Afyonkarahisar halk takviminin sıcaklık verileri ile karşılaştırılması

The Cornporision of Folk Celcndar with Tcmperatue Data of Afyonkarahisar

AFYONKARAHisAR HALK TAKViMiNiN SICAKLIK VERiLERi iLE KARSILASTIRILMASI

M.AliOZDEMiR* Okan BOZYURT**

6ZET

Halk takvimi, iilkemizin her yerinde kullantltnakta ve ikliin ozelliklerine bagl: olarak bolgelere gore bir taktm farklthklar

gostermektedir. Hemen hemen aytu iklim kosullartna sahip bolgelerde

yoresel isimlendirmeler yaptlmaktadir. Halk takvimleri olustuklart dogal ve kiiltiirel ortamin iiriiniidiirler. Genellikle doga olayiartna baglultr. Bazen de dinsel

to

renler, toplumlar arast iliskiler, bir yenilik, derin iz btrakan bir olay halk takvimine yanstmaktadtr.

Ulkemizde kullamlan halk takviminin en dikkat cekici ozelligi, bandan doguya dogru gidildikce sayih gun ve donemlerin tarihlerinde bir takim farkhhklar olmasidir. Ornegin; batidaki illerimizde halk takviminde yer alan sayih gun ve donernler normal tarihinden 2-3 gun once etkili olurken, doguya dogru gidildikce bu say til gun ve donemler normal tarihinden 2-3 gun gee; olabilmektedir. Bunun sebebi ise ilk olarak hava kutlelerininbatiya ugrayrpdaha sonra doguya dogru hareket etmesi ile ilgilidir. Halk takviminin, Afyon ilinin cografi konumu sebebiyle 1-2 gun once basladigi gorulrnektedir. Afyon halk takviminde bir yilhk dongulere bakildigmda steak donerni karsilayan soguk donemler olmak uzere belirgin bir simetrik yapl vardir. Dairesel grafikte, en steak ve en soguk donernin, mevsimsiz sicaklann ve soguklann tam karst karsiya gelmesi halk takviminde

DoC;. Dr., AKO Fen Edebiyat Fakultesi, Cografya Bolumii, aozdemir@aku.edu.tr Ars, Grv., AKO Fen Edebiyat Fakultesi, Cografya Bolumu, obozyurt Oaku.edu.tr

Afyonkarahisar Halk Takviminin Sicakhk Verileri [le Karsrlasunlrnast

dikkat cekicidir. Afyonkarahisar'da dogal mevsimler ve aft dogal

mevsimler belirlenmis olup [arklt donemlerde ve[arklt derecelerde etkili olan 10 dogal mevsim yasanmaktadir. Afyonkarahisar halk takvitni de temel dogal mevsitnler arasinda genel biruyutn,aft dogal

mevsimlerill' arasuula isefarklihk gazecarpmakuuur.

Anahtar Kelimeler: Afyon, halk takvimi, futtna, saytlt giin, sicakltk

ABSTRACT

Folk calendar is used all over the Turkey. Because of the differences in climate, folk calendar changes according to different types of region. On the other hand, the names in regions which have some climatic conditions, also depends on environs. Folk calendars are products of natural and cultural environments. Generally, social relations, religious ceremonies and also the death of a respected person can construct folk calendar. But natural events are the main factor in terms ofconstructing folk calendar, especially.

One of the most interesting thing of the folk calendar which is used in our country, is that the memorable days and terms of folk calendar, which is used in cities located in the west of Turkey, occur earlier as2or3days in relation to the date of the memorable days and terms offolk calendar in cities which are located in the East of Turkey. Because, air masses go from west to East. For this reason, the memorable days and terms offolk calendar in Afyon which islocated in the west of Turkey, occur earlier as 1 or 2 days in relation to east

regions. Additionally, there isa clear symmetric form in folk calendar. This form is highly clear in the period of6 months. Natural seasons

and sub-natural seasons were determined in Afyonkarahisar and 10 natural seasons which are effective different period and different ratio, have been lived in Afyonkarahisar. Natural season and folk calendar are similar in base, but sub-natural seasons and folk calendar are different ill details ill Afyonkarahisar.

