MUHAYYELAT-I AZIZ EFENDİ VE
TÜRK HALK MASALLARI
Emine KIRCI
Muhayyelât-ı Aziz Efendi 1211 (M: 1797) yılında Giritli Ali Aziz Efendi tarafından yakılmıştır. İmzasız bir ön sözden sonra giriş bölümünde eserin kaleme almış sebebi belirtilir. Aziz Efendi Hülâsatü’l-Hayâl adlı hacimli, eski bir kitap gördüğünü, kitabı
oku-de üniversiteye kadar, gerek oku-dersler de, gerek basında, yayın organlarında ve televizyonda özendirici bir aksiyon la ele almak ve işlemek kalır.
Ana okullarında çocuklarımıza oy narken, şarkı söylerken, oturup bakar ken hayat üslubumuzun prensiplerini yaşının ölçülerine uygun olarak ver mek, şuursuz sevk-i tabiîler ile başla yan bu eğitimin, ilk-orta ve lisede ak im ve ilmin desteğiyle şuurlu davra nışlar olarak kabul görmesini sağla mak gerekir.
Bu hususta üniversitelere de gö revler düşmektedir. Bize göre, her üni versite kendi bünyesi içinde bir «Türk Halk Kültürünü Araştırma Merkezi» kurmalı, içinde kurulduğu cemiyetin sosyal kuvvetlerini görmek ve göster mek üzere, «mahallî kültür» çalışma ları yapmalıdır. Elde edilen neticeler tek merkezde toplanmalı, .incelenip, iş- lenmeli ve ilgili kuruluş ve kişilere yansıtılmalıdır.
Bahse konu merkezler, üniversite lerdeki konu ile ilgili uzman kişilerin temsilcileri, Millî Folklor Araştırma Dairesi Başkanlığı, Folklor Kurumu, Kültür Bakanlığı temsilcileri, Millî Eğitim’de konu ile ilgili kişilerden te şekkül eden bir kadro marifetiyle ça lışmalıdır.
Eğitim ve öğretimin hareket nok tası, millî kültür tedkiklerinden elde
duktan sonra Muhayyelâtı yazmaya karar verdiğini söyler.
Eser üç hayâlden meydana gel miştir. Her hayâl birbirine bağlı bir çok ufak hikâyeden oluşur. Birinci ha yalde Şehzade Asil Hikâyesi, Abdüs- samed Hikâyesi, Şehzade Nesil
Hikâ-edilen İlmî neticeler olmalıdır. Bu da ancak, kültür dediğimiz müessesedeki istikrarın, sürekliliğin ve devamlılığın ehemmiyetine müdrik kişiler marife tiyle sağlanabilecek bir hadisedir.
Bu itibarla, kültürle ilgili ilim sa halarına gereken önem verilmeli, bu konuda çalışacak elemanların en iyi şekilde yetişmeleri için gerekenler ya pılmalıdır.
«Türk Dili ye Edebiyatı Bölümle rinde» okutulan folklor ve halk ede biyatı dersleri, Türk kültür tarihini bir bütün halinde ele alabilecek şekilde planlanmalı, bu dersi alan öğrencile re ayrıca sosyal-antropoloji, sosya’-psi- koloji ve hatta felsefî antropoloji ile ilgili bilgi ve metodlar mutlaka öğre tilmelidir.
Bu anlayıştaki eğitimden geçen gençlerimizin, öğretmen olarak gittik leri okullarda buna bağlı insan un surunu daha iyi anlayacaklarını ümid ediyoruz.
Sosyal şahsiyeti teşkil eden ana unsurlar; dil-din-terbiye ve an’ane gibi önemli hususiyetlerin hudutlarını şu urla ele almak, onu değerlendirmek Türk’ü ve Türkiye’yi sevenlerin en bü yük idealidir. Eğitimin gayesi, esaslı görevlerinden biri, belki de birincisi bu idealin dumura uğramasına asla müsaade etmemek olmalıdır. Zira, «Vatan, millî kültür» demektir.
y esi ve F irû z Ş a h H ik â y e si v ard ır. İk in c i h a y â ld e C ev ad ’m m a c e r a s ıy la b ir lik te b irb irin e b a ğ lı v e iç iç e d okuz h ik â y e y le d a h a k a r ş ıla ş ırız . S o n h a y â ld e ise N a ci B illa h , S ıtti E m in e ve R ecep B e ş e h ik â y e le r i v a rd ır.
