T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ÇOCUK GELİŞİMİ VE EV YÖNETİMİ ANABİLİM DALI
BESLENME EĞİTİMİ BİLİM DALI
ADANA İL MERKEZİNDE SOKAKTA ÇALIŞAN ÇOCUKLARIN
BESLENME ALIŞKANLIKLARI VE BESLENME DURUMU
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
YRD. DOÇ. DR. NAZAN AKTAŞ
HAZIRLAYAN
Gökhan KESMEN
ÖZET
Bu araştırma, sokakta çalışan çocukların beslenme alışkanlıkları ve beslenme durumlarını saptamak amacıyla T.C. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na bağlı Adana 75. Yıl Çocuk ve Gençlik Merkezi’ne kayıtlı 9-17 yaşları arasında sokakta çalışan 160 erkek çocuk üzerinde yürütülmüştür.
Sokakta çalışan çocukları yaş ortalaması 14,73±0,15, boy uzunluğu ortalaması 153,80±0,01cm, ağırlıklarının ortalaması ise 47,00±0,19 kg’dır. NCHS (National Center For Health Statistics) standartları kullanılarak yapılan Beden Kitle İndeksi (BKI) değerlendirmesinde, sokakta çalışan çocukların %80,60’ının normal sınırlar içinde olduğu saptanmıştır. Sokakta çalışan çocukların %95,00’nin ailesi ile birlikte yaşadığı, %46,50’sinin okula devam ettiği, %7,50’sinin ise hiç okula gitmediği bulunmuştur. Sokakta çalışan çocukların %45,62’sinin sokakta yaptıkları işlerden aylık olarak 150 YTL ve altında, %5,63’ünün ise 350 YTL ve üstünde kazandıkları tespit edilmiştir.
Sokakta çalışan çocukların %38,12’sinin sokakta çalışmaya 7-9 yaşlarında başladığı ve sokakta en fazla yaptıkları işlerin sırasıyla simit satıcılığı (%34,18), kağıt ve çöp toplayıcılığı (%32,50), mendil-çiçek-sakız vb. satıcılığı (%12,50), ayakkabı boyacılığı (%10,62) ve pazarda taşıyıcılık (%10,00) olduğu saptanmıştır. Sokakta çalışan çocukların çalışma nedenleri incelendiğinde, aile gelirine katkıda bulunma (%58,75), para biriktirme (%13,75), ailenin zorlaması (%11,25), kendi ihtiyacını karşılama (%7,50), ailenin borcunu ödeme (%5,00) ve iş ve meslek öğrenme nedeniyle (%3,75) çalıştıkları tespit edilmiştir.
Sokakta çalışan çocukların %54,40’ının öğün atladığı, atlanılan öğünler arasında %42,53 oranı ile kahvaltı öğününün birinci sırada yer aldığı saptanmış olup, öğün atlama gerekçesi olarak çalışma nedeni ile zamanlarının olmaması (%40,23) şeklinde ifade etmişlerdir. Sokakta satılan yiyeceklerden döner, şalgam suyu, hamur tatlıları aynı oranda (%23,00) tüketilmektedir. Sokakta çalışan çocukların yiyecekleri tüketim sıklığına göre hesaplanan, yüzde tüketim puanları sırasıyla peynir (87,75), yumurta (70,13), süt (27,13), et (28,50), balık (12,68), patates (65,63) ve pirinç (64,50) olarak bulunmuştur.
Bir günlük besin tüketim durumlarına göre toplam enerji, protein, karbonhidrat, A vitamini, C vitamini, kalsiyum, fosfor, demir ortalaması sırasıyla 1775±650,59 kkal, 56,73±20,84 g, 282,66±107,37 g, 369,40±386,16 mcg, 36,87±40,8 mg, 377,68±163 mg, 795,42±250,70 mg, 8,66±3,74 mg olarak saptanmıştır. Sokakta çalışan çocuklar, DRI’ya göre günlük tüketilmesi önerilen enerjinin ortalama olarak %60,46±21,99’unu, proteinin %121,35±46,37’sini, C vitaminin %56,66±67,52’sini, kalsiyumun %29,05±12,53’ünü tüketmektedir.
SUMMARY
This research was carried out on 160 boys of between 9 and 17 years old who were registered to Republic of Turkey, Adana 75th Year Child and Youth Center related to Social Facilities and Child Protection Establishment in order to determine the nutrition habits and situations of children working on streets.
The average age of those children working on the streets was 14,73±0,15 the average of height was 153,80±0,01 cm and that of weight was 47,00±0,19 kg. It was determined that 80,60% of those children working on the streets were among normal limits in the evaluation of Body Mass Index (BMI) by using standards of NCHS (National Center For Health Statistics). 95,00% of these children were living with their families and 46,50% of them were going to school whereas 7,50% of them have never gone to school. It was also determined that 45,62% of these children working on the streets were earning 150 YTL and less monthly at the end of their works and 5,63% of them were earning 350 YTL and above.
38,12% of these children have started working at the ages between 7 and 9. The most preferred jobs on the streets were determined as bagel selling (34,18%), collecting paper and waste (32,50%), handkerchief-flower-chewing gum, etc. selling (12,50%), shoe-painting (10,62%), being a carrier in the market (10,00%), respectively. When the reasons for working of children on the streets were examined, it was determined that they were working for the purposes of having contribution for the family income (58,75%), saving money (13,75%), since their families requested (11,25%), providing their own requirements (7,50%), paying debts of their families (5,00%) and learning a job and an occupation (3,75%).
54,40% of the children working on the streets leaved out a meal and 42,53% of them mostly leaved out their breakfast and they expressed this situation as due to working having no time for a meal (40,23%). Rolling meat, turnip juice and dough delights were consumed with 23,00% among other foods which were on sale on the streets. The frequency points of consuming foods for these children were determined as cheese (87,75), egg (70,13), milk (27,13), fish (12,68), potato (65,63), rice (64,50), respectively.
Daily food consuming situations as average of total energy, protein, carbonhydrate, vitamin A, vitamin C, calcium, phosphorus and iron were given as 1775±650,59 kcal, 56,73±20,84g, 282,66±107,37g, 369,64±386,16 mcg, 36,87±40,80 mg, 377,68±163 mg, 795,42±250,70 mg, 8,66±3,74 mg, respectively. According to DRI, the children working on the street purchase 60,46±21,99% of energy, 121,35±46,37% of protein, 56,66±67,52% of vitamin C, 29,05±12,53% of calcium amount that are recommended to daily intake.
ÖNSÖZ
Adana İl Merkezi’nde bulunan 75. Yıl Çocuk ve Gençlik Merkezi’ne kayıtlı olan ve Adana İl Merkezi sokaklarında çalışan çocukların beslenme alışkanlıkları ve beslenme durumlarının saptanması amacıyla yapılmıştır.
Eğitimim sürecinde her zaman yanımda olan aileme, bu çalışmanın her aşamasında bana yol gösteren ve görüşlerini esirgemeyen tez danışmanım Yard. Doç. Dr. Nazan AKTAŞ’a, istatistiksel çalışmalardaki yardımları için Yard. Doç. Dr. Nadir ÇELİKÖZ’e, tez sürecinde bana destek olan Araş. Gör. M.Ali CEBİRBAY’a, araştırmaya katılan sokakta çalışan çocuklara ve emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim.