The Comporision or Folk Cclendar withTernperatueData of Afyonkarahisar

AFYONKARAHisAR HALK TAKViMiNiN SICAKLIK VERiLERi

iLE KAR~ILA~TIRILMASI

The Comporision of Folk Celendar with Temperatue Data of Afyonkarahisar

1.

ctnts

Halk takvimi, herhangi bir yore insamnm temelde ktiltiirel miras olarak edindigi dogal olgularla, toplumsal kurumlar ve olgular arasmdaki uzun stireli deneyimlere dayali, dinsel, tarihsel, toresel, egitsel, inancsal, hukuksal, tanmsal, siyasal ve ekonomik baglar arasll1daili~kilerin

kuruldugu, yilm butununun klimatolojik donemler halinde snuflandmhp sosyo-ekonomik ve kulturel iliskiler ile birlestirilmesinin sonucudur. Halk takvimi dedigimiz yerel takvim, bilinen ve yaygmhk kazanrrus takvimlerden daha farkh olarak yih bolumlernekte, aylan ve giinleri baska bir bicimde adlandirrnakta, kimi zaman birimlerine, kimi dogal olaylara iyi yada kotu ozellikler yiiklemektedir.

Tanmm temel gecim kaynagi oldugu toplumlarda cok onemlidir. Belirli gun ve siirelerde yapilan isier ve kutlamalar toplumlan bir arada tutma, yasatma ve gelecege ait planlar kurmada oldukca onemlidir (Guner ve Simsek, 1998).

Yaygm bir inanca, uzun sureli deneyim ve bilgi birikimine gore, halk takvimlerine uymamak, onun gosterdigi dogrultuda hareket etmemek bireyin buyuk zararlara ugramasma neden olur. Halk takvimi genellikle doga olaylarma bagh olurken, bazen de dinsel torenler, diger toplumlararasi iliskiler, bir yenilik, saygm bir kisinin olumu gibi olaylann izini tasimaktadir.

Ttirkiye'de halk takvimi ile ilgili cahsmalann sayisi oldukca az olup Afyon ve cevresine ait halk takvimine ait bir cahsma yapilmanusur. Erginer (1984) tarafmdan Ege bolgesi Icban Anadolu bolumunde yer alan Usak yoresine ait bir cahsma bulunrnaktadir. Bu cahsmayi yapan kisi ise bir cografyaci degil halk bilimcidir. Cografyaci perspektifinde halk takvimi ile ilgili birkac cahsma bulunmaktadir. Bunlardan biri Erture'nin (1977)

Afyonkarahisar Halk TakvimininSicakhkVerilcri llcKarsrlasunlmasr

Istanbul'a ait bir cahsmasidn. istanbul meteorolojik verileriyle takvimlerdeki halk takvimine ait verileri istatistiksel yollarla karsilasnrrrusur. Cografyacilar icerisinde dogrudan bu konu ile ilgili ilk yapilan cahsmalardan biri de Guner ve Sirnsekin (1998), "Igdir'daHalk Takvimi ve Meteorolojisi" dir. Bu cahsmada Igdir yoresi halk takvimi bolumleri ve belirli gun ve donemlerde gerceklestirilen etkinlikler tizerinde durulmaktadir. Diger bir cahsma ise KG<; ve Keskin'in (2001), "Uzunkopru'de Halk Takvimi ve Sicakhk ili~kisi" adh cahsmasrdir, Bu cahsmada da admdan anlasilacagr uzere Uzunkoprti'nun halk takvimi verileri iklim elemanlanndan sicaklik verileriyle istatistiksel metotlarla karsilastmlnusur. Bu cahsmada, once genel bilgiler verilmis, sonra da Afyon halk takvimine ait veriler sicakhk verileriyle istatistiksel metotlarla degerlendirilmistir,

Afyon ili, Ege Bolgesi, Icban Anadolu Bolumu smirlan icerisinde yer almakradtrtSekil 1). Burasi i<; bah Anadolu'nun, doguya dogru en fazla ilerledigi ve i<; Anadolu benzerliginin en belirli oldugu yoredir (Darkot ve Tuncel, 1995:57). Afyon, Batt Toroslar'm guneydogudan gelip sert bir dirsek cizdikten soma tekrar guneye dogru yoneldigi kisimdadrr (Ardos,1978:24).