H a y â lle rd e k i o la y la rın sey ri, plân' ç e rçe v e si, m a s a l için d e m a s a lla r ın g e lişm e si ve k u lla n ıla n p a rla k ib a r e le r 1001 g e c e m a s a lla r ıy la T ü rk H a lk M a s a lla r ın a u y g u n lu k g ö ste riy o r. B u n la rın y a n ı s ır a b a z ı h ik â y e le rin k u ru lu şu h a lk m a s a lla r ın ın tip le riy le b e n z e r lik g ö ste riy o r. B u b e n z e rlik le r e ö rn e k «T ü rk H alk M a s a lla rı T ip le ri» ' ad lı k i ta p la b ir e şlem e y a p tık . T e sb it ed ilen ö r n e k le r ş u n la rd ır.
İk in c i h a y â ld e C ev a d ’ınZ b aşın d an g e ç e n o la y la r ile h a lk m a s a lla rın d a n «Y eşil E lli Kız»3’m b a ş ın d a n g eçen o la y la r ay n ıd ır.
C evad , b ir d erv iş sa y esin d e d oğar. D e rv işin iste ğ i 14 y a ş m a g eld iğ in d e ç o cu ğ u n A n ta ly a ’y a k e n d i y a n ın a gön- ; d erilm esid ir. C ev ad 14 y a ş m a g e lin ce d erv işin y a n m a g id e r ve h e r tü rlü ilim d e k ıs a sü red e o lg u n la şır. H ocası E b u A li o n u s ın a m a k iç in (m ak sad ı s ır la r ın ı a ç ığ a v u rm a m a y ı ö ğ re n m e k tir) b a ş ın a o lm a s ım ü m k ü n o lm a y a c a k z o rlu k la r g e tirir. F a k a t C ev ad b ü tü n b u s ın a m a la rd a n b a ş a r ıy la g e ç e r v e im tih a n so n u n d a h o c a sı o n u k en d i y e r in e v e k il o la r a k b ıra k ır. H a lk m a s a lla r ın d a k i o la y la r ise . şöy led ir. Ç o cu ğ u o lm â y a n , b ir k a d ın ih tiy a r b ir k a d ın ın v e rd iğ i e lm a s a y esin d e ç o c u k s a h ib i o lu r/ Ç o cu k yed i y a ş m a g eld iğ in d e h a s ta b ir k a d ın te d av i e d ilirk e n k u lla n ıla n ila ç e lin e dö k ü lü r ve e lle rin i y e ş ile b o y ar. B ir dev k ız ın e lin i g ö r ü r ve s e b e b in i ö ğ ren m ek iste r. D ev d eğ işik ş e k ille r ve e z iy e tle r le ö ğ ren m e k iste r, k ız söy lem ez. S o n u n d a k ız b ü tü n te c r ü b e le r i b a ş a rıy la s o n u ç la n d ırır v e iy i b ir a d a m la e v le n d irilir.
M u h a y y e lâ tın b irin c i hayalinde**
K a m e r c a n ’m k â r ıs ı G ü lru h ’u n oğlu
Ş e h z a d e A s il’in b a ş ın d a n g e ç e n le rle , h a lk m a s a lla r ın d a k i « M eh m et v e P e- riler»5 a d lı m a s a l a r a s ın d a y a k ın lık v a rd ır. Ş e h z a d e A sil g e m iy le a n n e s in in ü l k e s i Ç in ’e d o ğ ru g id e rk e n rü z g a rın te r s esm e siy le g e m ile ri b a ta r . L a la s ıy l a k u r tu lu r v e b ir a d a y a ç ık a r la r a m a la la s ı ölü r. A sil b ir s a r a y g ö rü r. S a r a y ın o d a la rım d o la ş ırk e n o d a la rın b i rin d e u y u y a n b ir k ız g ö rü r. K a z a r a b ir le v h a y ı k ı r a r ve k ız u y a n ır. K o n u şu r la r k e n c in le r p a d işa h ı g elir. A sil’in p a rm a ğ ın d a k i yü zü ğ ü g ö rü n c e , A sil’e i ta a t etm e y e b a ş la r. P e r in in y a rd ım ı s a y e sin d e u y a n d ırd ığ ı k ız la S e re n d ib ş e h rin e g id e rle r.
