nâzım hikmet’in tiyatro anlayışı ve
oyunları üstüne kaynakça
asım bezirci
NAZIM HİKMETİN OYUNLARI
TEKLİ BASIMLAR:
Bir Ölü Evi yahut Merhumun Hanesi,
İstanbul, 1932, Ahmet Halit Kitaphanesi/Ankara, 1966, Dost Yayınları
Kafatası, İstanbul, 1932, Suhulet
Kütüphanesi/Ankara, 1966, Dost Yayınları
Unutulan Adam, İstanbul, 1934, 1935,
Resimli Ay Matbaası/Şöbret veya Unutulan
Adam, Ankara, 1966, Dost Yayınları
Ferhad ile Şirin, İstanbul, 1965, De
Yayınevi, basıma hazırlayan Memet Fuat/Ankara, 1965, Dost Yayınları
Enayi, Ankara, 1965, Dost Yayınları
İnek, Ankara, 1965, Dost
Yayınları/İstanbul, 1965, De Yayınevi, basıma hazırlayan Memet Fuat
Sabahat, İstanbul, 1966, De Yayınevi,
basıma hazırlayan Memet Fuat
Yusuf ile Menofis, İstanbul, 1967, izlem
Yayınları
İvan İvanoviç Var mıydı, Yok muydu?,
İstanbul, 1985, Kaynak Yayınları
TOPLU BASIMLAR:
Bir ö lü Evi, Ocak Başında, İstanbul, 1966,
İzlem Yayınları
Ocak Başında, Yolcu, İstanbul, 1966, Pınar
Yayınevi
Bütün Eserleri-, Sofya, V-VI, 1969-1971,
hazırlayan Ekber Babayef/Cilt V: Ocak Başında, Kafatası, Yolcu, Enayi, istasyon, İn e k /Cilt VI: Bir Ölü Evi, Bir Aşk Masalı, Yusuf ile Zeliha, Sabahat, Fatma, Ali ve Başkaları,
İvan İvanoviç Var mıydı, Yok muydu?,
Demokles'in Kılıcı, Her Şeye Rağmen
Demokles'in Kılıcı, İvan İvanoviç Var mıydı, Yok muydu?, İstanbul, 1974, Habora Yayınevi
Yayınlanmamış Eserler, İstanbul, 1977, Cem
Yayınevi, hazırlayan Oğuz Akkan, içindeki oyunlar: Kadınların İsyanı, Yalancı Tanık,
Küçük Altın Balık NAZIM HİKMETİN TİYATRO ANLAYIŞI
N.H. "Ertuğrul Muhsin’ , Aydınlık, Ocak 1925, sayı 29
Orhan Selim, ’Şehir Tiyatrosunda Tarzan’ ın Arkadaşları’ , Akşam, 15.1.1935
Orhan Selim, ’ Güleriz Ağlanacak’ , Akşam, 1.3.1935
Orhan Selim, "Tiyatro Sanatı’ , Tan, 27.9.1935
Orhan Selim, ’Şekspir Holivut'ta’ , Tan, 9.10.1935
Orhan Selim, 'M aksim Gorki Şehir Tiyatrosu’nda’ , Akşam, 22.4.1936
Orhan Selim, "Bir Gösteri Kolunu Dinlerken’ , Akşam, 24.3.1936
Orhan Selim, ’ Pepo", Akşam, 15.5.1936 Orhan Selim, 'Naşit ve Halkın Kahkahası’ , Akşam, 18.7.1936
Orhan Selim, "Tiyatro Kültürü", Akşam, 9.12.1936
Orhan Selim, "Tuluat Kumpanyaları", Tan, 5.5.1937
Nâzım Hikmet, ’Tiyatro Bahsinde Kısacık ve Şimdilik Aklıma Gelenler’ (Ekber Babayef;
1 2
Nazım Hikmet, Bütün Eserleri, 1972, Sofya,
Cilt VIII, s. 439-443)
Nâzım Hikmet, ’ Çağdaş Oyun Yazarlığı’ (Gazeta Literara, Bükreş, Kasım 1959/Edebiyat Cephesi, 1-31 Mart 1980, çev. Erem Melike Roman)
