Ana kubbede yer alan celi sülüs Fatır Süresi,
ÜSKÜDAR
ATİK VALİDE C
YAZILARI
Zübeyde Cihan ÖZSAYINER Sanat Tarihi Uzmanı
Minber kemeri üzerindeki celi Kelimç-i Tevhit.
Ü
sküdar, Toptaşı'nda bulunan Atik Valide Camisi, Sultan III. Murad’ın annesi Nurbanu Valide Sultan tarafından1583 yılında Mimar Sinan'a yaptırılmıştır.
Altı dayanaklı gruba giren, yatık dikdörtgen biçimindeki camide, orta kubbe dört köşeye eksedralarla bağlanmış, çıkıntılı mihrap bölümü yarım kubbe ile örtülmüş ve yanlara doğru ikişer küçük kubbe ile genişletilmiştir. Ortada ayna tonoz, yanlarda ikişer kubbeli son cemaat yeri revakı, üç taraftan düz çatılı bir dış revakla kavranmıştır. Minareler son cemaat yeri revakının iki yanından yükselmektedirler. Minarelerin hem dışa, hem de cami içine açılan kapılan vardır. Hadika'ya göre, XVII. yüzyılda mütevelli olan Pir Ali'nin camiye iki kubbe eklediği kaydedilmektedir. Son cemaat revakının durumuna bakılırsa, yanlardaki ikişer küçük kubbe ile mekânın genişletilmesi ve dış revakın ilâvesi bu zamandandır denilebilir.
III. Sultan Osman ise caminin hünkâr mahfilini tamir ettirmiştir. Cami üç taraftan üst mahfillerle çevrilidir. Mihrap bölümü, yan duvarlar ve son cemaat yeri pencere alınlıkları, XVI. yüzyıl İznik çinilerinin en güzel örnekleri ile süslenmiştir. (ı) Geometrik ömekli şebekeleriyle mermer minber ve ağaç işleme vaaz kürsüsü orijinal olup caminin yapılış devrinden aynen günümüze kalmadır.
Atik Valide Camisinin celi sülüs yazıları, XVI. yüzyılın önemli hattatlarından Haşan Üsküdarı tarafından yazılmıştır. (2)
Haşan Üsküdarî'nin asıl adı, Haşan bin Hamza'dır. Üsküdar'da doğduğundan, kendisine «Üsküdarî» denilirdi. Haşan Üsküdarı, Şeyh Hamdullah'ın torunu olan Pir Mehmet bin Şükrullah'ın akrabası ve talebesi idi. Ayrıca Şeyh Hamdullah'ın torunu Derviş Mehmet bin Mustafa Dede'den, «aklam-ı sitte»yi öğrenmiş ve «Şeyh Hamdullah Mektebi» yolunda güzel eserler bırakmıştır. (3) Haşan
Üsküdarî'nin Atik Valide Camisinde yazdığı celi sülüs yazılar, o devrin celi yazı yazan hattatlarının yazı anlayışına göre, mükemmeldir.
Mihrabın sağında bulunan celi, çini yazı kuşağı. (Ayet-el Kürsi)
Son cemaat yerindeki bir çini kitabe
Pandantifte yer alan "Haşan" lafzı.
Haşan Üsküdarî, Karacaahmet mezarlığı karşısındaki şeddin köşesinde, Şeyh Hamdullah'ın mezarı civarında gömülü iken, kabrinin yola gitmesi üzerine 1917 yılında o devir hattatlarınca, Çiçekçi camisi bahçesine nakledilmiştir. H. 1023/M . 1614 tarihinde ölen Üsküdarî'nin mezartaşının tarihi üç beyit halinde, kendi öğrencilerinden Hâlit Efendi tarafından yazılmıştır. Tarih mısraı şöyledir:
«Üsküdarî Hasan'ın yâ Rab ola yeri cinân. (cennetler) H. 1023/M . 1614» (4) Okçuluk üzerine yazılmış Türkçe «Risale-i Kavis» adlı eserin hatları, Haşan Üsküdarî tarafından yazılmıştır.
Atik Valide Camisinde yazı bulunan alanlar şunlardır: Son cemaat yeri pencere ve kapıları üzerindeki çini panolar, girişin sağ ve solundaki kapıların üzeri, minber, mihrab çıkıntısının sağı, mihrap, mihrabın sağ ve solundaki pencerelerin ahşap kanatları, giriş kapısı üzerindeki kitabe, ana kubbe, mihrap yarım kubbesi, pandantiflerin üzerleri, mihrap
Eksedra içinde yer alan celi sülüs yazılar. {Enam Süresi 79-80.)
güney duvarı, kuzey payeleri ve eksedralar.