H alk m a s a lın d a M e h m e t p e r ile r v a s ıta s ıy la e v len ir. E v len d iğ i v a r lık p e r ile r in p re n se sid ir. B u p eri d o ğ u rd u ğ u ç o c u k la rın ü ç te ik isin i ö ld ü rü r v e k e n d in i s u y a a ta r. M e h m e t de k e n d in i su y a a ta r. B ir k ö y k ıy ıs ın d a su d an ç ı k a r la r . A d am k ö y d e b ir k ad ın la, e v len d irilir. G e m iy le y o lc u lu ğ a ç ık a r la r . B ir fır t ın a ç ık a r g em i b a t a r h e rk e s ölür. M e h m e t s a h ile ç ık a r. Ş a h id e ç o c u k la r la b ir p e riy e ra s tla r . P eri k a r ıs ı o n a k e n d in i k u r ta r m a k için fe lâ k e tle r y a şa d ığ ın ı söy ler. A d am on u a ffe d e r ve ç o c u k la r ıy la y o lla r. M e h m e t de h â z i n e le ri v e gem id e y o lc u lu k y a p tığ ı k a rıs ın ı alıp k ö y ü n e d öner.
İk in c i h a y â ld e y e r a la n «M olla E m in»6 h ik â y e si ile h a lk m a s a lla r ın d a k i « K ah v eci G ü zeli» i isim li m a sa l b ir b ir in e b en zer.
M o lla E m in ’e b a b a s ın d a n b irço k m a l k a lır. İçg ü v ey isi o la r a k e v len ir. A ra d a n z a m a n g e ç tik ç e d u ru m u b o zu lu r. B itk in b ir h a le g elir. A y n ı z a m a n d a k a y n a n a s ı o n a e z iy e t e tm e k ted ir. M o lla E m in d a h a fa z la d a y a n a m az v e b o şa n ır. A m a k a y n a n a s ı onu n p e ş jn i b ıra k m a z b ir ço k s ih ir ve b ü y ü lerle E m in ’in h a y a tın ı k a r a r tm a y a d ev am eder. K a h v e ci G ü z e li’n d e ise, B i r g e n ç b ir k a h v e y e ç ı r a k . olu r. G ü zel k a h v e
44
Millî Folklor
y a p tığ ı ve iy i h iz m e t e ttiğ i iç in m ü ş te r ile r in ta k d irin i k a z a n ır . H ep si d ua e d e r v e k ıs a z a m a n d a z en g in olur. B ir z e n g in k ız ıy la ev le n ir. K ız d ah a ö n ce b ir a ş k m ü n a s e b eti o ld u ğu n u d ü ğ ü n g e c e si i t ir a f ed er. G e n cin ta v rı d eğ işir. B u seb ep le k a y m b a b a s ı on a ez iy et e tm e y e b a ş la r. G en ç de o n la r d a n k u rtu lu p n a m u s lu b ir ç o b a n k ız la e v len ir. Ü çü n c ü h a y â ld e R e c e p B eşe8 ve m a s a lla r d a k i «G e c e n in K o cası» ad lı m a s a l a r a s ın d a b e n z e rlik v ard ır. R e c ep B e ş e ç o k fa k ird ir. A m a d ü n y a d a eşi b e n z e ri o lm a y a n N aim e ad lı b ir k ız ı v a rd ır. Z a m a n la d ev le tin z e n g in m e m u rla rın d a n b ir i N a ım e ’y i g e lin e tm e k iste r. S a r a y d a k i erm en i k a rıs ı fitn e ç ık a r a r a k N a im e ’n in a n n e s i n e i f t ir a ed er. S o n u ç ta n iş a n b ozu lu r. R e c ep B e ş e ilk ra s tla d ığ ı a d a m a k ız ı n ı v e rm e y e k a r a r v e rir. B ir d erv işle k a r ş ıla ş ır v e k ız ın ı o n a v e rir. D erv iş teb d il-i k ıy a fe t d o la şa n p a d iş a h ta n b a ş k a s ı d eğ ild ir. A ile m u tlu lu k ve r e fa h a k a v u şu r.
G e c e n in K o c a s ı n d a k i o la y la r da b u m in v a l ü z ered ir. B ir z e n g in in oğlu f a k ir b irin in g ü z e l k ız ıy la n iş a n la n ır. S o n r â n i ş a n 1 bo zu lu r. K ız ın b a b a s ı k ı z ın ı ilk g e le n k iş iy e v e rir. B u k işi b ir d ilen cid ir. Y a ln ız g e c e le ri o r ta y a ç ı k a n d ile n ci, k ız ı z en g in ed er. K ız k o c a s ın ın iz n iy le ö n c e k i n iş a n lıs ın ın d ü ğ ü n ü n e g id er. İlk n iş a n lıs ı on u n g ü z e lliğ i k a r ş ıs ın d a ş a ş k ın a d ö n e r ve ü z e rin d e h a k id d ia ed er. N iş a n ın ı b o zar. O n u te k r a r iste r. A m a k ız g e c e k i k o c a s ın a s a d ık k a la c a k tır . P a d iş a h la onu ta n ış tır m a k iste d iğ in d e k o c a s ın ın te b d il-i k ıy a fe t o la n p a d iş a h ın t a k e n d isi o ld u ğ u n u ö ğ ren ir.
Y in e a y n ı h a y â l iç in d e k i »N aci B illa h » 10 h ik â y e s i ile h a lk m a s a lla r ın d a n « S ih irli A y n a » " m a s a lla a r a s ın d a k u ru lu ş ve o la y la r b a k ım ın d a n y a k ın lık v ard ır.
N a ci B illa h ilim d e ç o k ile rid e d iı. A n n e v e b a b a s ı on u n d ü n y a ilm in d e ço k ö n em v e rm e sin e ra z ı d eğ ild irler. V e z ird e n y a rd ım is te rle r. V e z ir N a ci B illa h ’a Ş a h id e ’d en b a h s e d e r. Ş a h id e ç o k g ü zel b ir p re n se s tir. K e n d isiy le ev le n m e k is te y e n le re b ir b ilm e ce s o r m a k ta v e c e v a b ın ı b u la n k iş iy le e v le n e c e ğ in i s ö y lem ek ted ir. N a ci B illa h d a b ilm e c e y i çözm ey e k a r a r v e rir. B ir y o l c u lu k s ıra s ın d a ta n ış tığ ı S ıttı E m in e o n a c e v a b ı ö ğ re tir. N aci B illa h d a Ş a - h id e ’y le ev len ir.
S ih ir li A y n a m a s a lın d a k i b ilm e c e b ira z d a h a fa rk lıd ır. D a m a t a d a y ı öy le b ir s a k la n a c a k tır k i p re n se s onu b u la m a y a c a k tır. Ç ü n k ü p re n se s in s i h ir li b ir a y n a s ı v a rd ır v e o n u n la h e r şey i r a h a tlık la g ö reb ilm e k te d ir. Ş e h z a de ü ç h a y v a n a y a rd ım edip o n la rı k u r ta rm ış tır . H a y v a n la r d a şeh zad ey e a y n a n ın a r k a s ın a g iz le n m e sin i sö y lerle r. Ş e h z a d e a y n a n ın a r k a s ın a s a k la n ır ve p re n se s on u b u la m a z n ih a y e t e v le n ir le r 1. W . E b e rh a rt-P . N a ilî B o ra ta v , Ty- p en T ü r k h is c h e r V o lk s m a rch e n , W ie sb a d e n 1953 (T ü rk ç e s in i h a z ır la ta n S a im S a k a o ğ lu ).
2. G irid li A li A ziz E fen d i, M u h ay y e- lâ t-ı A ziz E fen d i 1268 (1752) İs ta n bul, 2. H ay âl, s. 73, 3. W . E b e rh a rt-P . B o ra ta v , T ü rk H a lk M a s a lla rı T ip le ri, s. 51, m . 155. 4. M u h a y y e lâ t-Ş eh z â d e A sil s. 20. 5. T ü rk H a lk M a s a lla r ı T ip le r i,'s . 40, m a s a l 120. i 6. M u h a y y e lâ t-M o lla E m in s. 90. 7. H a lk M a s a lla rı-K a h v e c i G ü zeli, s. 41, m a s a l 122. 8. M u h a y y e lâ t-R e ce p B eşe. s. 223. 9. H a lk M a s a lla rı-G e c e n in K o ca sı, s. 75, m a s a l 224. 10 N aci B illa h , s. 187 11. S ih ir li A y n a, s. 17, m a s a l 64.
