MARMARA BÖLGESİNDE FAALİYET GÖSTEREN BİR KROM TESİSİNE AİT KIRMA-ÖĞÜTME-ELEME VE YIKAMA ÜNİTELERİNDEKİ BAŞLICA TEHLİKELERİN
HTEA RİSK ANALİZ YÖNETİMİ İLE DEĞERLENDİRİLMESİ
EVALUATING MAIN HAZARDS IN CRUSHING-GRINDING-SCREENING AND WASHING UNITS OF A CHROMIUM PLANT IN MARMARA REGION BY FMEA RISK ANALYSIS
MANAGEMENT
A.K. Eyüboğlu 1,*, M.K. Özfırat 2, M. Altıner 3
1 Maltepe Üniversitesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Bölümü
(*Sorumlu yazar: alikemaleyuboglu@maltepe.edu.tr)
2 Dokuz Eylül Üniversitesi, Maden Mühendisliği Bölümü 3 Çukurova Üniversitesi, Maden Mühendisliği Bölümü
ÖZET
Ülkemizde yer alan maden sahalarındaki olası ve mevcut tehlike unsurlarının risk derecelendirmesi genellikle, olasılık ve şiddet parametreleri kullanılarak yapı-lan L tipi matris yöntemi ile değerlendirilmektedir. Bir işletmeye ait riskleri önem sırasına göre derecelendirmede kullanılan parametre sayısı ne kadar fazla olursa yapılan risk değerlendirmesi de o oranda başarılı olmaktadır. Hata Türü Etki Analizi (HTEA)’nde olasılık ve şiddet parametrelerine ek olarak yer alan fark edilebilirlik parametresi, tehlike unsurunu saptamada ve gereken önlemi almada iş güvenliği uzmanına geniş bir görüş açısı sağlamaktadır. Bu nedenle, madencilik faaliyetle-rinde risk tanımlama ve risk kontrolüne yönelik stratejilerde HTEA analizi etkili bir araç olarak kabul edilebilir. Bu çalışmada, Marmara bölgesinde yer alan bir krom tesisine ait kırma-öğütme-eleme ve yıkama ünitelerindeki karşılaşılan başlıca teh-like unsurları HTEA risk yönetimi metodu ile sınıflandırılmış ve bu tehteh-like kaynakla-rına ilişkin önlemler alınarak risk dereceleri azaltılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Krom madenciliği, iş sağlığı ve güvenliği, risk analizi, hata
türü etki analizi, HTEA
ABSTRACT
The risk ratings of the potential and existing hazards in mining plants in our country are generally evaluated by the L-type matrix method using probability of occurrence and severity parameters. The higher the number of parameters used to rate the risks of an enterprise in order of importance, the more successful the risk assessment is. In addition to the probability of occurrence and severity para-meters in the Failure Mode and Effect Analysis (FMEA), the probability of
detec-in strategies for risk identification. In this study, the madetec-in hazards encountered in crushing-grinding-sieving and washing units belonging to a chromium plant in Marmara region were classified by using HTEA risk management method and risk levels were reduced by taking precautions related to these hazard sources.
Keywords: Chromium mining, risk analysis, failure mode and effect analysis,
FMEA
GİRİŞ
Açık işletme ve yer altı üretim yöntemleri ile kazanılan tüvanan cevherin eko-nomik bir değerinin olabilmesi için cevherin; kırma, öğütme, eleme ve yıkama gibi zenginleştirme işlemlerinden geçmesi gereklidir. Bu tür cevher zenginleştirme iş-lemlerinin aynı anda yapılması esnasında kullanılan cevher zenginleştirme makine-lerin büyük ebatlarda olmaları ve elektrik enerjisi ile çalışmaları sebebi ile işletme-de her an bir iş kazasının meydana gelmesi oldukça yüksektir (MBS, 2013). Maişletme-den çıkarma ve işleme faaliyetleri karmaşık bir sisteme sahip olduğu için birçok tehlike ve risk unsurunu bünyesinde barındırmakta ve mevzuatımız gereği de çok tehlikeli işler sınıfında yer almaktadır (Çarıkçı, 2010). Bu sebeple, özellikle ülkemizde son yıllarda sonuçları çok ağır olan birçok ölümlü maden kazasının yaşanması bu sektö-re ait yapılan risk değerlendirme çalışmalarının önemini gündeme getirmiştir. Ma-dencilik sektöründe çalışanların yaralanmasına, hayatlarını kaybetmesine ve ayrıca yüksek maliyetli makine ve ekipmanların ciddi hasarlar görmesine sebep olan bu iş kazalarını ortadan kaldırmak için işletmedeki tehlike unsurları saptanarak mevcut ve olası riskler tespit edilmelidir. Bu işlemlerin ardından da işletme çalışma şart-larına en uygun risk analiz metodu seçilerek risk kapsamlı bir risk değerlendirme işlemi yapılmalı ve sağlıklı bir risk yönetimi elde edilmelidir. Maden işletmelerin-deki tehlike unsurlarını değerlendirerek ölçeklendirip proaktif (önetkin) önlemler almak için birçok risk analiz metodu vardır. Bu risk analiz metotlarından bir tanesi de üç adet parametre ile riskleri değerlendirip ölçeklendirme imkânı sunan (HTEA) Hata Türü Etkileri Analizidir.