KARADENiZ

m

T

U

~YONKARMliSAR

R

K

i

y

E

50 0 100 200 Km

The Comporision of Folk Celendar with Tcmperatue Data of Afyonkarahisar

Afyon, dunya Uzerinde 38° 45' kuzey enlemi ile 30° 32' dogu boylammm birlestigi yerdedir. Deniz seviyesinden 1021 m yuksekliktedir. ilin top lam ytlzolcumu 14.295 km2 olup, Ulkemiz topraklannm % 1,8 dir. Merkez nUfusu 2000 yilmda yapilan sayima gore 131.260 olup, top lam nufusu ise 846.420'dir.

n

arazisinin % 47,5'ini daglar, % 32,6'sml platolar,

%19,9'unu ovalar olusturur.

Afyonkarahisar, Ege bolgesinde yer almasma ragmen ikIirni Akdeniz iklimine benzemez ve yukseklik ve denizden uzakhk sebebiyle "Karasal Gecis Tipi" iklim ozelligi gosterir. Kislan soguk ve kar yagish, yazlan steak ve kuraktir. Mevsimsel olarak kis donemi cok nemli, ilkbahar nemli- yan nemli, yaz mevsirni tam kurak ve sonbahar yan kurak- yan nemli iklim kosullanna sahiptir.

2. MATERYALveMETQT

Bu arasnrrnada kullamlan veriler; sozel ve sayisal veriler olarak 2'ye aynlabilir.

Sozel veriler, takvirnlerde yer alan, bir yil icindeki sayih gun ve donemler (halk takvimi acismdan) He daha ziyade kokeni kirsal kesime dayanan yasca buyuk kimselerle yapilan gorusmelerden elde edilmistir,

Sayisal veriler, Afyon iii meteoroloji istasyonuna ait 1975-2005 yillan arasmdaki son 30 yilhk gunluk ortalama sicaklik verilerinden faydalarulnusur. Bu arastirmada son 30 yilhk gunluk ortalama sicakhk verilerinin ortalamasi ahnarak tablolar ve grafikler hazrrlanrmstrr, Yagis verilerine de basvurulmus, fakat alman sonuclarda halk takvimi ile yagis verileri arasmda acik bir uyum olmadigi tespit edilmistir.

3. HALK TAKViMiNiN GENEL OZELLiKLERi

Halk takvimi; uzun sureli deneyimlere dayah olup dinsel, tarihsel, torensel, egitsel, hukuksal, tanmsal, ekonomik bagm arumsama ve anrmsatrna gorevini ustlenmis olan zaman-hayat ikilisinin sistemli bir dizgesidir (Erginer 1984).

Afyonkarahisar Halk Takviminin Sicakhk VerileriileKarsrlasnnlmasi

Halk takviminde, miladi takvimlerden ayn bir oicimdeyi!bolumleri, gunleri adlandmlir. Yaygm inaruslara gore, halk takvimlerindeyiholusturan mevsimlerde, aylarda haftalarda, gunlerde, gecelerde, gunduzlerde hatta vakitlerde kactnmayi uyulmayi, su yada bu bicimde davranmayi gerektiren gucler vardir.

Halk takvimlerinin olusumunda en onemli faktor cografyadir. Cografi etkenler, yasamlan ortamda bulunan daglar, nehirler, vadiler, bitki ortusu ve bu ortamm yerli yada gocer canhlan, kisacasi cografyasi halk takviminin olusumunda etkilidir. Bu kapsamda halk takviminde etkili olan ana faktorleri acrklayabiliriz,

Iklim kosullart-mevsimlere Ulkemizde halk takvimlerinde .iklim kosulan ve mevsimlerin takvime

yansiyisi

ile ilgili

sayrsiz

ornek vardir. Ornegin: zemheri, hamsin, erbain, eyyarn-ibahur, cemreler, mart dokuzu, leylek kist, oglak kisi, kocakan soguklan, hidrellez, ekim zamam, hasat zamam, bagbozumu gibi.

Ote yandan bu sayih gunler arasmda don olaylan onemli bir yer tutmaktadir. Oyle ki kasnn gunleri olarak adlandinlan, yihn soguk donemlerini icine aldigr kabul edilen 179-180 gunluk devre aym zamanda don olaylannm etkin oldugu donemlerdir. Afyon orneginde ilk donlann baslama tarihleri genel olarak 8-9 kasun tarihleridir. Bu da kasnn gunlerinin baslangicma denk gelmektedir. Yine aym sekilde don olaymm sonaerme tarihi nisan sonu mayis baslandir. Bu tarihler hemen hemen HIZlr gtmlerinin baslangici olan 6 mayis tarihiyle a~aglyukan bir uyum gostermektedir.