Caminin son cemaat yerinde, sağlı sollu dört pencere ve kapılar üzerindeki çini panolarda, lacivert zemin üzerine beyaz celi sülüs hat ile, sağdan sola doğru Fetih suresinin 3. ve 4. ayetleri, Kelime-i Tevhit, Zümer suresinden 53. ayet, yine Kelime-i Tevhit ve Fetih suresinin devamı bulunur.
Yazıların arasına gerçek renkleriyle güller, karanfiller, menekşe ve laleler
serpiştirilmiştir.
Giriş kapısının sağ ve solundaki kapılar üzerinde, «Kelime-i Tevhit» yer alır. Giriş kapısında, H. 991 / M. 1583 tarihli Osmanlıca manzum talik kitabe, iki saftır halinde altı ayrı kartuşlu, ahşap bir levha üzerine yazılmıştır. Kitabenin metni şöyledir:
1 - "Nurbanû o zât-ı pür ismet Taraf-ı hayra eyleyüb niyet
İtdi bu mabed-i lâtifi binâ 2 - Habbezâ re'y-i ahsen û zîbâ
Eser-i hâssıdır bu hayr-ı güzîn Oldu tarih bihişt-i berin 991."
Son cemaat yerinde bir başka çini kitabe
Giriş kapısı üzerinde yer alan Osmanlıca, talik kitabe. 11
Mihrabın sağında bulunan pencere kapakları üzerindeki sedef hatlar.
Son cemaat yerindeki çini kitabelerden ikisi
Cami içinde minberin sağındaki duvarda, iki pencere üzerinde bulunan çini panolar üzerinde, lacivert zemine beyaz celi sülüs hat ile «Besmele» ile başlayan «Fetih ayeti» yerleştirilmiştir. Mermer minberin kemeri üzerinde, celi sülüs hat ile «Kelime-i Tevhit» bulunur.
Mihrap yönünde, mihrap çıkıntısının sağında «Besmele» ile başlayan «Ayet'el Kürsi», mihrap çıkıntısının solunda bitmektedir. Mihrap üzerinde, mihrap ayeti bulunmaktadır.
Mihrabın sağındaki pencere kanatları üzerinde sedef ile, solda «Lailahe İllallah melikin hakkın mübin»; mihrabın solundaki pencere kanatlan üzerinde ise «Muhammed Resulallah sadıkul vadıl emin.» yazılıdır.
Ana kubbede, lacivert üzerine beyaz, celi sülüs hat ile Fatır (41) suresi
bulunmaktadır. Mihrap yarım kubbesi ile dört eksedranın içleri, aynı şekilde yazı ile doldurulmuştur. Buralara En'am suresi (79-80) nin ayetleri yerleştirilmiştir. Pandantiflerde, Allah, Muhammed, Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Haşan, Hüseyin'in lafzları yazılıdır.
Mihrap duvarında bulunan vitraylar üzerinde, «Maşallah» ve «Kelime-i Tevhit» ibareleri okunur.
Mihrabın solundaki güney duvarında bulunan üç pencere üzerinde, «Fetih suresi» devam ederek son bulur. Kuzey payelerinin üzerinde, malakâri olarak sağ ve solda «Ya Hazret-i Bilâl Habeşi» ibaresi yazılıdır.
Mihrabın solunda bulunan celi, çini yazı kuşağı. (Ayet-el Kürsl)
Son cemaat yeri pencereleri ve iki minare kapısı üzerinde yer alan çini kitabeler
Görülüyor ki, Mimar Sinan'ın Atik Valide Camisinde, Haşan Üsküdari'nin çok ustaca yazılmış celi sülüs hatları, mimariyi tamamlayacak tarzda ve belirli bir program içinde kullanılmışlardır.
Günümüze gelen bu güzel yazıların aynen korunarak, gelecek kuşaklara intikal ettirilmesi en büyük dileğimizdir. NOTLAR:
(1) Oktay Aslanapu, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 1986, s.290
(2) Müstakimzade Süleyman Sadeddin Efendi, Tuhfe-i Hattatin, İstanbul. 1928, s. 15
(3) Ali Alpaslan, Türk Hat Sanatı Tarihi, Basılmamış kitap, s.76
(4) Şevket Rado, Türk Hattatları, İstanbul tarihsiz, s.86.
13
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi