoğuludur ki Türkçe’de de kulllanıldığı üzere “fayda, kazanç, kar” gibi anlamlara gelmektedir. En sondaki “mine’l-usûl” kısmına da “min ilmi’l-usûl” şeklinde bir “ilm” kelimesi takdir etmek gerekir. Zira, bu bir fıkıh usulü kitabı olduğuna göre bununla fıkıh usulü ilmi kasdedilmiştir. Buna göre ikinci kısım da “Fıkıh usulü ilmi ile ilgili arı, temiz, güzel şeylerin ve fayda ve kazançların toplayıcısı” şeklinde anlaşılabilir.. 63. Güzelhisari, Menâfiu’d-Dekâik, 7. Güzelhisari, Menâfiu’d-Dekâik, 7. 65 Güzelhisari, Menâfiu’d-Dekâik, 7. 64.