Nâzım Hikmet, ’Tiyatronun Geleceği yahut Geleceğin Tiyatrosu", 1963 (Ekber Babayef:
Nâzım Hikmet, Bütün Eserleri, 1972, Sofya,
Cilt VIII, s.444-446)
Nâzım Hikmet, ’ Devrimin Hizmetinde" (Ekber Babayef: Nâzım Hikmet, Bütün Eserleri, 1972, Sofya, Cilt VIII, s.447-458) NAZIM HİKMETİN OYUNLARINA İLİŞKİN AÇIKLAMALARI
Nâzım Hikmet, ’ Oyunlarım Üstüne’ , 1962 (Ekber Babayef: Nâzım Hikmet, Bütün Eserleri, Sofya, 1969, Cilt V,s.5-17) / ’ Tiyatro
Yazarlığım Üstüne", l-ll-lll, Ant dergisi, 3.6.1969, 10.6.1969, 17.6.1969 / ’ Oyunlarım Üstüne’ , Türk Tiyatrosu dergisi, Ekim-Aralık 1976
Nâzım Hikmet, Kemal Tahir'e
Mahpusaneden Mektuplar, 1968, s.382,
386,389,409
Nâzım Hikmet, Sanat ve Edebiyat Üstüne, 1987, s.154-171, derleyen Aziz Çalışlar
Nâzım Hikmet, Yazıları, 1976, s.39-65, derleyen Zühtü Bayar
Nâzım Hikmet, Yayınlanmamış Eserler, 1977, s.361-373, hazırlayan Oğuz Akkan
NAZIM HİKMET’İN OYUNLARINDAN SÖZ AÇAN KİTAPLAR
Akı, Niyazi: Çağdaş Türk Tiyatrosuna Toplu
Bakış, 1968, s.41,53,94
Ataöv, Türkkaya: Nâzım Hikmet'in Hasreti, 1976, s.36-42
Bayar, Zühtü: Nâzım Hikmet Üzerine 1973, s.110-139
Babayev, Ekber: Yaşamı ve Yapıtlarıyla
Nâzım Hikmet, 1976, s.291-339, çev. Ataol
Behramoğlu
Çalışlar, Aziz: Gerçekçi Tiyatro Sözlüğü, 1978, s.218-219
Erdinç, Fahri: Nâzım Hikmet ve Bulgaristan, 1977, s.99-108
Fevralski, Aleksandr: Nâzım'dan Anılar, 1979, çev. Ataol Behramoğlu
Memet Fuat: Çağını Görebilmek, 1982, s.243-277
Özbilgen, Füsun: Sana Tespih ve Tütün
Yolluyorum, Semiha Berksoy’un Anıları, 1985,
s.37-43, 52-55,187
Refik Ahmet: Yakın Çağlarda Türk Tiyatrosu, 1934,11
Roman Erem Melike: Nâzım Hikmet
Romanya'da, 1987, s.27-53
Sülker, Kemal: Nâzım Hikmet'in Gerçek
Yaşamı, l-IV, 1987-1988
Toprak, Ömer Faruk: Duman ve Alev,
1968, S.101.154
NAZIM HİKMETİN OYUN YAZARLIĞI
Akarsu, Günay: "Nâzım Hikmet'ten
Oyunlar", Gen-Ar Tiyatrosu Program Dergisi, 1966
Bayar, Zühtü: "Nâzım Hikmet’in Çıkışı Sırasında Türk Tiyatrosu’ , Yelken, Haziran 1968 / Yeni Ortam, 1.10.1973
Bayar, Zühtü: ’ Nâzım Hikmet’in Oyunlarında Konu ve Tema’ , Yeni Gerçek, Haziran 1968
Bayar, Zühtü: ’ Nâzım Hikmet’in Oyunlarında Marksist Dünya Görüşü’ , Forum. 1968, sayı 337
Bayar, Zühtü: ’ Nâzım Hikmet’in Oyunlarında Kişileştirme", Forum, 15.10.1968
Bayar, Zühtü: ’ Nâzım Hikmet'in Oyun Yazarlığı’ , Yansıma, Haziran 1974
Bayar, Zühtü: "Nâzım Hikmet'in Kişileri", Türkiye Defteri, Haziran 1974