Dogal etkenler: Halk takvimlerinde cok sayida insan ve hayvan olumlerine neden olan salgm hastahklarm, su baskmlannm, kurakhklann, halkm hafizasmda yer eden Erzincan, ve Gediz depremlerinin yansimalan bul unmaktadir.

Goksel olaylar: Ay'm gorunen sekilleri, kimi yildizlar, yildiz ktimeleri, yildizkaymalan, yerel takvimlerin olusumunda etkili olmuslardrr,

The Comporision of Folk Celendar with Temperatue Data of Atyonkarahisar

Kutup yildizi, Ulker yildizi, ay ve gunes tutulmalanyla ilgili illkernizde kimi inane ve uygulamalar vardtr.

Dinsel etkenler: islam oncesi saman inanclan, Ulkernizde Islami ternellere dayah olarak kutlanan cesitli kandiller, kutsal aylar, hac ve hayirla ilgiJi noktalar, dinsel bayramlar,Hiristiyan ve Yahudi toplurnla nndan gecme inane ve adetler halk takvimimizin olusumundaki dinsel etkenlere omek olustururlar,

Ekonomik etkenler: Ekonomik faaliyetler bunlarla ilgili olgular ve inanclar sistemi halk takvimlerinin iskeletini kurarlar. Dol tokumu- mart, cift ayi- nisan, go<; ayi-mayis, kiraz ayi-haziran gibi isirnlendirmeler bu konuya ornek gosterilebilir.

Toplumsal olaylar: Savaslar, inkilaplar, yonetim tarzi, galibiyetler ve yenilgiler, gocler gibi toplumsal olaylar halk takvimine yansrrlar.

Once, ulkemizde kullamlan halk takvimindeki sayih gun ve donemler ve bunlar icinde Afyon'a ait omekleri aciklamaya cahsacagiz,

4. AFYONKARAHisAR HALK TAKViMi VE OZELLiKLERi Halk takvimi, soguk donemi karakterize eden Kasun Gtmleri (soguk mevsim) ile sicak donemi karakterize eden Hizir Gunleri (steak mevsim) olarak 2 ana kisimda incelenmektedir.

4.1 KASIM GUNLERi (SOGUK MEVSiM)

Kasun gunleri yilm soguk donemini icine aldigi kabul edilen 8 kasim ile 6 mayis arasmdaki donemi kapsayan 179 gun suren, subat aymm 29 gun oldugu artik yillarda ise 180 gUn suren bir periyottur. Asagida kasim gunlerinin icinde yer alan say til gun ve donemler kronolojik srraya gore belirtilmis olup bu donemlerin halk takvimi acismdan onemine deginilmistir. a. Pastirma yazr (mevsimsiz sreaklar): Yukanda kasrm gunlerinin yilm soguk donemini icine aldrgi belirtilmistir. Fakat kasrm gunlerinin baslamasmdan kisa bir sure soma sicakhklar mevsim normalJerinin uzerine yiikselir ve bu doneme pastirma yazl adi verilir. Takvimlerde bu donem

Afyonkarahisar Halk Takvirninin Sicakhk Verileri lIe Karsilastmlmasi

genel olarak 12-26 kasrrn tarihleri arast kabul edilmistir. Bu sicaklar ticari yonden cok onemlidir: Cunkii bu sicaklarda pasnrrnalar disanda kurutulmaya birakihr. Afyonkarahisar'da halk arasmda pasnrma yazi ile ilgili "Basnrma sicaklan pastirrnadan yag damlatir" sozli ile bu sicaklann etkili oldugu gozler online sermektedir.

b. Utker dontimti firtmasn 30 kasim tarihinde gorulur. Dlker takimyildizrmn kuzey yanm kurede ufuk cizgisinin alnna dU~tliglidonemde hava sartlannm degismesiyle isimlendirilen sayrh bir gundur.