İÇİNDEKİLER
ÖZET ... II SUMMARY ...III ÖNSÖZ ... IV İÇİNDEKİLER ...V TABLOLAR LİSTESİ ...XIII ŞEKİLLER LİSTESİ ...XVII
BÖLÜM I... 1
1.GİRİŞ ... 1
1.1. Problem ... 3
1.1.1. Araştırmanın Alt Problemleri ... 3
1.2. Araştırmanın Amacı... 3
1.3. Araştırmanın Önemi... 3
1.4. Varsayımlar... 4
1.5.Sınırlılıklar ... 4
2.KONU İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER... 5
2.1. Çocuk ve Tanımı... 5
2.2.Çalışan Çocuklar... 5
2.2.1. Formel Sektörde Çalışan Çocuklar ... 6
2.2.1.2. Formel Sektörde Çırak Statüsündeki Çocuklar... 6
2.2.1.3. Formel Sektörde Çırak Statüsüne Girmeyen Çocuklar... 7
2.2.2. Enformel Sektörde Çalışan Çocuklar... 7
2.2.2.1. Ev İçi İşlerde Çalışan Çocuklar ... 8
2.2.2.2. Tarım Kesiminde Çalışan Çocuklar... 8
2.2.2.3.1.Sokağın Çocukları... 9
2.2.2.3.2. Sokakta Bulunan Çocuklar ... 9
2.2.2.3.3. Sokağa Aday Çocuklar ... 8
2.3. Sokakta Çalışan Çocuklar ... 9
2.3.1.Dünyada ve Türkiye’de Sokakta Çalışan Çocukların Durumu... 10
2.3.2. Çocukları Sokakta Çalışmaya İten Nedenler ... 11
2.3.2.1. Aile İhmali ve İstismarı ... 11
2.3.2.2. Yoksulluk... 12
2.3.2.3. İşsizlik... 13
2.3.2.4. Eğitim... 13
2.3.2.5. Geleneksel Kültür ... 14
2.3.2.6. Hızlı Nüfus Artışı ve Kırdan Kente Göç... 14
2.3.2.7. Sokaktaki Kazancın Diğer İşlere Nispeten Yüksekliği... 14
2.3.2.8. Formel Sektörde Çocuk Emeğinin Tasfiye Edilmesi... 15
2.3.3. Sokakta Çalışmayla Ortaya Çıkabilen Sağlıkla İlgili Riskler... 15
2.3.3.1. Fiziksel, Psikolojik ve Sosyal Gelişim Bozuklukları... 15
2.3.3.2.Yetersiz Beslenme ... 16
2.3.3.3.Bulaşıcı Hastalıklar... 17
2.3.3.4. Kazalar ve Yaralanmalar... 18
2.3.3.5. Madde Bağımlılığı ... 18
2.4. Adölesan (Ergenlik) Çağında Beslenme Durumu ve Alışkanlıklar... 19
2.4.1. Adölesanın Tanımı ve Özellikleri... 19
2.4.2. Adölesan Döneminde Beslenme ve Özellikleri ... 20
2.4.3. Adölesan Çağında Enerji ve Besin Öğeleri Gereksinimi... 20
2.4.3.2. Protein Gereksinimi ... 21
2.4.3.3.Vitamin Gereksinimi... 22
2.4.3.4. Mineral Gereksinimi ... 23
2.4.4. Adölesan Dönemde Oluşan Yetersiz ve Dengesiz Beslenmeye Bağlı Sağlık Sorunları ... 23
2.4.4.1. Büyüme ve Gelişme Bozuklukları ... 24
2.4.4.2. Demir Eksikliği Anemisi ... 24
2.4.4.3. Guatr ... 24 2.4.4.4. Diş Çürükleri... 25 2.4.4.5. Yeme Bozuklukları ... 25 2.4.4.5.1. Obezite (Şişmanlık) ... 26 2.4.4.5.2. Anoreksiya Nervosa... 27 2.4.4.5.3. Bulimiya Nervosa ... 27
2.5. Konu ile İlgili Araştırmalar... 28
BÖLÜM II. ... 33
3. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI ... 33
3.1.Araştırmanın Modeli... 33
3.2.Araştırmanın Evreni ve Örneklemi... 33
3.3.Veri Toplama Teknikleri... 33
3.4.Verilerin Değerlendirilmesi ... 34
BÖLÜM III... 36
4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 36
4.1. Sokakta Çalışan Çocukların Kişisel Özellikleri... 36
4.1.1. Sokakta Çalışan Çocukların Yaşlarına İlişkin Bilgiler ... 36
4.1.2. Sokakta Çalışan Çocukların Boy Uzunluklarına İlişkin Bilgiler... 37
4.1.4. Sokakta Çalışan Çocukların Beden Kitle İndekslerine (BKİ) İlişkin Bilgiler... 38
4.1.5. Sokakta Çalışan Çocukların Adana İli’ne Göç Etme Durumuna İlişkin Bilgiler ... 39
4.1.6. Sokakta Çalışan Çocukların Birlikte Yaşadığı Kişilere İlişkin Bilgiler ... 40
4.1.7. Sokakta Çalışan Çocukların Öğrenim Durumlarına İlişkin Bilgiler... 40
4.1.8. Sokakta Çalışan Çocukların Çalışmaya Başlama Yaşlarına İlişkin Bilgiler ... 41
4.1.9. Sokakta Çalışan Çocukların Sokaktaki Yaptıkları İşler... 41
4.1.10. Sokakta Çalışan Çocukların Sokakta Yaptıkları İşlerden Memnun Olup Olmama Durumuna İlişkin Bilgiler ... 42
4.1.11. Sokakta Çalışan Çocukların Sokakta Çalışma Nedenlerine İlişkin Bilgiler... 43
4.1.12. Sokakta Çalışan Çocukların Ailelerinin ve Kendilerinin Aylık Gelir Durumlarına İlişkin Bilgiler ... 43
4.1.13. Sokakta Çalışan Çocukların Ailelerinin Gelir Durumlarına Göre Çocukların Sokakta Çalışmaya Başlama Yaşlarına İlişkin Bilgiler ... 44
4.1.14. Sokakta Çalışan Çocukların Ailelerindeki Birey Sayılarına İlişkin Bilgiler ... 45
4.1.15. Sokakta Çalışan Çocukların Ailede Kaçıncı Çocuk Olduklarına İlişkin Bilgiler... 45
4.1.16. Sokakta Çalışan Çocukların Babalarının Yaşlarına İlişkin Bilgiler ... 46
4.1.17. Sokakta Çalışan Çocukların Babalarının Mesleklerine İlişkin Bilgiler... 47
4.1.18. Sokakta Çalışan Çocukların Babalarının Öğrenim Durumlarına İlişkin Bilgiler ... 47
4.1.19. Sokakta Çalışan Çocukların Annelerinin Yaşlarına İlişkin Bilgiler ... 48
4.1.20. Sokakta Çalışan Çocukların Annelerinin Mesleklerine İlişkin Bilgiler ... 49
4.1.21. Sokakta Çalışan Çocukların Annelerinin Öğrenim Durumlarına İlişkin Bilgiler... 50
4.1.22. Sokakta Çalışan Çocukların Anne ve Babalarının Medeni Durumlarına İlişkin Bilgiler ... 51
4.2. Sokakta Çalışan Çocukların Beslenme Alışkanlıklarına İlişkin Bilgiler... 51
4.2.1. Sokakta Çalışan Çocukların Öğün Atlama Durumları ve Atladıkları Öğünlere İlişkin Bilgiler ... 52
4.2.3. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşlere Göre Günlük Öğün Sayıları Dağılımlarına İlişkin Bilgiler... 53 4.2.4. Sokakta Çalışan Çocukların Öğün Aralarında Besin Tüketme Durumları ve Öğün Aralarında Tüketilen Besinlere İlişkin Bilgiler... 54 4.2.5. Sokakta Çalışan Çocukların Sokakta Yaptıkları İşlere Göre Öğün Aralarında Besin Tüketme Durumlarına İlişkin Bilgiler ... 56 4.2.6. Sokakta Çalışan Çocukların Öğrenim Durumlarına Göre “Beslenmenin Sağlığa Etkisi” Konusundaki Düşüncelerine İlişkin Bilgiler... 57 4.2.7. Sokakta Çalışan Çocukların Öğrenim Durumuna Göre Beslenme Alışkanlıklarının Sağlığı Etkilediğini Düşünme Durumlarına İlişkin Bilgiler ... 56 4.2.8. Sokakta Çalışan Çocukların Bazı Besinleri Tüketim Sıklığına İlişkin Bilgiler... 56 4.2.8.1.Sokakta Çalışan Çocukların Et ve Et Ürünleri, Sakatat, Yumurta ve Kurubaklagilleri Tüketim Sıklığına İlişkin Bilgiler... 57 4.2.8.2.Sokakta Çalışan Çocukların Süt ve Süt Ürünleri Tüketim Sıklığına İlişkin Bilgiler ... 57 4.2.8.3.Sokakta Çalışan Çocukların Sebze ve Meyveleri Tüketim Sıklığına İlişkin Bilgiler ... 58 4.2.8.4.Sokakta Çalışan Çocukların Tahıllar ve Türevlerini Tüketim Sıklığına İlişkin Bilgiler ... 59 4.2.8.5.Sokakta Çalışan Çocukların Yağlar ve Tatlıları Tüketim Sıklığına İlişkin Bilgiler ... 59 4.2.9. Sokakta Çalışan Çocukların Enerji ve Besin Öğeleri Tüketim Durumları ... 60 4.2.9.1. Sokakta Çalışan Çocukların Enerji Tüketim Durumları... 60 4.2.9.2. Sokakta Çalışan Çocukların Enerji Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 61 4.2.9.3. Sokakta Çalışan Çocukların Protein Tüketim Durumları ... 62 4.2.9.4. Sokakta Çalışan Çocukların Protein Tüketim Durumları DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 62 4.2.9.5. Sokakta Çalışan Çocukların Karbonhidrat Tüketim Durumları ... 63 4.2.9.6. Sokakta Çalışan Çocukların Karbonhidrat Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 64 4.2.9.7. Sokakta Çalışan Çocukların Lif (Diyet Posası) Tüketim Durumları ... 65
4.2.9.8. Sokakta Çalışan Çocukların Lif (Diyet Posası) Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 66 4.2.9.9. Sokakta Çalışan Çocukların A Vitamini Tüketim Durumları... 66 4.2.9.10. Sokakta Çalışan Çocukların A Vitamini Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 67 4.2.9.11. Sokakta Çalışan Çocukların C Vitamini Tüketim Durumları... 68 4.2.9.12. Sokakta Çalışan Çocukların C Vitamini Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 69 4.2.9.13. Sokakta Çalışan Çocukların Tiamin (B1 Vitamini) Tüketim Durumları ... 69 4.2.9.14. Sokakta Çalışan Çocukların Tiamin (B1 Vitamini) Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 70 4.2.9.15. Sokakta Çalışan Çocukların Riboflavin (B2 Vitamini) Tüketim Durumları.... 71 4.2.9.16. Sokakta Çalışan Çocukların Riboflavin (B2 Vitamini) Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 71 4.2.9.17. Sokakta Çalışan Çocukların E Vitamini Tüketim Durumları ... 72 4.2.9.18. Sokakta Çalışan Çocukların E Vitamini Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 73 4.2.9.19. Sokakta Çalışan Çocukların Folat Tüketim Durumları ... 74 4.2.9.20. Sokakta Çalışan Çocukların Folat Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 74 4.2.9.21. Sokakta Çalışan Çocukların Demir Tüketim Durumları ... 75 4.2.9.22. Sokakta Çalışan Çocukların Demir Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 76 4.2.9.23. Sokakta Çalışan Çocukların Kalsiyum Tüketim Durumları ... 76 4.2.9.24. Sokakta Çalışan Çocukların Kalsiyum Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 77 4.2.9.25. Sokakta Çalışan Çocukların Fosfor Tüketim Durumları ... 78 4.2.9.26. Sokakta Çalışan Çocukların Fosfor Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre Değerlendirilmesi... 79 4.2.9.27. Sokakta Çalışan Çocukların Çinko Tüketim Durumları... 79
4.2.9.28. Sokakta Çalışan Çocukların Çinko Tüketim Durumlarının DRI’ya Göre
Değerlendirilmesi... 80
4.2.10. Sokakta Çalışan Çocukların Süregelen Bir Sağlık Sorunu Olma Durumlarına İlişkin Bilgiler ... 81
4.2.11. Sokakta Çalışan Çocukların Son Bir Yıl İçinde Enfeksiyon Kaynaklı Hastalıklara Yakalanma Sıklığı Durumlarına İlişkin Bilgiler... 81
4.2.12.Sokakta Çalışan Çocukların Dişlerinin Sağlık Durumlarına İlişkin Bilgiler... 82
4.2.13. Sokakta Çalışan Çocukların Sigara Kullanma Durumlarına İlişkin Bilgiler ... 83
IV. BÖLÜM... 84
5. SONUÇ VE ÖNERİLER... 84
6. KAYNAKLAR ... 86
EKLER ... 96
EK I: Anket Formu... 96
EK II: 9-17 Yaş Grubu Bireylerde Beden Kitle İndeksi Referans Değerleri... 101
EK III:Besin Tüketim Sıklığının Hesaplanması ... 102
EK IV:Günlük Alınması Önerilen Enerji ve Bazı Besin Öğeleri (DRI)Miktar…………...103