Bayar, Zühtü: "Nâzım Hikmet'in ilk oyunları’ , Yeni Ortam, 9.7.1973 / Broy, Haziran 1987
Bayar, Zühtü: ’ Nâzım Hikmet'in Oyunları’ , Yeni Ortam, 20.8.1973
Çalışlar, Aziz: “Nâzım Hikmet ve Tiyatro’ , Papirüs, Eylül 1967
Taygun, Ali: ’ Nâzım Hikmet ve Tiyatro’ , l-ll, Sanat Emeği, Mart 1978, Nisan 1978
NAZIM HİKMETİN OYUNLARI ÜSTÜNE YAZILAR
’ KAFATASI’ :
Ahmet Rıdvan: ’ Kafatası Piyesi Hakkında’ , Darülbedayi, 1.3.1932
Akarsu, Günay: "Şehir Tiyatrolarında Kafatası", Cumhuriyet, 18.4.1978
Bayar, Zühtü: ’ Kafatası’nın Açıklaması", Papirüs, Eylül 1967
Bayar, Zühtü: "Kafatası Üstüne", Yeni Ortam, 19.11.1973
Behramoğlu, Ataol: ’ Nâzım Hikmet Üzerine Çeşitli Düşünceler", Yeni Düşün, Ocak 1987
Kemal Lila: "Nâzım Hikmet’in Kafatası Dramında Dalbeno'nun Hümanistliği’ , Sesler (Üsküp), 1968, sayı 27
Mektep: "Kafatası Piyesi Hakkında’ , Mektep, 7.3.1932
Perdeci: "Akın ve Kafatası", Darülbedayi, 1.12.1931, sayı 32
Selâmi izzet: ’ Kafatası", Akşam, 18.3.1932 Yaşar Nabi: ’ Kafatası’ , Muhit, Nisan 1932 Nadire Sadi: ’ Kafatası", Yeni Adam, 4.6.1934
’ BİR ÖLÜ EVİ’ :
(Cevdet) Kudret: ’ Bir ö lü Evi İçin’ , Darülbedayi, 1.12.1932
Hikmet: "Bir Ölü Evi’ , Darülbedayi, I . 11.1932
Yaşar Nabi: ’ Bir Ölü Evi’ , Muhit, Kasım 1932
■UNUTULAN ADAM’ :
Bayar, Zühtü: "Haklı Bir İlgi, Haklı Bir Heyecan’ , Yeni Ortam, 10.12.1973
Nâzım Hikmet: "Unutulan Adam’ı Niçin ve Nasıl Yazdım?", Darülbedayi, 15.11.1934
Kayacan, Selâmi İzzet: ’ Unutulan Adam", Darülbedayi, 15.2.1935, 1.4.1935
N.S.: "Bir Piyes ve Bir Sanatkâr’ , Akşam, I I . 2.1935 / Darülbedayi, 15.2.1935
Prensipleri", Darülbedayi, 1.1.935, 1.4.1935
"BU BİR RÜYADIR":
Tarka: “934-935 Sezonunu Kaparken", Darülbedayi, 15.3.1935
"FERHAD İLE ŞİRİN":
Asılyazıcı, Hayati: ‘ Ferhad ile Şirin", Yeditepe, Kasım 1965
Asılyazıcı, Hayati: "Ferhad ile Şirin", Tiyatro 76, 1976, sayı 37
Bayar, Zühtü: "Ferhad ile Şirin", Varlık, 1.11.1965
Bozok, Hüsamettin: "Ferhad ile Şirin Rezaleti", Yeditepe, Ocak 1980
Buyrukçu, Muzaffer: "Ferhad ile Şirin", Yeni Ufuklar. Şubat 1966
Cılızoğlu, Seçkin: "Ferhad ile Şirin", Tiyatro 76, 1976, sayı 37
Çalışlar, Aziz: "Halk Masalından Sosyalist Hümanizma; Ferhad ile Şirin", Politika, 2.2.1976
Çapın, Halit: "Nâzım Hikmet ve Oyunu Türk Sahnesinde", Milliyet, 20.9.1965
Fethi Naci: "Ferhad ile Şirin", Yön, 24.9.1965
İleri, Selim: "Ferhad ile Şirin", Politika, 16.12.1976
Karaca, Osman: "Ferhad ile Şirin", Akşam, 18.10.1965