c. Karakrs firtmasn Takvimlerde genel olarak bu don em 10 arahk tarihinde belirtilmesine ragmen uzun yilhk gozlemlere gore bazi yillarda 8-9 arahk bazi yillarda ise bir iki gun gecikme ile 11-12 araltkta gorulmektedir. Bu donern kis sartlanmn iyiden iyiye hissedilmeye baslandigr, sert kislann basladigi bir donem olarak karsmuza ctkmaktadrr.

d. Zemheri (erbain): Zemheri 22 arahk ile 30 ocak arasmda 40 gtlnluk donemi kapsamasma karsm Afyonkarahisar'da zemheri 45 gun olarak kabul edilmektedir. Takvim yapraklannda Erbain 40 gUn anlamma gelmektedir. Krsm en sert soguklannm karlannm frrtmalann oldugu polar cephelerin tam anlarruyla asagi enlemlere inerek kendini hissettirdigi donemdir. Zemheri; zehir zemberek deyiminden gelmektedir. Zemheri'nin icerisinde Gundonumu Futmast, Zemheri Fntmasi ve Ayandon Firtmas: gorulur.

e. Gun doniimii frrtmasn 27 aralik tarihinde gorulur. Gtinlerin uzamaya baslamasiyla meydana gelen firtmadir. Kuzeyden gelen kuvvetli soguk cephe yurdumuzu etkilemeye baslar, Agrr kts sartlan kendini iyice gostermeye baslar.

d. Zemheri firtmasu Zemherinin 20. gtinii meydana gelen bir firtmadir. Takvimlerde bu tarih 10 ocak olarak belirtilmistir.

g. Ayandonfrrtmasu 28 ocak tarihinde gorulur. Ayandon kelimesi ayan beyan kelimesinden turemistir. Admdan da anlasilacagi Uzere bu firtma

The Comporision of Folk Celendar with Temperatue Data of Afyoukarahisar

ile don olayi olusur. KI~ sartlannm en yogunolarak hissedildigi donemdir. Yillik sicakhk ortalamasmmen dusuk oldugu donerndir.

h. Hamsin: 31 ocak ile 21 mart arasmdaki 50 gunluk donemi kapsayan kts mevsiminin ikinci donemini karakterize eden bir evredir. Fakat zemheride oldugu gibi Afyonkarahisar halki hamsini de 45 gunluk ikinci bir soguk devre olarak kabul etmektedir. Bu evrede sicakhklar zemherideki kadar dusuk degildir. Bunun nedenigunes tsmlarmm giderek dik gelmeye ve yerin gunes ismlanm depo etmeye baslamasidir, Cok azda olsa ismma belirtileri gostermeye bashyor ve bu durum atmosfere yansiyarak kis sartlannm zemheriye gore daha yumusak bir sekilde gecmesine neden olmaktadir. Bu durumu Afyon halk deyimleri net olarak anlatmaktadir, Hamsin Zemheri'ye dermis ki; "sendeki kudret bende olsa kaynayan asi dondururum". Zemheride Hamsin'e donup "sen benden kemsin (kotusun) dermis." Bu sozlerden hamsinin zaman zaman zemheriden daha soguk gectigi anlasilmaktadir, Hamsin'in icerisinde cemreler duser ve kocakan soguklan gorulur.

I. cemre: kasim gtinlerinin (soguk gtinlerin) 105. gunu yani 20 subat gunu havaya dti~ttigti kabul edilir. Gercekte duseri bir sey yoktur. Burada sirasiyla havanm, suyun ve topragm ismmasi ifade edilmektedir. Afyon'da halk arasmda soyle bir inams vardir; "kasim yuz, onu dtiz". Bu soz havalann kasim gtinlerinin yuzunctl guntmden soma yumusamaya basladigmm bir isareti olarak kabul edilebilir. Kasim glinlerinin 100. gunu subat aymm 15'ine denk gelmektedir. Yani Subatm 15 inden soma havalar yavas yavas ismma belirtileri gostermektedir buna halk cemre admi vermistir. Ashnda burada agustos aymda yasamlanm tam tersi bir durum olarak subat aymm ilk 15'i kis, son 15' i yaz denilebilir.

2. cemre: Kasun gtmlerinin 112. gunu yani 27 subat gunu suya

dti~ttigtikabul edilir.

3. cemre: Kasun gunlerinin 120. gunu yani 5-6 mart guntl topraga dustugu kabul edilir.