HTEA (HATA TÜRÜ ETKİLERİ ANALİZİ)
Amerikan ordusu tarafından geliştirilen bu risk analiz yöntemi günümüzde oto-motiv, uzay, bilgisayar gibi birçok endüstriyel faaliyette iş kazalarını bertaraf etme amaçlı olarak kullanılmaktadır. Ayrıca bu risk analiz yönteminin kullanımı TS 18001, OHSAS 18001 ve ISO 9001:2000 gibi yönetim sistemlerinde zorunlu hale getiril-miştir (Mızrak Özfırat, 2014). Hata Türü ve Etkileri Analizi (HTEA) ile yapılan risk değerlendirme çalışmalarının verimli olmasının en büyük sebebi sistemin nasıl sorunsuz bir şekilde işlemesi gerektiğini ve sistem içerinden yer alan sorunların neler olduğunu iş güvenliği profesyonellerine göstermesidir. HTEA yöntemi sübjek-tif uzman görüşlerini göz önünde bulundurarak her bir risk unsurunun yer aldığı bölümleri tespit etmekte ve bu risk unsurlarının ortadan kaldırılması için çözüm
önerileri sunmaktadır. Kısacası HTEA risk analiz yöntemi ile ortaya çıkabilecek iş kazaları büyük olasılıkla önceden sezilebildiği için bu iş kazalarına yönelik tedbirler kaza yaşanmadan önce alınabilmektedir. Bu risk analiz metodunda; iş kazasının or-taya çıkabilme ihtimali (olasılık), iş kazasının olası sonuçları (şiddet) ve fark edilebi-lirlik parametreleri kullanılarak risk unsurları ölçeklendirilip değerlendirilmektedir (Özfırat, 2013). HTEA risk analiz yöntemi beş aşamadan oluşmaktadır. Bu aşamalar sırası ile tehlike unsurlarının saptanması, olası hataların sebeplerinin ve mevcut iş güvenliği tedbirlerinin saptanması, olasılık, şiddet, fark edilebilirlik ve risk öncelik sayısının saptanması, risk öncelik sayısına göre risklerin önem sırasına göre ölçek-lendirilerek önlemlerin alınması ve son olarak da koruyucu önlemlerin alınmasının ardından risklere ait öncelik sayılarının yeniden değerlendirilerek hesaplanması-dır (Özkılıç, 2005). Bir riskin ortaya çıkma olasılığı, ortaya çıkması halinde vereceği şiddet ve bu risklerin fark edilebilirlik değerleri 1 ile 10 arasında sayısal bir değer olarak derecelendirilerek saptanan risklere ait risk öncelik sayıları (RÖS) elde edil-mektedir (Çizelge 1-3). Risk öncelik değerlerine göre saptanan riskler ise Çizelge 4’e göre sınıflandırılmaktadır. Risk öncelik sayıları çizelgelerde 1 ile 10 arasında yer alan derecelerin çarpılması ile elde edilmektedir.