Memet Fuat: “Ferhad ile Şirin'in İki Baskısı Üzerine Mektup", Yön, 5.11.1965
Meriç, Nezihe: "Ferhad ile Şirin Oyunu Üstüne", Dost, Kasım 1965
Özçelik, Tahir: "Ferhad ile Şirin", Milliyet Sanat, 11.2.1977
(...): Ferhad ile Şirin Olayı", Sanat Emeği, Ocak 1980
"YOLCU"
Akalan, Ayperi: "Yolcu", Yön, 27.1.1967 Akarsu, Günay: "Yolcu", Milliyet, 16.12.1966
Akarsu, Günay: "Nâzım Hikmet'in Yolcu’ su", Cumhuriyet,18.10.1977
Andak, Selmi: "Yolcu", Cumhuriyet, 15.12.1966
Asılyazıcı, Hayati: "Yolcu", Tiyatro 77, 1977, sayı 42
Asılyazıcı, Hayati: "Yolcu", Vatan, 7.11.1977 Hilâv Selâhattin: “Yolcu ve Yalnızlık Üstüne", Dost, Şubat 1967
Kurtiz, Tuncel: "Yolcu'nun Yolculuğu", Gen ar Tiyatrosu Program Dergisi, 1967, sayı 3 Naci Sadullah: "Yolcu Üstüne", Gen-ar Tiyatrosu Program Dergisi, 1967, sayı 3
Onay, Yılmaz: “Nâzım Hikmet, Yolcu ve Işık Tuttuğu Sorunlar", Yürüyüş, 14.2.1978
Oral, Zeynep: "Yolcu", Milliyet Sanat, 17.10.1977
Taner, Haldun: "Yolcu ve Nâzım Hikmet Üzerine", Gen-ar Tiyatrosu Program Dergisi, 1967, sayı 3
Toprak, Ömer Faruk: "Yolcu", Yön, 27.1.1967
Yücel, Can: "Yolcu", Yön, 27.1.1967 (...): "Yolcu", Akşam, 13.12.1966 (...): "Yolcu", Yürüyüş, 1.11.1977
"ENAYİ": Asılyazıcı, Hayati: "Nâzım Hikmet, Yermalova Tiyatrosu ve Enayi Oyunu Üstüne", May, 9.6.1968
"SABAHAT":
Akarsu, Günay: "Nâzım Hikmet'in Bir Oyunu: Sabahat", Cumhuriyet 13.3.1977
Özçelik, Tahir: “Sabahat", Milliyet Sanat, 8.4.1977
Özer, Gökhan: "Sabahat", Son Ajans dergisi, Mayıs 1977
Taygun, Ali: "Nâzım Hikmet ve Sabahat", Politika, 7.3.1977
"İNEK":
Akarsu, Günay: “inek", Milliyet, 16.3.1969
r nâzım ile ilgili kitaplar üzerine—
K u ş k u s u z dünya edebiyatının en büyük şairlerinden biridir Nâzım Hikmet. Yalnızca şair olarak değil, yazar olarak da bu düzeydedir. Çeşitli olanaksızlıklar nede niyle daha çok mektuplarında "kalan" ede- biyatbilimi ve estetik üzerine maddeci dün ya görüşüyle ele aldığı konular ile oyunla rındaki -özellikle Türkiye için- yeni sahne tasarımları da onu bütünlüklü bir yazar ola rak özgün ve büyük kılmaktadır.
Ne var ki,Nâzım Hikmet sözkonusu olunca buruk, eksik, affedilemez, (belki bi- . raz da) hüzünlü bir "şey" vardır: Yapıtlarının ve onunla ilgili çalışmaların Türkçede uzun yıllar yayınlanamayışı. Daha önceki dö nemlerde olduğu gibi 12 Eylül sonrasında da bir süre Nâzım’ın kitapları baskı gör müş, Nâzım ile ilgili çalışmalar da günışığı- na çıkamamıştır.
Ama, Nâzım Hikmet’in yapıtlarının basılamamasına razı olunamayacağından ve de bazı politik değişikliklerden dolayı şiirleri tekrar basılabilmiştir (Cem ve Bilgi Yayınevleri)1. Dahası, onunla ilgili araştır- malar/incelemeler, özellikle son bir-iki yıl içinde art arda gelmiştir. Örneğin Broy Ya- yınevi’nin yayımları (Nâzım, Aydın Ayde mir; Nâzım'ın Bilinmeyen Mektupları, Şük ran Kurdakul; Sana Tütün ve Tespih Yollu
yorum, Füsun Özbilgen, vb); Aziz Çalışlar’
ın -Nâzım'ın yazılarından- derlediği Sanat
ve Edebiyat Üstüne (Bilim ve Sanat Y.);
Kemal Sülker'in bilinmeyen mektupların dan yola çıkarak yazdığı Nâzım Hikmet-Or-
han Kemal Dostluğu (Amaç Y.); Nâzım’ın
çocukluk ve gençlik arkadaşı Vâlâ Nuret tin’in (Vâ-Nû) anılarını içeren Bu Dünyadan
Nâzım Geçti'nin (Cem Y.) beşinci basımı. Sanat ve Edebiyat Üstüne adlı "öz
gün" yapıt, Nâzım’ın edebiyatbilimi, estetik ve sanat kuramı üzerine yazdıklarının sis tematik olarak derlenişini, dolayısıyla mad deci sanat kuramının Türkçede "ilk" olarak -Nâzım’ca- nasıl başlatıldığını göstermesi bakımından ayrı bir önem taşıyor.
Yine bir başka yapıt da, Kemal Sül ker'in Nâzım Hikmet'in Gerçek Yaşamı (Yalçın Y.) adlı kapsamlı biyografi çalışma sı. Birinci cilt 1902/28; ikinci cilt 1929/33; üçüncü cilt 1934/35; dördüncü cilt 1935/38 yıllarını kapsıyor. Altı ciltte tamam lanacak olan, Nâzım ile ilgili belge zenginli ği taşıyan yapıtın Önsöz'ünde Kemal Sül- ker "...pek çok belgeye sahip bir yazar ola rak bu yapıtımızda daha önce hiçbir kitapta yer almayan, bilinmeyen ya da bilindiği halde belgesi edinilemeyen olayları, günle
ri, hatta saatlerini ve belgelerini vererek bir araya getirmeye" çalıştığını belirtiyor.
Son kitaplardan^ biri de Kıymet Coş- kun'un hazırladığı Nâzım'ın Yurttaşlık Hak
kı (Cem Y.). Kitap Nâzım’ın yurttaşlık hak
kıyla ilgili son aylarda ülkemizde yapılan toplantıların, panellerin ve basında çıkan yazı ve haberlerin belgelerini içeriyor. Ayrı ca Nâzım’ın kısa biyografisi ve TYS tarafın dan hazırlanan bir Nâzım kaynakçası (bu yönüyle çok önemli) yer alıyor.
Yapıtların eleştirisi bu yazının konusu olmamakla birlikte, sözünü ettiğimiz son kitapla ilgili söylemeden geçilemeyecek bir -iki nokta var:
* Her şeyden önce özensiz bir biçim de (başkalarında da olduğu gibi) hazırlan mış. Bir "yöntem* seçilmediği gibi, bölüm lerdeki "altbaşlıklar" ve "alıntılar" belirgin olarak birbirinden ayırt edilebilecek (ve da ha "güzel") şekilde düzenlemeliydi.
* Kitabın başında yer alan "Kısa Ya şam Öyküsü" hangi tür bir biyografi yazı mına uyuyor? Şiirlerinden örnek verilmesi ne karşın, sanatsal "değerlendirmeler" (ya da değinmeler) niye yok? Alıntılanan şiirler "hangi" bağlamda alınmış?