Afyonkarahisar Halk Takviminin Sicakhk Verileri he Karsilasunlmasi

Cemre, Arapca bir kelime olup "ates halinde komur" rnanasmdadir. subat aymda yavas yavas artan hava sicakhgmm sebebi olarak bilinen hayali bir olaydir. Cemreler evrelerini tamamladiktan soma kis mevsiminin sona erdigi bahann basladigi varsayihr. Bu tarihten soma kahci soguklar olmaz ancak vejetasyon devresindeki keskin sicakhk oynamalan buyuk tanmsal zararlara neden olmaktadtr. Leylekler 1. Cemreden baslayip 3. Cemreye kadar muhakkak gelir. Leyleklerin gelisini anlatan Afyon halkmda su deyimler vardir; lO5'e varmam 120'ye kalmam. Yani Kasmun 105'i subat ayinm 20' si olmaktadir leylekler bu tarihte gelmezler ama kasim gunlerinin 120. gunu olan mart aymm 7. gunune kadar leylekler mutlaka gelmektedir.

k. Kocakari soguklari (berdel-acuz): 11 mart He 18 mart arasmda gorulen krsmevsiminden kalan son soguk gtinlerdir. Kocakan soguklannm kokeni bir efsaneye dayamyor: Vaktiyle gecimini 7 tane kecisinden saglayan 70 ile 80 yaslannda yash bir kadm yasarrrus, Gunun birinde mart aymm bu donemlerinde, kuvvetli bir soguk hava dalgasi kadmm 7 kecisinin birden . olumime yol acnus bunun Uzerine kadm 90k magdur olmus ve halk bu kadma yardimlarda bulunmus. Halk bu yash kadmm durumuna 90k uzulunce bu soguklara kocakan soguklan denilmistir.

I. Mart 1.dokuzu sogugu ve

ftrtmasn

22 mart tarihinde gorulen ani sicaklik dusmeleriyle kendini belli eden sayih bir gundur. Takvimlerde 22 mart tarihinde yer almasma ragmen mart dokuzu ismiyle amlmasmm nedeni Rumi mart ayma gore hesap edilmesidir. Rumi mart ayirnn 9. gunu miladi mart aymm 22. gunune denk gelmektedir. mart dokuzu 3 bolum halinde halk takviminde yer almaktadir. 9 ar gun arayla 3 mart dokuzu vardir. Bu gunlerde, leylek yumurtalannm belli bir kismnn donar, boylece sayica fazla tiremeleri engellenmis olur, Afyon halki arasmda mart dokuzlanna leylek kislan da denmektedir. mart dokuzlanyla ilgili bir diger yaygm inams ise bu 3 mart dokuzlanndan bir tanesinin digerlerine gore oldukca soguk gecmesidir. Bununla ilgili olarak; "mart dokuzu, dokuzun dokuzu 0 da olmasa.otuzu." sozu bu durumu net olarak belirtmektedir. Diger bir Afyon halkmm mart ayt He ilgili deyimi ise "mart martladi leylek

The Cornporision of Folk Celendar with Tcmperatuc Data of Afyonkarahisar

yumurtladi". Bu sozden mart aymm Leyleklerin Ureme donemleri oldugu anlasilrnaktadir.

m. Caylak frrtmasu 26 mart tarihinde gorulur. Caylaklann ga<;;U zamanmda meydana gelen futmadrr.

n. Mart 2. dokuzu sogugu ve firtmasu 1 mart tarihinde gorulen ikinci mart dokuzudur.

o, Mart 3. dokuzu sogugu ve firtmasn 9 nisan tarihinde gorulen iicuncil mart dokuzudur.

0. Avril'in 5'i sogugu (canuz kiran firtmasi): 18 nisan tarihinde gorulur, Rumi takvime gore ise Avril(nisan) aymm 5'inde gorulen soguklardir. Tarlada islerin yapilmaya baslandigi donernde yasanan ani soguklann topragm islenmesinde kullarnlan okuzlerin olumtme neden olabilecek kadar siddetli oldugu dusuncesi yaygmdir, Bu sebepten ahirdan hayvanlar crkanlmaz, Bu sogukla ilgili Afyon halki arasmda.soylenen bir deyis vardtr;

"Korkma hamsin kismdan kork Avril' in besinden, canuzi ayrnr esinden." Igdir'da mayis aYI basmda gorulen kisa ve sert soguklara "camrzkiran sogugu" denilmektedir (Gtiner ve Simsek 1998). Afyon'da da carruz yetistiriciligi oldugundan bu deyim kullamlmaktadrr.

p. Sitte-isevir sogugu (okAz sogugu):21 nisan ile 26 nisan tarihleri arasmda gorulur. Sitte Arapca '6, Sevir ise boga demektir. Yani Sitte-i Sevir boganm 6'sl anlarrundadrr, Gunesin boga burcunda bulundugu nisan aymda futmalan ile meshur olan 6 gundur. Sitte-i 'Sevir' den soma havalar iyice isimr. Bu soguklann en onernli ozelligi havalann bu donemde kisa sureler dahilinde degismesi bu da farkh ozellikteki hava kutlelerinin gelis srklrgi ile ilgilidir. Bununla ilgili halk arasmdasoylenen deyis;

"Sitte-i Sevir tandm devirir,

Sitte-i Sevir her saati bir devir,

Afyonkarahisar Halk Takviminin Sicakhk Verileri ile Knrsrlastmlmasi

r. Cicek frrtmasn 3 mayis tarihinde gorulur, Agaclann ciceklenmeye basladigi donernde meydana gelen fntmadir. Firtinaya tutulan agaclar meyvesiz kahr. Bu firtmanm en onemli ozelligi ise yilm soguk donernlerini icine aldrgi kabul edilen kasim gunlerinin son sayih firtmasi olma ozelligini tasrmaktadir.

4.2.HIZIR GUNLERi (SICAK MEVSiM)

YI1m steak donemlerini karakterize ettigi dusunulen her yrl 6 mayista baslayrp 8 Kasima kadar surdugu dusunulen 186 gunluk bir donemdir. Afyonkarahisar'da Hizir gtinleri son derece renkli gecmektedir. Bunlann basmda Hidirhk tepede yapilan ucurtma senligi gelmektedir. Her

YIIm

6 mayis gunu Hidrrhk

tepede

ucurtma senligi yapilarak cesitli sanatcilar

konserler vermekte halk mesire yerlerine akm ederek piknik yapmaktadir. Boylece Hizir gtinlerinin ilk gunu olan 6 mayis tarihinde yazm gelisi kutlanmaktadir. Sicak mevsim, insanlar ve tanm uzerinde fazIa etkili olmadigi icin, ilgili adlandrrmalar soguk mevsime gore daha azdir. Bu donemin icindeyer alan sayih gun ve donemler asagida yer almaktadir.

a. Mevsimsiz soguklar: Bu steak donemin baslamasmm ardmdan

kisa bir sure soma hava sicakhklannda belirgin dususlergazlernlen~da---­

takvim yapraklannda 12-28 mayis arasmda mevsimsiz soguklar olarak yer alrrustir. Afyon halki bu soguklan hidrellez soguklan olarak isimlendirmistir.

b. Filiz kiranfirtmasn 16 rnayrs tarihinde gorulur. Agaclarda yeni olusmus filizleri kiran bir firnnadir,

c. Ulker ftrtmasu 25 mayis tarihinde gorulttr. Bu futinada da yine diger sayili gUn ve donernlerde oldugu gibi simetrik yapI gaze carpmaktadrr;

25 mayrstarihinde Dlker takrm yrldizt kuzey yan kurenin gok kubbesinde yer almaya baslayarak 6ayboyunca yani 30 kasim tarihine kadar olan sure icinde kuzey yankurenin gok kubbesinde gorulmektedir. Iste her yil 25 mayis tarihlerine denk gelen ani srcakhk dusmeleri ve yagish gtinlere denk

The Comporision of Folk Cclcndar with Tcrnperatue Data of Afyonkarahisar

gelen bu donerne DikeI' futmasi denmistir, Bu fntmarun simetrigi ise 30 kasim tarihinde yine DikeI' futmasi olarak isimlendirilmistir.

d. Filiz koparan firtmasu 3 haziran tarihinde gorulur. e. laker dogumufrrunasi: 10 haziran tarihinde gorulur.

f. Gun dontimit .frrtmasu 22 haziran tarihinde gorulur, Gunlerin kisalmaya basladigmda meydana gelen frrtmadir.