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 4.1. Sokakta Çalışan Çocukların Yaş Gruplarına Dağılımına İlişkin İstatistiki
Bilgiler ...……….. 36
Tablo 4.2. Sokakta Çalışan Çocukların Boy Uzunluğuna İlişkin İstatistiki Bilgiler……….. . 37 Tablo 4.3. Sokakta Çalışan Çocukların Ağırlık Dağılımına İlişkin İstatistiki Bilgiler ……... 38 Tablo 4.4. Sokakta Çalışan Çocukların BKİ Dağılımına İlişkin İstatistiki Bilgiler………... 39 Tablo 4.5. Sokakta Çalışan Çocukların Adana İli’ne Diğer Bölgelerden Göç Etme Durumuna İlişkin İstatistiki Bilgiler……… 39 Tablo 4.6. Sokakta Çalışan Çocukların Birlikte Yaşadığı Kişilere İlişkin İstatistiki
Bilgiler………. 40
Tablo 4.7. Sokakta Çalışan Çocukların Öğrenim Durumlarına İlişkin İstatistiki Bilgiler …. 40 Tablo 4.8. Sokakta Çalışan Çocukların Çalışmaya Başlama Yaşlarına İlişkin İstatistiki
Bilgiler……….. 41
Tablo 4.9. Sokakta Çalışan Çocukların Sokaktaki Yaptıkları İşlere İlişkin İstatistiki
Bilgiler………... 42
Tablo 4.10. Sokakta Çalışan Çocukların Sokaktaki Yaptıkları İşlerden Memnun Olup Olmama Durumuna İlişkin İstatistiki Bilgiler………... 42 Tablo 4.11. Sokakta Çalışan Çocukların Sokakta Çalışma Nedenlerine İlişkin İstatistiki
Bilgiler……….. 43
Tablo 4.12. Sokakta Çalışan Çocukların Ailelerinin ve Kendilerinin Aylık Gelir Durumlarına İlişkin İstatistiki Bilgiler………. 44 Tablo 4.13. Sokakta Çalışan Çocukların Ailelerinin Gelir Durumuna Göre Çocukların Sokakta Çalışmaya Başlama Yaşlarına İlişkin İstatistiki Bilgiler………... 44 Tablo 4.14. Sokakta Çalışan Çocukların Ailelerindeki Birey Sayılarına İlişkin
İstatistiki……….. 45
Tablo 4.15. Sokakta Çalışan Çocukların Ailedeki Kaçıncı Çocuk Olduğuna İlişkin
İstatistiki Bilgiler ……… … 46
Tablo 4.16. Sokakta Çalışan Çocukların Babalarının Yaşlarına İlişkin İstatistiki
Bilgiler…….……… 46
Tablo 4.17. Sokakta Çalışan Çocukların Babalarının Mesleklerine İlişkin İstatistiki
Tablo 4.18. Sokakta Çalışan Çocukların Babalarının Öğrenim Durumlarına İlişkin
İstatistiki Bilgiler ………. 48
Tablo 4.19. Sokakta Çalışan Çocukların Annelerinin Yaşlarına İlişkin İstatistiki Bilgiler……..………... 49
Tablo 4.20. Sokakta Çalışan Çocukların Annelerinin Mesleklerine İlişkin İstatistiki
Bilgiler….……… 49
Tablo 4.21. Sokakta Çalışan Çocukların Annelerinin Öğrenim Durumlarına İlişkin İstatistiki Bilgiler………... 50 Tablo 4.22. Sokakta Çalışan Çocukların Anne ve Babaların Medeni Durumlarına İlişkin
İstatistiki Bilgiler………. 51
Tablo 4.23. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Atladıkları Öğünlerin Dağılımına İlişkin İstatistiki Bilgiler……… 52 Tablo 4.24 Sokakta Çalışan Çocukların Öğün Atlama Nedenlerine İlişkin İstatistiki
Bilgiler……….. 53
Tablo 4.25. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşlere Göre Günlük Öğün Sayılarının Dağılımlarına İlişkin İstatistiki Bilgiler……….. 53 Tablo 4.26. Sokakta Çalışan Çocukların Öğün Aralarında Besin Tüketme Durumları ve Öğün Aralarında Tüketilen Besinlere İlişkin İstatistiki Bilgiler………. 54 Tablo 4.27. Sokakta Çalışan Çocukların Sokakta Yaptıkları İşe Göre Öğün Aralarında Besin Tüketme Durumlarına İlişkin İstatistiki Bilgiler……… 55 Tablo 4.28. Sokakta Çalışan Çocukların Sokakta Satılan Yiyecekleri Satın Alma Durumları ve Satın Alınan Yiyeceklerin Dağılımlarına İlişkin İstatistiki Bilgiler……… 55 Tablo 4.29. Sokakta Çalışan Çocukların Öğrenim Durumlarına Göre “Beslenmenin Sağlığa Etkisi” Konusundaki Düşüncelerine İlişkin İstatistiki Bilgiler ………... 56 Tablo 4.30. Sokakta Çalışan Çocukların Et ve Et Ürünleri, Sakatat, Yumurta ve Kurubaklagilleri Tüketim Sıklığına İlişkin İstatistiki Bilgiler………. 57 Tablo 4.31. Sokakta Çalışan Çocukların Süt ve Süt Tüketim Sıklığına İlişkin İstatistiki
Bilgiler………. 58
Tablo 4.32. Sokakta Çalışan Çocukların Sebze ve Meyveleri Tüketim Sıklığına İlişkin
İstatistiki Bilgiler………. 58
Tablo 4.33. Sokakta Çalışan Çocukların Tahıllar ve Türevlerini Tüketim Sıklığına İlişkin
Tablo 4.34. Sokakta Çalışan Çocukların Yağlar ve Tatlıları Tüketim Sıklığına İlişkin İstatistiki Bilgiler……….
60
Tablo 4.35. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Enerji Tüketim Durumlarının
Karşılaştırılması.. ……… 60
Tablo 4.36. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Enerji Tüketim Düzeylerinin
Dağılımları (DRI’ya göre) ……….. 61
Tablo 4.37. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Protein Tüketim Durumlarının Karşılaştırılması………... 62 Tablo 4.38. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Protein Tüketim Düzeylerinin
Dağılımları (DRI’ya göre) ……….. 63
Tablo 4.39. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Karbonhidrat Tüketim
Durumlarının Karşılaştırılması……… 64
Tablo 4.40. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Karbonhidrat Tüketim Düzeylerinin Dağılımları (DRI’ya göre) ……… 64 Tablo 4.41. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Lif Tüketim Durumlarının
Karşılaştırılması………... 65
Tablo 4.42. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Lif Tüketim Düzeylerinin
Dağılımları (DRI’ya göre) ……….. 66
Tablo 4.43. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre A Vitamini Tüketim
Durumlarının Karşılaştırılması……… 67
Tablo 4.44. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre A Vitamini Tüketim Düzeylerinin Dağılımları (DRI’ya göre) ……… 67 Tablo 4.45. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre C Vitamini Tüketim
Durumlarının Karşılaştırılması……… 68
Tablo 4.46. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre C Vitamini Tüketim Düzeylerinin Dağılımları (DRI’ya göre) ……… 69 Tablo 4.47. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Tiamin Tüketim Durumlarının Karşılaştırılması………... 70 Tablo 4.48. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Tiamin Tüketim Düzeylerinin
Dağılımları (DRI’ya göre) ……….. 70
Tablo 4.49. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Riboflavin Tüketim
Durumlarının Karşılaştırılması……… 71
Tablo 4.50. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Riboflavin Tüketim Düzeylerinin Dağılımları (DRI’ya göre) ……… 72
Tablo 4.51. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre E Vitamini Tüketim
Durumlarının Karşılaştırılması……… 72
Tablo 4.52. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre E Vitamini Tüketim Düzeylerinin Dağılımları (DRI’ya göre) ……… 73 Tablo 4.53. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Folat Tüketim Durumlarının
Karşılaştırılması………... 74
Tablo 4.54. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Folat Tüketim Düzeylerinin
Dağılımları (DRI’ya göre) ……….. 75
Tablo 4.55. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Demir Tüketim Durumlarının
Karşılaştırılması………... 75
Tablo 4.56. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Demir Tüketim Düzeylerinin
Dağılımları (DRI’ya göre) ……….. 76
Tablo 4.57. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Kalsiyum Tüketim
Durumlarının Karşılaştırılması……… 77
Tablo 4.58. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Kalsiyum Tüketim Düzeylerinin Dağılımları (DRI’ya göre) ……… 78 Tablo 4.59. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Fosfor Tüketim Durumlarının
Karşılaştırılması………... 78
Tablo 4.60. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Fosfor Tüketim Düzeylerinin
Dağılımları (DRI’ya göre) ……….. 79
Tablo 4.61. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Çinko Tüketim Durumlarının
Karşılaştırılması………... 80
Tablo 4.62. Sokakta Çalışan Çocukların Yaptıkları İşe Göre Çinko Tüketim Düzeylerinin
Dağılımları (DRI’ya göre) .………. 80
Tablo 4.63. Sokakta Çalışan Çocukların Süregelen Bir Sağlık Sorunu Olma Durumlarına İlişkin İstatistiki Bilgiler……….. 81 Tablo 4.64. Sokakta Çalışan Çocukların Son Bir Yıl İçinde Enfeksiyon Kaynaklı Hastalıklara Yakalanma Sıklığı Durumlarına İlişkin İstatistiki
Bilgiler………. 82
Tablo 4.65. Sokakta Çalışan Çocukların Dişlerinin Sağlık Durumlarına İlişkin İstatistiki
Bilgiler………. 82
Tablo 4.66. Sokakta Çalışan Çocukların Sigara Kullanma Durumlarına İlişkin İstatistiki
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 4.1. Sokakta Çalışan Çocukların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı……… 37
Şekil 4.2. Sokakta Çalışan Çocukların Boy Uzunluklarına Göre Dağılımı………... 37
Şekil 4.3. Sokakta Çalışan Çocukların Ağırlıklarına Göre Dağılımı……… 38
Şekil 4.4. Sokakta Çalışan Çocukların BKI’lerine Göre Dağılımı………... 39
Şekil 4.5. Sokakta Çalışan Çocukların Ailelerindeki Birey Sayılarına Göre Dağılımı... 45
Şekil 4.6. Sokakta Çalışan Çocukların Ailedeki kaçıncı Çocuk Olduklarına Göre Dağılımı 46 Şekil 4.7. Sokakta Çalışan Çocukların Babalarının Yaşlarına Göre Dağılımı……….. 47
Şekil 4.8. Sokakta Çalışan Çocukların Babalarının Mesleklerine Göre Dağılımı……... 47
Şekil 4.9. Sokakta Çalışan Çocukların Babalarının Öğrenim Durumuna Göre Dağılımı…. 48 Şekil 4.10. Sokakta Çalışan Çocukların Annelerinin Yaşlarına Göre Dağılımı…………... 49
Şekil 4.11. Sokakta Çalışan Çocukların Annelerinin Mesleklerine Göre Dağılımı……... 50
Şekil 4.12. Sokakta Çalışan Çocukların Annelerinin Öğrenim Durumuna Göre Dağılımı………... 50
Şekil 4.13. Sokakta Çalışan Çocukların Anne ve Babaların Medeni Durumuna Göre Dağılımı………... 51
BÖLÜM I. 1.GİRİŞ
Yetersiz ve dengesiz beslenme, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde sağlık sorunlarının artmasına neden olan önemli etmenler arasında yer almaktadır. Yaşam boyunca yetersiz ve dengesiz beslenmeye bağlı çeşitli sorunlar ortaya çıkmaktadır (Baysal, 1996; Pekcan, 1983). Sokakta çalışan çocukların karşılaştıkları farklı sorunlar arasında, yetersiz ve dengesiz beslenme önem arz etmektedir (Tarasuk et al., 2005).
Sokakta çalışan çocuklar, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin önemli sorunlarından birisi olarak kabul edilmektedir (Ali and Muynck, 2005). Sokakta çalışan çocukların; hiç sermaye gerektirmeyen ya da çok az sermaye ile yapılabilen, beceri gerektirmeyen, hızlı iş değişimine imkan tanıyacak örgütsüz bir şekilde süreklilik içermeyen ve eğitimle birlikte sürdürülebilen işlerde çalıştıkları bildirilmektedir (Atauz, 1998). Çocukların sokakta çalışmaları; çocukluklarını yaşayamamalarına, eğitimden uzaklaşmalarına, fiziksel, ruhsal gelişimlerinin olumsuz etkilenmesine, ekonomik ve sosyolojik istismarlara uğramalarına neden olarak gösterilmektedir (Karabulut, 2000).
Kentsel alanda çocuk emeğini kullanan ailelerin büyük bir çoğunluğunun kırsal kökenli olduğu belirtilmiştir. Kırsal alandan göç eden ailelerin çocukları, aile iş gücünün bir parçası olarak sokaklarda çalışmaktadırlar. Çocukların emeğini, en çok gelir getiren alanda kullanmak, çoğu aile için bir zorunluluktan ileri gelmektedir. Ancak hayati zorunluluklar dışında da çocuğun çalıştırılması, onun toplumsallaşmasının ayrılmaz bir parçası olduğu görüşü, bugün Türk toplumuna egemen olduğu bildirilmektedir. Bu görüş, çocuğun yerinin okul olması görüşüyle çelişmektedir (Atauz, 1998).
Sokakta çalışan çocukların büyük bir bölümü çocukluk veya ergenlik döneminde olduğu ve yaşlarının 6-17 arasında değiştiği bildirilmektedir (İlik ve Türkmen, 1994). Adölesan (ergenlik) döneminde çalışma, bireyin normal olarak büyüme ve gelişmesini olumsuz etkileyen nedenlerden biri olarak bildirilmektedir. Sokakta çalışan çocukların boy ve ağırlıklarının yaşlarına göre bulunması gereken değerlerin altında olmasının nedeni, protein ve vitamin değeri düşük yiyeceklerle beslenmeleri olarak gösterilmektedir (Altuntaş, 2002). Enerji ve protein açısından yetersiz beslenen çocuklarda beslenmeye bağlı çeşitli sağlık sorunlarının ortaya çıktığı bildirilmektedir (Başbakkal vd., 2005). Ayrıca farklı çalışma koşullarının enerji ihtiyacını artırması, beslenme için yeterli zamanın ayrılamaması, günlük alınması gereken enerji ve besin öğesi ihtiyacının bir veya iki öğüne bölünerek karşılanması, dengesiz beslenme, sağlık açısından riskli besinleri tüketmeleri gibi nedenler de sokak çocukları arasında yetersiz beslenme sonucu
ortaya çıkan hastalıkların (örn., malnütrisyon) görülme sıklığını artıran faktörler olarak bildirilmektedir (Tarasuk et al., 2005; www.unodc.org).
Çocukluk ve ergenlik döneminde enerji harcamasının vücut ölçüsüne olan oranının yetişkin bireylerden fazla olduğu bildirilmektedir. Bu dönemlerde organizmanın büyüme ve gelişmesi için; protein, mineral ve vitamin gibi besin öğelerine olan ihtiyacı artmaktadır. Ayrıca, enerji ve besin öğeleri ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için vücuda alınan besinlerin, iyi kalitede ve yeterli miktarda olması gerektiği de bildirilmektedir (Baysal, 1996; Bulduk ve Ünver, 1991).
1.1. Problem
Adana İl merkezinde 75. Yıl Çocuk ve Gençlik Merkezi’ne kayıtlı sokakta çalışan çocukların beslenme alışkanlıklarının ve beslenme durumlarının belirlenmesi.
1.1.1. Araştırmanın Alt Problemleri
1.Araştırmaya konu edilen sokakta çalışan çocukların demografik yapıları nasıldır? 2.Sokakta çalışan çocukların beslenme alışkanlıkları nasıldır?
2.1.Sokakta çalışan çocukların yaptıkları işe göre atlanan öğünler arasında anlamlı bir fark var mıdır?
2.2.Sokakta çalışan çocukların yaptıkları işe göre öğün atlama nedenleri arasında anlamlı fark var mıdır?
2.3.Sokakta çalışan çocukların sokakta yaptıkları işe göre öğün aralarında besin tüketme durumları arasında anlamlı fark var mıdır?
3. Sokakta çalışan çocukların besin tüketim sıklıkları nasıldır? 4. Sokakta çalışan çocukların beslenme durumları nasıldır?
4.1.Sokakta çalışan çocukların yaptıkları işe göre enerji ve besin öğeleri tüketim durumları arasında anlamlı bir fark var mıdır?
1.2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırma, Adana İl merkezinde 75. Yıl Çocuk ve Gençlik Merkezi’ne kayıtlı sokakta çalışan çocukların beslenme alışkanlıkları ve beslenme durumlarının belirlenmesi amacıyla planlanıp yürütülmüştür.
1.3. Araştırmanın Önemi
Sokak çocukları ve sokakta çalışan çocuklar üzerinde çeşitli kurumlar tarafından birçok araştırma yapılmıştır. Ancak akranlarına göre dezavantajlı konumda olan sokakta çalışan çocukların, beslenme alışkanlıkları ve beslenme durumlarını belirlemeye yönelik araştırmalar Türkiye’de yok denecek kadar azdır. Bu araştırma sağlığı etkileyen önemli faktörlerden biri olan beslenme alışkanlıkları ve beslenme durumunun sokakta çalışan çocuklar arasındaki durumunu belirlemek açısından ve araştırma neticesinde elde edilen verilerin doğrultusunda, önlemler alınarak sorunların çözümünde daha sonra bu konuda çalışma yapacak araştırmacılara katkı sağlayacağı için önem arz etmektedir.
1.4. Varsayımlar
1.Anket uygulama kuralları doğru olarak uygulanmıştır.
2.Ankete katılan sokakta çalışan çocukların anket öncesi yapılan açıklamalara uydukları varsayılmıştır.
3.Ankete katılan sokakta çalışan çocukların verilen anket formlarına samimi ve içtenlikle cevap verdikleri kabul edilmiştir.
1.5.Sınırlılıklar
Bu araştırma; Adana İl Merkezinde Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) 75. Yıl Çocuk ve Gençlik Merkezi’ne kayıtlı olan sokakta çalışan çocukların anket formuna verdikleri yanıtlarla sınırlandırılmıştır.
2.KONU İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER 2.1. Çocuk ve Tanımı
UNICEF (United Nations International Children’s Emergency Fund-Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu) çocuk terimini “18 yaşın altındaki her birey çocuk olarak kabul edilmektedir” şeklinde tanımlamaktadır (UNICEF, 1997). Çocuk tanımlaması çeşitli alanlarda (örn. psikoloji, sosyoloji) farklı şekillerde yapılmaktadır. Psikolojide genel olarak çocuk; doğumdan ergenliğe kadar süren hayat dönemi şeklinde belirtilmektedir (Yavuzer, 1990). Genel olarak çocukluk dönemini gençlik döneminden ayırmada yaş faktörü kullanılmaktadır. Ancak yaş faktörüne bağlı olarak bir toplumda çocuk sayılacak bir yaş, başka toplumlarda yetişkin olarak kabul edilebilmektedir (Baştaymaz, 1990). Karabulut (1994), çocuk kavramını “ailesinin ve kendisinin ihtiyaçlarının karşılanması bakımından çalışma mesuliyeti bulunmayan, ailesinin ve devletin gerekli himayeyi gösterdiği, güvenli bir geleceğe sahip olması için gerekli ve yeterli eğitimin verildiği dönemde bulunan birey” olarak kabul edilmesi gerektiğini bildirmektedir. Türkiye’nin kabul ettiği Birleşmiş Milletlerin Çocuk Haklarına Dair Sözleşmesi’ne (ÇHS) göre; çocuklara uygulanan kanunlar çerçevesinde daha önce rüşt yaşına erişilmedikçe 18 yaşına kadar her birey “çocuk” olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımlama, Türk Medeni Kanunu’nda kullanılan “küçük” kavramını kapsamaktadır (Anonim, 1995).
2.2.Çalışan Çocuklar
Çocuklar, dünyanın her yerinde çok çeşitli alanlarda ve çok çeşitli nedenlerle çalışma yaşamında yer almaktadır. Çalışan çocuklar; evde ve sokakta maddi kazanç elde etmek veya meslek edinmek amacıyla esnaf ve sanatkarlar yanında, sanayi sektöründe, tarım sektöründe, marjinal çalışma alanlarında üretime katılan birey olarak tanımlanmaktadır (Anonim, 1994).
Çocukların çalıştırılması, yalnızca az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelere özgü bir sorun teşkil etmemektedir. Çalışan çocuk sayısı, çalışmaya başlama yaşı ve çalışma koşulları açısından çocukların çalıştırılması gelişmiş ülkelerde de sorun olarak kaşımıza çıkmaktadır. Ancak sorunun boyutları ülkelerin sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmişlik düzeyleri ile bağlantılı olarak farklılık gösterdiği bildirilmektedir ( Anonim, 2000).
Çalışan ve aynı zamanda eğitim gören çocuklar resmi istatistiklerde “çalışan çocuklar” olarak değil “okula giden çocuklar” olarak tanımlanmaktadır. Bu tanım, çalışan çocuklar için genel bir tanım yapılmasını ve çalışan çocukların belirlenmesini güçleştirdiği bildirilmektedir (ILO, 1994). Çalışan çocuklar, çalışma durumları ve alanlarına göre; formel ve informel olarak iki gruba ayrılmaktadır (Torun, 2001). Formel sektörde çalışan çocuklar; çocuk işçi statüsündeki
çocuklar, çırak statüsündeki çocuklar, çırak statüsünde olmayan çocuklar olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. İnformel sektörde çalışan çocuklar; sokakta, tarım sektöründe, ev içi işlerde çalışan çocuklar olarak üç gruba ayrılmaktadır.
2.2.1. Formel Sektörde Çalışan Çocuklar
Formel sektörde çalışan çocuklar; çocuk işçi statüsündeki çocuklar, çırak statüsündeki çocuklar, çırak statüsünde olmayan çocuklar (enformel çıraklık) olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Çoğu ülkede çalışan çocuklarla ilgili resmi istatistikler, ücretli ya da çırak statüsünde sözleşmeli olarak formel sektörde çalışan çocukları kapsadığı bildirilmektedir (Torun, 2001).
2.2.1.1. Formel Sektörde Çocuk İşçi Statüsündeki Çocuklar
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO- International Labour Office) çocuk işçi tanıma göre; yaşamını kazanmak, aile bütçesine katkıda bulunmak amacıyla çalışan çocuklar “çalışan çocuk” veya “çocuk işçi” olarak adlandırılmaktadır. ILO çocuk işgücü tanımında benimsediği yaş sınırı 15 olarak belirtilmektedir (ILO, 1994). Türkiye’de Umumi Hıfzısıhha Kanunu çerçevesinde 12 yaşından küçük çocukların çalıştırılamayacağını belirtirken, İş Kanunu bu yaşı 15 olarak belirlemiş, fakat hafif işlerde bu yaşın 13’e kadar indirilebileceğini hükme bağlamıştır (Anonim, 2003; Yıldız, 1995).
Çalışan çocukların yaptığı işler, çalışma süreleri, iş güçlüğü, yapılan işlerin türü ve çok çeşitli olması nedeniyle yaş sınırı getirilemediği bildirilmektedir. Bu nedenle; farklı yasalarda çocuk işçi ya da çocukların çalışma yaşı ve koşulları farklı şekilde belirlenmiştir. Ancak İş kanunun çalışan çocuk kapsamında genel nitelikte temel teşkil etmesi nedeniyle, Türk hukuk sistemi açısından 15 yaşından küçükleri, çocuk işçi olarak tanımlamanın mümkün olduğu bildirilmektedir ( Karatay, 2000).
2.2.1.2. Formel Sektörde Çırak Statüsündeki Çocuklar
Çıraklık kurumu esas olarak geleneksel toplumlarda, çocukların usta-çırak ilişkisi ve geleneksel emek ilişkileri içinde meslek edinmeye yönelik bir meslek grubu içine girmeleri anlamını taşımaktadır (Erder ve Lordoğlu, 1993). Türkiye’de çalışan çocukların önemli bir kesimini, çırak olarak çalışan çocukların oluşturduğu bildirilmektedir. Çırak olarak çalışan çocuklar ile ilgili 1475 ve 2089 Sayılı İş yasalarının çeşitli maddelerine göre; çalışma süreleri ve sosyal hükümler konularında çırak statüsündeki çocuklara çeşitli sınırlama ve iyileştirmelerin
getirildiği belirtilmektedir (Tekin, 1999). Ayrıca 1986 yılında çıkarılan 3308 Sayılı “Çıraklık ve Meslek Eğitimi Yasası” ile çırak, kalfa ve usta eğitiminde ve statüsünde önemli değişiklikler yapılarak çalışan çocukların çalışma ortamları ve şartlarının düzenlediği bildirilmiştir (Atauz, 1999; Tekin, 1999).
2.2.1.3. Formel Sektörde Çırak Statüsüne Girmeyen Çocuklar
Belirli bir meslek veya zanaatın geleneksel öğrenme biçimi olan çıraklık, bir mesleki eğitim süreci olarak belirtilmektedir (Kozcu, 1999). Formel çıraklık, 3308 sayılı Çıraklık ve Meslek Eğitimi Yasası’nın 3. maddesinde belirtilen çıraklık sözleşmesinde; çalışan çıraklarla ilgili düzenlemeleri belirginleştirdiği bildirilmektedir. Çıraklık sözleşmesinin amacı, çocuklara bir meslek edinmelerinin sağlaması olduğu belirtilmiştir (Torun, 2001). Türkiye’de çırak statüsüne girmeyen çalışan çocukların büyük bir kesimi, sektörde meslek öğrenimi amacıyla çalıştırılmasının yerine üretim için çalıştırıldıkları bildirilmektedir (Tunçcan, 2000).
Çocukların çırak olarak çalıştığı alanlar, genellikle küçük imalat atölyeleri olarak gösterilmektedir. Küçük imalat atölyelerinde çırak olarak çalışan çocukların küçük kesiminin, çıraklık okullarına devam edebildiği bildirilmektedir. Çalışan çocukların %81’inin Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu kapsamında olmasına rağmen, yalnızca %24’ü çıraklık okuluna gidebildiği belirtilmektedir ( Karabulut, 2000).
2.2.2. Enformel Sektörde Çalışan Çocuklar
Enformel sektör, kurumsallaşmamış üretim ve çalışma ilişkilerini ifade etmektedir. Enformel sektörün temel özelliği, nitelikli iş gücüne fazla gereksinim duyulmadığı, yoğun emek ve az sermaye ile üretimin yapılmasıdır (Ertuğrul, 2005). Enformel sektörün, talebin çok ve sektöre istihdamın kolay olması ve diğer özelliklerden dolayı çocuk işgücü açısından büyük bir öneme sahip olduğu bildirilmektedir (Karabulut, 1996). Küçük atölyelerde veya işletmelerde yapılan faaliyetler, bireysel çalışmalarla gerçekleşen ticaret ve hizmet işleri, belli bir iş yeri olmaksızın çalışılan alanlar enformel sektör kapsamına girmektedir. Çocuklar, büyük kentlerde formel sektörün yanında, çeşitli faaliyetlerle genişleyen enformel sektörde çalışmaktadırlar. Dünya genelinde çalışan çocukların yaklaşık %90’ının enformel sektörde çalıştığı bildirilmektedir (Karabulut, 1996; Güneş, 2001).
2.2.2.1. Ev İçi İşlerde Çalışan Çocuklar
Ev içi işlerde(örn. hizmetçi, halıcı) çalıştırılan çocukların tespit edilmesi, kayıt altına alınamadıklarından dolayı oldukça zordur. Afganistan, Pakistan gibi azgelişmiş ülkelerde her beş çocuktan üçünün ekonomik nedenlerden dolayı ev içi işlerde çalıştığı ve bu oranın erkek çocuklara oranla kız çocukları için daha yüksek olduğu bildirilmektedir (Tunçcan, 2000).
2.2.2.2. Tarım Kesiminde Çalışan Çocuklar
Günümüzde kırsal kesimde yaşayan çocukların çoğunluğu tarım sektöründe çalışmaktadır. Kırsal alandaki işler dikkate alındığında çocukların çalışması Türk toplumu tarafından yaygın ve kabul edilebilir bir olgu olduğu bildirilmektedir. Çocuğun içinde yaşadığı aile ve ailenin geçimi için yapılan iş sürecine kısmi katılımı; ailenin denetimi ve gözetimi olduğu zamanlar normal karşılanmaktadır. Kırsal kesimde tarım sektöründeki bazı çocuk işleri, çocuğun sosyalleşmesi için önem arz etmektedir. Bu nedenle çocuğun tarımla ilgili işleri öğrenmesi için çocuğun çalışması önemli görülmektedir. Buna karşılık tarım sektöründeki işlerin çocuk için ağır ve yorucu olması bu durumu olumsuz etkilemektedir (Karatay, 2000).
2.2.2.3. Sokak Çocukları ve Sokakta Çalışan Çocuklar
Sokak çocukları kavramı ilk olarak Henry Mayhev tarafından 1851 yılında kullanılmıştır. Sokak çocukların; aile uyuşmazlığı, kötü sosyal ilişkiler, evden uzaklaşma, ailesi tarafından reddedilme veya evden ayrılmaya zorlanan çocuklar olduğunu ve toplum tarafından kabul görmemenin sonucu olarak ortaya çıkan bir kavram olduğu belirtilmiştir (Deretarla ve Mağden, 2002).
UNICEF (1988) sokak çocuklarını; zamanlarının büyük bir bölümünü sokakta geçiren, herhangi bir kurumdan ve yetişkinlerin doğrudan desteğinden yoksun çocuklar olarak tanımlamaktadır. Sokak çocukları, daha çok aileleri ile kurduğu ilişkiler ve sokağı kullanım temeline göre üç grupta incelenmektedir (UNICEF, 1988).
2.2.2.3.1. Sokağın Çocukları
Sokağın çocuğu olarak nitelendirilen bu grup sokağı yaşama yeri olarak kabul etmektedirler. Çoğunlukla bir uçucu madde bağımlısı olan ve işlevsel bir aile desteği olamayan çocukları kapsamaktadır. Bu grup aynı zamanda ikinci grubun bir bölümü olarak görünmektedir ve günlük aktiviteleri diğerlerinden ayırt edilememektedir. Ancak bu grubun aile bağları
tamamen kopmuş olduğu bildirilmektedir. Her türlü yaşamsal gereksinimlerini sokaklardan karşılamaktadırlar.
2.2.2.3.2. Sokakta Bulunan Çocuklar
Yetersiz ve düzensiz Aile Desteğine Sahip Ancak Sokakta Bulunan Çocuklar (children on the street); aile ilişkilerini ara sıra sürdüren bu çocuklar daha küçük fakat daha kompleks grubu oluşturmaktadırlar. Bu gruptaki çocuklar sokağı evleri olarak görmektedirler. Gününü sokakta çalışarak ya da dolaşarak geçirmektedirler. Sokak arkadaşları arasında barınma, yiyecek ve aile duygusu oluşmaktadır. Aile bağları zayıflamış olsa da tamamen kopmamış olduğu bilinmektedir. Ailelerini nadiren ziyaret etmektedirler. Bazı ülkelerde, sokak çocuklarının %20’si bu grupta yer almaktadır.
2.2.2.3.3. Sokağa Aday Çocuklar
Sokakta çalışan aileleriyle düzenli bağı olan ve ailesiyle yaşayan ancak sokağa aday çocuklar (candidates for streets); bazı ülkelerde sokak çocuklarının yaklaşık %70’ini oluşturur. Bu grup çocuklar aileleriyle ilişkilerini düzenli olarak sürdürmektedirler. Bir kısmı okul bağlantılarını sürdürmektedir. Yaşamlarının odak noktası aileleri oluşturmaktadır. Birçoğu her çalışma gününün sonunda evlerine geri dönmekte ve bağlı bulundukları yerel topluluklara ait olduklarını hissetmektedirler. Ancak sokağın risklerine ve tehlikelerine açık oldukları için aşağıdaki gruplara girmeye aday çocuklar olarak gösterilmektedirler (Altuntaş, 2002; Yılmaz, 1998; Deretarla ve Mağden, 2002; Tunç, 1998; Atauz, 1998).
2.3. Sokakta Çalışan Çocuklar
UNICEF (1988), sokakta çalışan çocuk kavramını; “aile bütçesine katkıda bulunmak ya da kendi masraflarını karşılamak için günün bir bölümünde sokakta çalışan, gecenin erken ya da geç saatinde evine dönen çocuklar” olarak tanımlamaktadır. Sokak çocuklarından farklı olarak, bu çocukların aile ilişkileri sürmektedir; ancak günlerinin önemli bir bölümünü aile korumasından, yaşadıkları çevreden oldukça uzak sokaklarda geçirmektedirler (UNICEF, 1988). Sokakta çalışan çocuklar; bir işyerine sahip olmadan, bir teknik kullanmadan, yeteneklerini ve öğrenme güçlüklerini geliştirecek bir olanağa kavuşmadan çalışmakta ve yaşamlarını sürdürmektedirler (Özdemir, 2002; Bulutay, 1995).
Sokakta çalışan çocuk, sosyal, siyasal, kültürel ve ekonomik yapıları farklı olan toplumlarda içerik, biçim ve uygulama açısından farklı anlamlar taşımaktadır. Sokakta çalışan
çocuklar hakkında 1475 sayılı iş kanununun 1., 67., 69., 78. ve 80. maddeleri Umumi Hıfzısıhha Kanunun 147.,173. ve 176. Maddeleri ile 7/6/74 sayılı ağır ve tehlikeli işler tüzüğünde tanımlamalara rastlanmıştır. Bu yasalar çalışan çocuk kavramı ile ilgili sınırların çizilmesine yol gösterici olmuştur. Bu kanunların tamamında 12 yaşından küçük çocukların çalıştırılması yasaklandığı bildirilmektedir (Postallı, 2003).
Kente göç, kültürel farklılaşma, ailelerin öğrenim düzeyi vb. nedenlerle başta İstanbul olmak üzere Ankara, İzmir, Adana, Bursa gibi büyük kentlerde çocukların bir bölümü tam gün ve sürekli olarak, bir bölümü okul dışı zamanlarda küçük sanayide ve sokaklarda çalışmaktadırlar. Büyük kentlerde günün bir bölümünü sokakta geçiren, sokakta çalışan çocukların sayısının artmakta olduğu bildirilmektedir (Karabulut, 1996).
Sokakta çalışan çocukların yaptıkları işler; sakız-su-balon-simit satmak, ayakkabı boyamak, çöp toplayıcılığı, hamallık, çiçek satıcılığı ve diğer işler olarak söylenebilmektedir. Uzun süre çalışan çocukların bir bölümü asgari ücretin üstünde de olsa, genellikle az para kazanmakta, yetersiz beslenmekte, ağır yük taşımakta, çeşitli kazalara uğramaktadırlar (Zeytinoğlu, 1999).
Sokakta çalışan çocuklar sokak ortamında veya çalışma alanında çeşitli kişilerden kötü muamele görmekte; sokak çetelerine girmekte, zararlı maddelere alışabilme gibi olumsuz fiziksel, psikolojik veya sosyolojik durumlara maruz kalabildiği bildirilmektedir (Karabulut, 1996).
2.3.1.Dünyada ve Türkiye’de Sokakta Çalışan Çocukların Durumu
Uluslararası Çalışma Örgütü (International Labour Office, ILO)'nün istatistiklerine göre dünyada 250 milyon çocuk çalıştığı bildirilmektedir. Yaklaşık 120 milyon çocuk tam gün süreyle, yaklaşık 60 milyon çocuk ise kabul edilemeyecek şekillerde fuhuş alanında, borç karşılığı, cebri, kölelik, uyuşturucu üretimi gibi çocukların moral ve fizik sağlığını bozabilecek nitelikteki tehlikeli işlerde çalıştırılmaktadır (Sert ve Özsoy, 2006). Bölgelerin gelişmişliğine bağlı olarak dünya genelinde ortalama üç ile beş çocuktan biri ekonomik amaçlı çalışmakta ve bu çocukların büyük bir kısmı gelişmekte olan ülkelerde yaşamaktadır (Anonim, 2001a).
Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), ilki 1994 ve ikincisi 1999 yıllarında olmak üzere Türkiye genelinde iki kez “Çocuk İşgücü Anketi” gerçekleştirmiştir. 1994 yılı verilerine göre 6-14 yaş grubuna dahil olan yaklaşık 12 milyon çocuğun %32’si çalışmaktadır. Kentlerde %28 olan bu oran, kırsal kesim için yaklaşık %37’dir. 1999 yılı sonuçlarına göre, toplam nüfusun %25,40’ını oluşturan 6-17 yaş grubundaki 16.088.000 çocuğun, %10,20’si (1.635.000 çocuk)
ekonomik faaliyette bulunmaktadır. 6-17 yaş grubundaki çalışan çocukların %33,80’i kentsel, %66,20’si kırsal bölgelerde çalışmaktadır. Ekonomik açıdan etkin olan çocukların %61,80’ini erkekler, %38,20’sini kızlar oluşturmaktadır (Anonim, 2002).
Ekim 1999 Çocuk İşgücü Anketi sonuçları Ekim 1994 Çocuk İşgücü Anketi sonuçları ile karşılaştırıldığında 1992-1999 yılları süresince ILO/IPEC'in (International Programme on the Elimination of Child Labour-Çocuk Emeğinin Sona Erdirilmesi Uluslararası Programı'nın) hedef kitlesini oluşturan 6-14 yaş grubunda istihdam edilen çocukların oranında önemli bir azalış olduğu dikkat çekmektedir. Ekim 1994 Çocuk İşgücü Anketi sonuçlarına göre 6-14 yaş grubundaki çocukların %8,50’si ekonomik bir faaliyette çalışmakta iken, Ekim 1999’da bu oran % 4,20’ye azaldığı görülmektedir (Sert ve Özsoy, 2006).
2.3.2. Çocukları Sokakta Çalışmaya İten Nedenler
Çocukları sokakta çalışmaya iten nedenler arasında; aile ihmal ve istismarı, yoksulluk, işsizlik, eğitim, kırdan kente veya büyük kentlere göç, geleneksel kültür, sokaktaki yapılan işlerin kazancının yüksek olması ve formel sektörde çocuk emeğinin önlenmesi gibi sorunlar gösterilebilmektedir (Anonim, 2001b).
2.3.2.1. Aile İhmali ve İstismarı
Çocuk ihmali ve istismarı; çocuklara anne-babaları veya onlara bakıp gözetmek ve eğitmek ile görevli kişiler ya da yabancılar tarafından sağlıklarına zarar veren fiziksel, duygusal, zihinsel veya sosyal gelişimlerini engelleyen tutum ve davranışlara maruz bırakılmaları olarak tanımlanmaktadır (Güler vd., 2002). Yapılan çalışmalar çocuk istismarı ve ihmali ile ilgili en önemli risk faktörünün ailenin ciddi ekonomik sıkıntısı olduğunu göstermektedir (Güler vd., 2002). Çocuklar üzerinde uygulanan ekonomik istismar, çalışan çocuk istismarının en yaygın biçimi olduğu bildirilmektedir ( Karabulut, 2000).
Toplumda kurumlar veya bireyler tarafından geliştirilen ihmal davranışı, çocukların eşit hak ve özgürlüklerinden yoksun bırakılması sonucunda onların en üst düzeyde gelişimlerini engelleyici davranışlar olarak gösterilmektedir. Çocuğun bakım ve beslenme gereksinimlerinin yeterince karşılanmaması, gerekli tıbbi müdahalelerin yapılmaması, anne baba olarak çocuğa karşı danışmanlık görevinin yeterince yerine getirilmemesi ve çocuğun tek başına bırakılması gibi ihmal davranışları örnek olarak verilebilmektedir (Aral ve Gürsoy, 2001).
Çocuk istismarı, karmaşık nedenleri ve trajik sonuçları olan, tıbbi, huhuki, gelişimsel ve psiko-sosyal kapsamlı ciddi bir sorundur. Bir yetişkin tarafından kasıtlı veya kasıtlı olmadan yapılan ve çocuğun sağlığını, fiziksel ve psiko-sosyal gelişimini olumsuz yönde etkileyen
davranışları çocuk istismarı olarak tanımlanmaktadır (Kara ve vd., 2004). Dünyada çocuk istismarı oranı %1,00-10,00 iken, Türkiye’de bu oran %10-53 olarak bildirilmektedir ( Yılmaz ve vd., 2003).
Konanç (1999) sokakta çalışan ve yaşayan çocuklar üzerine yaptığı incelemede, evden kaçan çocukların ailede istismar edildiklerini bildirmektedir. Ailesi tarafından maruz kaldığı şiddet ve kötü muameleden dolayı sokağın özgür ortamı çocuğa daha çekici gelebilmektedir. Erken yaşta aileden bağımsız para kazanmaya başlaması, tek başına yaşamını sürdürebileceğine ilişkin inancını güçlendirmektedir. Sokakta çalışan çocukların aile içindeki olumsuz yaşantıları arttıkça, evden uzaklaşıp sokakta yaşamaya başlayabilecekleri riskini artırdığı bildirilmektedir (Çırak ve Çivitçi, 2004; Konanç, 1999). Deretarla ve Mağden (2002) Adana ili merkezinde sokakta çalışan çocuklar üzerinde yaptıkları çalışmada, sokakta çalışan çocukların %72’sinin aile içi şiddete maruz kaldığı bildirmektedirler.
2.3.2.2. Yoksulluk
Yoksulluk “mutlak” ve “göreli” kavramları ile beraber değerlendirilmektedir. Mutlak yoksulluk; yaşamını sağlamaya dönük geçimini veya yaşamındaki gerekli temel ihtiyaçlarını minimum düzeyde dahi karşılayamama durumudur. Göreli yoksulluk ise gelir eşitsizliğine dayanan bir sonuçtur. Mutlak yoksulluk yaklaşımı, kendi içinde birçok sorunu içermekle beraber; açlık sorununu da barındıran yetersiz beslenme koşullarını da kapsayan az gelişmiş ülkelerin yoksulluk durumunu tanımlamak amacıyla tanımlanabilmektedir (Bıçkı, 2005).
Yoksulluğu ortaya çıkaran nedenler arasında; ülke veya toplumdaki gelir dağılımına bağlı bulunan eşitsizlik ve gelir yetersizliği gösterilmektedir. Gelir yetersizliği nedeni ile bireylerin alım gücünün zayıflaması, temel ihtiyaçların zorluklarla karşılanması hatta karşılanamaması, birey ve aileleri yakından etkilediği bildirilmektedir (Yılmaz, 1998).
Gelir dağılımındaki eşitsizlikler nedeniyle, Türkiye nüfusunun en az beşte birinin yoksulluk sınırında yaşadığı bildirilmektedir. Türkiye’de üç milyon çocuğun yoksulluk sınırında ( günde 1,5 Dolar’ın altında) yaşadığı; her yıl 125.000 çocuğun okula gidemediği, toplam çocuk nüfusunun üçte birinin çalışmak zorunda kaldığı belirtilmektedir (Yurdakök, 2005). Bu nedenlere bağlı olarak yoksul ailelerin çocukları, ailelerin yaşam mücadelesine destek vermek amacıyla çalışmak zorunda kalmaktadır (Altuntaş, 2002).
2.3.2.3. İşsizlik
İşsizlik geçmişte olduğu gibi günümüzde de gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ortak sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır (Yüksel, 2003). Kırsal kesimden kentlere göçün artması, vasıflı ve alanında eğitim görmüş bireylerin yetersizliği gibi nedenler, işsizlik sorununun ortaya çıkmasında büyük önem taşımaktadır. İşsizlik sorununun çözümlenmesinde; kentsel iş olanaklarının arttırılması, göçün engellenmesi gibi önlemlerin yetersiz kaldığı bildirilmektedir (Baştaymaz, 1999). Bu nedenle, işsizlik sorunu çocukların küçük yaşlarda çalışmalarına yol açan bir ekonomik neden olarak gösterilmektedir (Tunçcan, 2000).
2.3.2.4. Eğitim
Eğitim; çocukların ve ebeveynlerin sokakta çalışmalarını engelleyecek önemli faktörler arasında gösterilmektedir (Başbakkal ve vd., 2005). Örgün veya yaygın eğitimden uzak çocukların, sokak çocuğu veya sokakta çalışan çocuk olma eğilimi gösterdikleri bildirilmektedir (Senemoğlu, 2001). Sokakta çalışan çocukların, çeşitli nedenlerle formel eğitim sistemi dışına itilmiş olan çocuklardan oluştuğu bilinmektedir (Karabulut, 2000). Sağır ve Aral (2000), sokakta çalışan çocukların %72’sinin okula devam ettiğini, okula devam etmeyen çocukların %48’inin ise ekonomik nedenlerden dolayı eğitimlerine devam etmediklerini bildirmektedirler.
Çalışan çocukların okula devam etmeleri ana-babaların öğrenim durumları ile doğrudan bağlantılıdır. Yetişkinlerin, eğitimin kısa ve uzun vadeli yararlarına ilişkin düşünceleri, çocukların okula devamları ve işgücüne katılımları açısından başlıca etkenlerden biri olmaktadır. Ailenin ve içinde yaşanılan toplumun sahip olduğu değerler okula gitmeyi sınırlandırırken çalışmayı teşvik edebilmektedir (Özdemir, 2002). Ebeveynlerin çocukların okula devam etmeleri veya okulu bitirdikten sonra onların işsiz kalacaklarına inandıkları bildirilmektedir (ILO 1994). Bu duruma karşın çocuklar imkanlar dahilinde okula devam etme veya okulu bitirme düşüncesinde olduğunu ortaya koymaktadır. Nitekim Çapur (2006), çalışan öğrencilerin büyük çoğunluğun aslında okul eğitimi sonucu kazanılan mesleklerin daha iyi meslekler olduğunu düşüncesinde olduklarını, öğrencilerin %91’inin iyi bir iş sahibi olabilmek için okul eğitiminin şart olduğunu, %86’sının ise eğitim sonucunda kazanılan mesleklerin para kazanmak açısından daha avantajlı olduğu düşüncesinde olduklarını saptamıştır.
Sokak çocuklarının okulu bırakma nedenleri araştırıldığında, okulu bırakma nedenlerinden “isteksizlik” ve “başarısızlık” durumlarının %57,90 bir paya sahip olduğunu bildirmektedir. Her iki etmen de eğitim sisteminin çocukları kavrayamamasına ve yönlendirememesiyle ilişkilendirilmektedir (Fişek, 1999).
2.3.2.5. Geleneksel Kültür
Kırsal kesimde çocuğun, içinde yaşadığı aile ve ailenin geçimi için yapılan iş sürecine kısmi katılımı; ailenin denetimi ve gözetimi olduğu zamanlar normal karşılanmaktadır (Karatay, 2000) Çocuğa aile bireylerinin yanı sıra kırsal kesim halkı tarafından sosyal bir destek verilmektedir. Kentlerde yaşamın zorlaşması, işsizlik gibi nedenlerden dolayı çocuğa sosyal destek yalnızca ailesi tarafından verilmektedir (Türkmen, 1998). Dolayısıyla çocuklar kentlerde sokakta çalışırken sosyal yönden daha az desteklenmektedir bu nedenle çocukların kent sokaklarında çalışmaları kırsal kesimde çalışmalarından daha riskli görülmektedir (Zeytinoğlu, 1999; Aktürk, 2006).
2.3.2.6. Hızlı Nüfus Artışı ve Kırdan Kente Göç
Bireylerin hayatlarının gelecekteki kısmının tamamını veya bir parçasını geçirmek üzere, tamamen yahut geçici bir süre için, bir iskan ünitesinden (örn.,şehir, köy) diğerine yerleşmek kaydıyla yaptıkları coğrafi yer değiştirmesi göç olarak tanımlanmaktadır (Demirel, 2004).
Gelişmekte olan ülkelerdeki göç eğiliminin, benzer bir şekilde Türkiye’de de görüldüğü bilinmektedir. Özellikle 1950 yıllından sona kent nüfusunda yaşanan hızlı artışın en önemli nedeni, kırdan kente göç olmuş ve günümüzdeki kentleşme oranıda %70’tir. Göçler sonucu kentlere yerleşen bireyler, kentli nüfusun yerleşik sosyo-ekonomik ve kültürel yapısını olumsuz yönde etkilemektedir. İşsizliğin artması ve ekonominin küçülmesi göçün yol açtığı en temel problem alanı olarak görülmektedir (Erdönmez, 2005; Anonim, 2001a).
Türkiye'nin Doğu ve Güney Doğu bölgesindeki sosyo-ekonomik yetersizlikler ve terör nedeniyle İstanbul, İzmir, Ankara, Mersin, Adana, Antalya, Diyarbakır ve Gaziantep gibi büyük kentlere kitlesel bir göç hareketi yaşanmıştır. Göç için herhangi bir hazırbulunuşluk içinde bulunmayan aileler ve çocukları, kendilerini aile gelirine katkıda bulunmak için korunmasız ve istismara açık koşullar altında sokakta çalışmaya başlamışlardır (Atauz, 1998). İlik ve Türkmen ( 1994), Ankara Sokakta Çalışan Çocuklar Merkezi’ne kayıtlı 250 çocuk üzerinde yaptıkları araştırmada çocukların %75,60’ının göç nedenine bağlı olarak sokakta çalıştığını bildirmektedirler.