* Ayrıca, kitaptaki toplantı, açıkotu rum, kokteyl gibi etkinliklerdeki görüntüleri koymanın ne anlamı var?
(Burada yeri gelmişken kısaca değin mek isterim: Nâzım’ın yurttaşlık hakkını sa vunmak demokrasi adına bir mücadele bi çimidir. Ancak bunu Türklük sorunsallığı üzerinde değil, Nâzım’ın en doğal hakkının elinden alınışı sorunsallığı üzerinde temel lendirmek gerekir. Yani, Nâzım hiç kuşku suz Türkçenin en güzel dizelerini yazmıştır, Türkçe yazanlar olarak bunu göğsümüzü gere gere söyleriz; ama, “ana" sorun onun Türklüğü değil, Türkiye halkından, Türkçe de okullardan “kaçırıltşı" ve "karalanışı'dır.)
Kısaca sergilemeye çalıştığımız olum suzluklara karşın, bu ve benzeri kitapların yazılması, hazırlanması ve yayımlanması, Nâzım ile ilgili yıllardır uygulanagelen "u- nutturma ve karalama" politikasına karşı "birer" set çekiştir. *
1) Tümyapılları, Adam Yayınları nca basıma hazırlan maktadır.
İlk üç kilap yayımlandı: 835 Satır. Benercı Kendim Niçin Öldürdü?, Kuvâyl Milliye
2) "Mılliyer gazetesinde, Vera Tulyakova'nın anıları da, Nâzım'ın Türkiye'den ayrıldıktan sonraki yaşamı nı İçermekte olup bu konudaki en son yayınlardan biridir.
atilla birkiye
“YUSUF İLE MENOFİS":
Akarsu, Günay: “Yusuf ile Menofis", Politika, 7.11.1975
Akşin Babayef: “Yusuf ile Menofis", Kültür ve Sanat (Stockholm), 1987, sayı 1-2
Ertop, Konur: “Yusuf ile Menofis", Dost, Temmuz 1967
Haşan Hüseyin: "Yusuf ile Menofis Çağdaş Sahne’de“, Yeni Ortam, 29.10.1975 Ortaylı, ilber: "Yusuf ile Menofis", Politika, 2.12.1975
Yüksel, Ayşegül: "Nâzım Hikmet ve Yusuf ile Menofis", Özgür insan, Ocak 1976
(...): “Nâzım Hikmet’ Müzikleşmiş Şiirleri, Yusuf ile Menofis Çağdaş Sahne’de", Cumhuriyet, 11.11.1975
Nâzım Hikmet", Yeni A, Eylül 1973
“İSTASYON" Borazan, Yusuf Zeki: "İstasyon", Alkış dergisi, Nisan 1976
"¡VAN İVANOVİÇ VAR MIYDI, YOK MUYDU
Pazarkaya, Yüksel: "Ivan İvanoviç'i Tanımak", Papirüs, Mayıs 1969
İlhan, Attilâ: “Ayakta Ölen Şair", Sanat Olayı, Ocak 1986
Koparan, Ergin: "Kitap Okuyan Var mıdır, Yok mudur?", Varlık, Şubat 1986
Sanat O layc/ivan İvanoviç Var mıydı, Yok muydu?/Aydınlâr Tartışıyor", Sanat Olayı, Ocak 1986
"DEMOKLES’İN KILICI":
Cömert, Bedrettin: "Lamberto Puggelli ile Demokles’in Kılıcı Üstüne Konuşma", Forum, 1969, sayı 368
Erdinç, Fahri: Nâzım Hikmet ve Bulgaristan, 1977, s. 100-108
Pazarkaya, Yüksel: "Demokles’in Kılıcı ve
“TARTÜF 59"
Carol, Roman: "Nâzım Hikmet ve Çağdaş Tiyatro" (Erem Melike Roman) Nâzım Hikmet
Romanya'da, 1987, s.38-39
Nâzım Hikmet: Yayınlanmamış Eserler, 1977, s.364-365, haz. Oğuz Akkan
13
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Ta h a To ro s Arşivi