RÖS = O x Ş x F (1)
O: Riskin meydana gelme olasılığı Ş: Meydana gelen hasarın şiddeti
F: İş kazasının önceden fark edilebilmesinin zorluk derecesi RÖS: Risk öncelik sayısı
Çizelge 1. Risklerin ortaya çıkma olasılığı ve derecesi (Özkılıç, 2005)
Hatanın Oluşma Olasılığı Hatanın Olasılığı Derece
Çok yüksek: Kaçınılmaz hata 1/2 ’den fazla 10
1/3 9
Yüksek: Tekrar tekrar hata 1/8 8
1/20 7
Orta: Ara sıra olan hata 1/80 6
1/400 5
Düşük: Nispeten az olan hata 1/2000 4
1/15000 3
Pek az: Olası olmayan hata 1/150000 2
Çizelge 2. Şiddetin sınıflandırılması (Özkılıç, 2005; Wang vd., 2009)
Etki Şiddetin Etkisi Derece
Uyarısız Gelen
Yüksek Tehlike Felakete yol açabilecek etkiye sahip ve uyarısız gelen potansiyel hata 10 Uyarısız Gelen
Tehlike
Yüksek hasara ve toplu ölümlere yol açabilecek etkiye sahip ve uyarısız gelen potansiyel hata 9 Çok Yüksek Sistemin tamamen hasar görmesini sağlayan yıkıcı etkiye sahip ağır yaralanmalara, 3. derece
yanık, akut ölüm vb. etkiye sahip hata türü 8 Yüksek Ekipmanın tamamen hasar görmesine neden olan ve ölüme, zehirlenme, 3. derece yanık,
akut ölüm vb. etkiye sahip hata türü 7
Orta Sistemin performansını etkileyen, uzuv ve or-gan kaybı, ağır yaralanma, kanser vb. yol açan
hata 6
Düşük Kırık, kalıcı küçük is görmezlik, 2. derece yanık, beyin sarsıntısı vb. etkiye sahip olan hata 5 Çok Düşük İncinme, küçük kesik ve sıyrıklar, ezilmeler vb. hafif yaralanmalar ile kısa süreli rahatsızlıklara
neden olan hata 4
Küçük Sistemin çalışmasını yavaşlatan hata 3
Çok Küçük Sistemin çalışmasında kargaşaya yol açan hata 2
Yok Etki yok 1
KROM TESİSİNDEKİ CEVHER ZENGİNLEŞTİRME ÜNİTELERİNDEKİ BAŞLICA TEHLİKELER
Krom zenginleştirme tesislerinin çoğunda çalışan makineler durmaksızın üç vardiya çalışmakta ve bu durmaksızın çalışma da eğer gerekli önlemler alınmaz ise iş kazalarının yaşanmasına sebebiyet vermektedir. Birçok risk faktörünü bün-yesinde barındıran krom zenginleştirme tesisi karmaşık bir çalışma yapısına sahip olduğu için, bu tür bir tesiste var olan bir sorun sebebi ile zincirleme bir reaksiyon oluşarak sonuçları çok ağır olan ve de kontrol altına alınması kolay olmayan bir iş kazasının meydana gelme olasılığı oldukça yüksektir (Kılıç, 2016).
Bir cevher hazırlama tesisindeki risk değerlendirme çalışmaları temel olarak; tesisteki mevcut ve öngörülen tehlike unsurlarının saptanması, saptanan bu tehli-ke unsurları sonucunda ortaya çıkabilecek muhtemel risk faktörlerinin değerlendi-rilerek ölçeklendirilmesi ve son olarak da, önem sırasına göre derecelendirilen bu riskler için gerekli önleme tedbirlerinin belirlenmesi olarak üç aşamada yapılmak-tadır.
Bu çalışma kapsamında Marmara Bölgesinde faaliyet gösteren bir krom tesisine ait kırma-öğütme-eleme ve yıkama ünitelerinde saptanan başlıca tehlike unsurları şöyledir;
• Toz, Elektrik tesisatı, Yangın, Makinelerin döner ve hareketli aksamları, Yük-sekte çalışma, Paslı metal yüzeyler ve parçalar, Gürültü, Parlayıcı ve patlayı-cı maddeler, Parça düşmeleri, Bakım ve onarım faaliyetleri, Makine yağları, Islak ortam (MBS, 2013).
Çizelge 3. Fark edilebilirlik ve dereceleri (Özkılıç, 2005; Wang vd., 2009)
Fark Edilebilirlik Fark Edilebilirlik Olasılığı Derece
Fark edilmez Potansiyel hatanın nedeninin ve takip eden hatanın saptanabilirliği mümkün değil 10 Çok az Potansiyel hatanın nedeninin ve takip eden hatanın saptanabilirliği çok uzak 9 Az Potansiyel hatanın nedeninin saptanabilirliği uzak 8 Çok Düşük Potansiyel hatanın nedeninin ve takip eden hatanın saptanabilirliği çok düşük 7 Düşük Potansiyel hatanın nedeninin ve takip eden hatanın saptanabilirliği düşük 6 Orta Potansiyel hatanın nedeninin ve takip eden hatanın saptanabilirliği orta 5 Yüksek Ortalama Potansiyel hatanın nedeninin ve takip edenhatanın saptanabilirliği yüksek ortalama 4 Yüksek Potansiyel hatanın nedeninin ve takip eden hatanın saptanabilirliği yüksek 3 Çok Yüksek Potansiyel hatanın nedeninin ve takip eden hatanın saptanabilirliği çok yüksek 2 Hemen hemen
Çizelge 4. Risk öncelik sayısı (RÖS) değerlendirmesi (Özkılıç, 2005)
RÖS Değeri ÖNLEM
RÖS<40 Önlem almaya gerek yok
40≤RÖS≤100 Önlem alınabilir
RÖS>100 Önlem alınması gereklidir
GEREÇ VE YÖNTEM
Bu çalışmada ülkemizde Marmara Bölgesinde faaliyet gösteren bir krom tesis-ine ait cevher zenginleştirme ünitelerinde yaşanan iş kazası kayıtları ve ramak kala raporları istatiksel olarak göz önünde bulundurularak bu cevher zenginleştirme tesisindeki başlıca tehlike unsurları Hata Türü ve Etkileri Analizi (HTEA) değerlendi-rilerek sunulacaktır.
Krom tesisindeki cevher zenginleştirme ünitelerinin bünyesinde barındırdığı tehlike unsurlarını hem reaktif hem de proaktif açıdan önlemek ve tesise iyi bir risk yönetimi kazandırmak için yapılan Hata Türü ve Etkileri Analizi (HTEA) çalışması, aşağıda çizelgeler halinde verilmiştir (Çizelge 5-10). Hazırlanmış çizelgelerde, krom tesisindeki cevher hazırlama ünitelerine ilişkin potansiyel tehlikeler unsurları ve bu potansiyel tehlike unsurlarını bertaraf için yapılan faaliyetler belirtilmiştir. Yapılan düzeltici güvenlik faaliyetlerinden sonra ise Risk Öncelik Sayısı (RÖS) değerlerinde-ki değişiklikler gözlenmiştir.
SONUÇ
Özellikle karmaşık sistemlerin faaliyet gösterdiği çalışma ortamlarında güven-lik önlemlerini artırmak, öngörülen ve öngörülemeyen tehgüven-like unsurlarını tespit ederek ortadan kaldırmak ve firmanın daha sağlıklı risk yönetimi ile alakalı kararlar almasını sağlamak amacıyla kullanılan en etkili risk analiz metotlarından birisi de Hata Türleri ve Etkileri Analizi (HTEA)’dır.
Yapılan bu çalışmada Marmara Bölgesinde faaliyet gösteren bir krom tesis-ine ait cevher zenginleştirme ünitelerinden olan Kırma-Öğütme-Eleme ve Yıka-ma ünitelerindeki mevcut tehlike unsurları ve risk faktörleri detaylı bir şekilde HTEA (Hata Türleri ve Etkileri Analizi) risk analiz yöntemi ile analiz edilmiş olup, çalışmanın sonucunda ise HTEA (Hata Türleri ve Etkileri Analizi) risk analiz met-odolojisinin madencilik sektöründe yer alan cevher zenginleştirme tesislerine de uygulanabileceği gösterilmiştir.
Mevcut krom tesisine ait Kırma-Öğütme-Eleme ve Yıkama cevher zengin-leştirme ünitelerindeki başlıca tehlike unsurları dikkate alınarak yapılan bu HTEA analizinde RÖS (Risk Öncelik Sayısı) değerlerine bakıldığında öğütücü değirmen-lerin mil, dişli, zincir ve kasnak gibi döner ve hareketli aksamlarının en tehlikeli parametre olduğu saptanmıştır. Risk öncelik değerlerine göre bakıldığında döner ve hareketli aksamları sırası ile sallantılı masaların hareketli aksamları, bantla cev-her nakliyatındaki bakım, onarım ve temizlik faaliyetleri ve nakliyat esnasında bant konveyörden cevher parçası düşmeleri, ıslak zemin ve yüksekte çalışma faaliyetleri izlemektedir.
KAYNAKLAR
Çarıkçı, N. (2010). Yeraltı ve yerüstü maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği rehberi. ÇSGB Yayınları, 5. baskı, Vol. 47, Ankara
Kılıç, A.M. (2016). Yeraltı krom işletmesinde risk analizine yönelik bir uygula-ma. 1st International Mediterranean Science and Engineering Congress (s. 3070-3079), Maden Mühendisleri Odası Yayınları, Adana.
Mızrak Özfırat, P. (2014). Bulanık önceliklendirme metodu ve hata türü ve et-kileri analizini birleştiren yeni bir risk analizi yöntemi. Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University, 29- 44, 755-768.
MBS (2013). Maden işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği yönetmeliği. Mevzuat Bilgi Sistemi,
http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=7.5.18858&-MevzuatIliski=0&sourceXmlSearch=maden%20i%C5%9Fyerlerinde, (Resmî
Gaze-te Sayısı: 28770).
Özkılıç, Ö. (2005). İş sağlığı ve yönetim sistemleri ve risk değerlendirme meto-dolojileri. TİSK Yayınları, Yayın No: 338, Ankara.
Wang, Y.M., Chin, K.S., Poon, G. and Yang, J. (2009). Risk evaluation in failure mode and effect analysis using fuzzy weighted geometric mean. Expert System with Applications, 36, 1-13.