2.3.2.7. Sokaktaki Kazancın Diğer İşlere Nispeten Yüksekliği
Sokakta elde edilen gündelik kazancın yüksek olması, sokakta çalışmayı cazip ve talep edilebilir hale getirdiği belirtilmiştir (Zeytinoğlu, 1999; Tunç, 1998). Torun (2001), sokakta
çalışan çocukların %30’unun başka bir iş bulamadığı için sokakta çalıştığını, %28’nin ise sokakta yaptığı işi kolay ve karlı gördükleri için yaptıklarını bildirmektedir.
2.3.2.8. Formel Sektörde Çocuk Emeğinin Tasfiye Edilmesi
Formel sektörde çocuk istihdamının özellikle makineleşmiş ve yoğun teknoloji kullanan büyük işletmelerde az olduğu bildirilmektedir. Çok sermaye gerektiren üretimin artması, çocuk istihdamını azaltıcı bir etki yarattığı belirtilmektedir. Sanayide otomasyon sistemlerinin kullanılması, az sayıda insan gücü kullanan bir üretim sistemlerinin kullanılması üreticilerin veya işverenlerin çocukları çalıştırmamalarına vesile olmaktadır (Bakırcı, 2004). Bu durum kısmi ve formel olarak çocukların çalışmalarına olanak tanımamaktadır (Orhan, 2003).
Mevcut yasalar formel sektörde çocuk istihdamını yasakladığı veya kısıtladığı için formel sektörde iş bulamayan çocuklar, işgücünün büyük bir çoğunluğunu sokakta aramaya çalıştıkları bildirilmektedir (Torun, 2001).
2.3.3. Sokakta Çalışmayla Ortaya Çıkabilen Sağlıkla İlgili Riskler
Çocuğun sokakta çalışması; sosyal, duygusal ve fiziksel yönden çocuğun sağlığına yönelik risk taşıdığı bildirilmektedir (Karabulut, 1996). Çalışan çocuklar, üzerindeki öncelikli risk ve tehlikeler; günlük uzun çalışma süreleri, işin kötü ve sağlıksız koşullarda yapılması, çalıştığının karşılığını tam olarak alamamak, sosyal güvenlik haklarından yararlanamama ve yetersiz beslenme olarak tanımlanabilmektedir (Karabulut, 1996). Çocukların çalıştıkları alanlar (örn., sokakta, sanayide, tarımsal alanda, enformal sektörde, esnaf ve zanaatkar yanında, işyerlerinde, evde) ve çalışma biçimleri dahilinde risk ve tehlikelere maruz kaldıkları bildirilmektedir (Karatay, 2000).
Fiziksel gelişme sürecini henüz tamamlamamış olan çocukların çalışma hayatında karşılaştıkları riskler çalışma süreleri ve çalışma şartlarına bağlı olarak değişmektedir (Anonim, 2001a). Sokaklarda çocuklar her türlü hava koşulunda, uzun saatler ayakta kalarak, temizlik ve sağlık yönünden tehlike oluşturan işlerde çalışmaktadırlar. Aile denetiminden uzakta bir işte ve sokakta çalışan çocuklar, uyuşturucu, uçucu madde, alkol ve suç gibi sapma davranışlarına karşı korumasız bırakılmaktadırlar (Akalın, 2000).
2.3.3.1. Fiziksel, Psikolojik ve Sosyal Gelişim Bozuklukları
Çocukluk dönemi, büyüme ve gelişme döneminin yoğun şekilde yaşandığı dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemde, karşılaşılan olumsuz etkenler, çocuğun büyümesi ve
gelişmesini olumsuz etkileyerek fiziksel, psikolojik ve sosyal yönden sağlıklı olma veya sağlıklı yaşayabilmesini güçleştirebileceği bildirilmektedir (Anonim, 2001a).
Sokakta yapılan işin niteliğine göre, sağlık problemleri de değişkenlik göstermektedir. Ayakkabı boyacılığı yapan çocukların uzun süre çömelmesine ya da ayakta kalmasına bağlı bel, sırt ağrıları olabileceği gibi pazarda yük taşıyan çocukların iskelet yapılarında bozukluk, ayakkabı boyacılığını uzun süre yapan çocukların ellerinde ise oluşan boya tabakasının yeterli düzeyde temizlenememesine bağlı zehirlenme ve hastalıklara yakalanma riski yüksek olabilmektedir (İlik ve Türkmen, 1994)
Çocukların kemik gelişimleri sağlanmadığı için aşırı ağır işlerde çalışmanın etkileri özellikle kas-iskelet sisteminde ortaya çıkar. Çocukların kemikleri yumuşak ve kırılgandır, kemiklerde şekil bozuklukları kolayca gelişebilir. Uygun olmayan duruşta (örn.,alçak tezgahlar, uygun olmayan oturma yerleri) yürütülen hafif işlerde bile kamburluk, taban çökmesi, kassal asimetri gelişebilir (Derrien, 1994).
Psikolojik gelişim, tüm çocuklarda olduğu gibi sokak çocukları için de önem arz etmektedir. Sokakta çalışan çocuklar, sokak ortamında birçok olumsuz psikolojik etkilere maruz kalabilmektedir. Sokakta çalışan çocuklar; başkaları önünde aşağılanma, aileden uzak olma, korkutulmak, kendilerine bağırılması ve küfür edilmesi, başka insanlar tarafından küçümsenme ve önemsenmeme gibi psikolojik olarak çeşitli baskı ve diğer davranışlar neticesinde sinirsel yorgunluk, çevreye karşı aşırı duyarlılık, uyku düzensizlikleri, irkilme, kaygı, ilgi alanlarının daralması, depresyon toplumsal yaşamdan uzaklaşma gibi psikolojik düzensizliklere ve bozukluklara maruz kalmaktadırlar (Boidin, 1995; Erkman, 1999; Omokhodion et al., 2005).
Sokak çocukları açısından sosyolojik gelişim büyük önem arz etmektedir. Sokak çocukları kendilerini aileleri ve toplum tarafından yüzüstü bırakılmış olarak düşündükleri için, kendilerini sosyal hayattan ve insanlarla ilişki kurmaktan uzaklaştırmışlardır. Zorunlu olmadıkça insanlarla diyaloga girmek istememektedirler. Bu nedenler; çocukları sosyolojik olarak etkilemekte ve çeşitli sosyolojik bozukluklara yöneltmektedir. Bu çocuklar, sürekli çevreden bir tehlike gelecekmiş gibi tetikte durup, insanlara şüphe ile bakmaktadırlar. Bu sebeple kendi aralarında gruplar kurarak kendilerini bir şekilde güvence altına almak istedikleri bildirilmektedir (Omokhodion et al., 2005; Orhan, 2003).
2.3.3.2.Yetersiz Beslenme
Tüm gelişmekte olan ülkeler gibi Türkiye’de de milyonlarca çocuk, okul ve oyun çağında çeşitli işlerde çalışarak hayatlarını idame ettirmektedirler. Çocukların bedensel, ruhsal
gelişimlerini tamamlamadan çalıştırılmasının olumsuz sonuçları sağlık alanında görülmektedir. Farklı nedenlerden dolayı çocukların çalışması, yetersiz ve dengesiz beslenme gibi olumsuzluklara ve hastalıklara yol açabileceği bildirilmektedir (Türkmen, 1996). Sokakta çalışan çocukların, düzenli beslenmedikleri, günde bir veya en fazla iki öğünle günü geçirdikleri belirtilmektedir (Altuntaş, 2002). Ayrıca çocukların çoğu zaman sokakta çalışma esnasında öğünlerini besin değeri düşük ve karbonhidrat ağırlıklı yiyecekleri (örn., simit, poğaça, börek ) tüketerek karşıladıkları bildirilmektedir (Karatay ve vd., 2000b). Sokakta çalışan çocukların cinsiyet ayrımı olmaksızın boy ve ağırlıklarının, normal değerlere göre oldukça az olduğu bildirilmektedir. Bu durum; beslenmelerindeki düzensizlik, vitamin ve protein değeri düşük yiyeceklerle beslenmelerinin bir sonucu olarak değerlendirilmektedir (Altuntaş, 2002).
Sosyal eşitsizlik yüzünden okul dönemindeki çocukların büyük bir kesimi çırak olarak sanayi ve tarım sektöründe çalışmaktadır. Çalışan çocukların çoğunluğunun iş yerinde yemek yeme olanağı bulunmamaktadır. Yetersiz ve dengesiz beslenme, olumsuz yaşam koşulları yüzünden çalışan çocukların %46’sı zayıf, %16’sının sık sık hastalığa yakalandığı bildirilmektedir (Baysal, 2003). Oktay (1999), Adana ilinde çalışan çocukların ekonomiye olan etkilerini saptamak amacıyla yaptığı çalışmasında, çalışan çocukların %62,10’unun günde tek öğün yemek yediklerini, %24,30’unun günde iki öğün yemek yediğini, %13,60’ının ise günde üç öğün yemek yediğini tespit etmiştir. Okul dışında ek iş yapan çocuklar dikkate alındığında, okul dışında çalışan çocukların %41,50’sinde folik asit düzeyi yetersiz olarak saptanırken, B12 vitamin düzeylerinde herhangi bir farklılık saptanamamıştır (Öncel ve vd., 2006).
Sokak çocukları arasında malnütrisyonun görülme sıklığı yüksek olduğu bildirilmektedir. Bu çocuklarda malnütrisyonu ortaya çıkaran başlıca faktörler; enerji ve besin öğesi gereksinimlerini yeterince karşılayamamaları, düzensiz beslenme alışkanlıkları, sağlık açısından riskli besinleri tüketmeleri gibi birçok faktör gösterilmektedir (Tarasuk et al., 2005). Malnütrisyon hala gelişmekte olan ülkelerde önde gelen morbidite ve mortalite nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. Özen (2005), dünyadaki çocuk ölümlerinin %55’inde malnütrisyonun neden olduğunu bildirmektedir.
2.3.3.3.Bulaşıcı Hastalıklar
Sokakta çalışan çocuklar sokakta çalışmaları sebebiyle çevreden gelebilecek bütün hastalıklara veya hastalık etkenlerine maruz kalabilmektedir. Sokakta çalışma durumu ve çalışma alanı hastalık türlerini (örn. solunum, sindirim) etkilemektedir. Sokak çocuklarının