g. Cark ddntimii frrtmasn 11 temmuz tarihinde gorulur._,

h. Sam ruzgarlan: 25 temmuz da baslayip 24 agustos' a kadar gorulen steak ve kurutucu etki yapan ruzgarlardnv Basra alcak basmc merkezinin etki alarum Turkiye'ye kadar genisletmesiyle olusur. Bu donemde

yer sicakhgi

iyice depolayarak yer yuzeyinin

sicakhgi

maksimum noktalara cikrmstrr.Bu donemden soma gelen 1-7 agustos arasmdaki steak donem ise sicakhklann maksimum noktalarda seyrettigi, ~ol kokenli ruzgarlann etkili oldugu bir donem olarak karsmuza cikmaktadrr,

I. Eyyam-i bahur: 1 agustos ile 7 agustos arasmda gorulen yilm en steak ve en kurak donemini olusturur. Eyyam-i Bahur Arapca en steak donem demektir.

i, Sam ruzgarlan sonu: 24 agustos tarihinde Sam ruzgarlan sona erdikten sonra hava yavas yavas sogumaya baslar, Halk arasmda bununla ilgili soylenmis bir deyis vardir;

"agustos'un onbesi yaz, onbesi kl~."ifadesikullamhr. Gercektende Agustosun ortalanndan sonra gunes ismlanmn giderek egik aciyla gelmeye baslamasi ve gunduz stirelerin giderek kisalmaya baslamasi He yer depoladrgi gunes enerjisini geri vermeye baslayarak sicakhklar dusmeye baslar ve bu durum atmosfere yansir: Geceler serin, gunduzler steak gecer. Polar hava kiitleleri ise etki alanlanm yavas yavas guneye dogru genisletmeye baslar. Buna karsrlik Basra alcak basmci ve Azor yuksek basmct etki alanlanm daraltmaya baslar.

Afyonkarahisar Halk Takviminin Sicakhk Verileri ile Karsilasunlmast

j. Mihr-i can ftrtmasn 31 agustos tarihinde gorulur. Bu firtmadan soma leylekler gitmeye baslar. Afyon halki bu futmaya "meyri can" adrm vermistir. "Meyri can" firtmasi sebzeleri dondurur ifadesi Afyon halk deyimi olarak kullamlmaktadir. Bu sozden Meyri can futmasirun ne kadar etkili oldugu anlastlmaktadir. Aynca, Afyon halki meyri can frrtmasmr 3 donem olarak kabul etmektedir. Birinci meyri can ikinci meyri can ve ucunctt meyri can olmak uzere. Buna karsihk takvimler de sadece yilda bir defa bu ftrtmadan bahsedilmekte 0 da takvim yapraklannda "Mihr-i Can" olarak

gecmektedir.

k. Brldircm geciml frrtmasi: 6 eyltil tarihinde gorultlr. Bu firtma ile birlikte bildrrcmlar goC; etmeye baslar,

I. Caylak firtmasu 12 eylul tarihinde gorulur.

m. Kestane karasi firtmasu 25 eylul tarihinde gorulur. Sonbahar mevsimi bu futinayla baslar. Bu firtmayla birlikte kestanelerin dikenleri acihr ve yere dokulur. Bu futmamn Afyonkarahisar sehir merkezinin cok . yakuunda. yer alan Erkmen kasabasmda ayn bir onerni vardir. Cunku bu kasabada kestane agaclan yetismektedir.

n. Turna gecimi frrnnasu 30 eyliil tarihinde gorulur. o.Ko~katmuftrtmasi: 5 ekim tarihindedir.

o.

Meryem ana ftrtmasr: Afyonkarahisar'da bu futma ile birlikte baslar, kaloriferler ve sobalaryakihr.

15 ekim tarihinde gorulur. havalar iyiden iyiye sogurnaya

p, Balik frrtmasr: 27 ekim tarihinde gorulur. Kuzeyden bir soguk hava dalgast gelir ve kts sartlan kendini iyiden iyiye hissettirmeye baslar. Her yil bu frrnna zamanmda Afyonkarahisar ve cevresine genet olarak ilk kar yagar, Bu donemde Karadeniz'rn kuzeyinde bulunan bahklar sulann sogumasiyla birlikte gtineye dogru goC; ederek Turkiye'nin Karadeniz kiyilanna gelir ve bahkctlrk faaliyetleri luz kazarur. Bu nedenle bu firtma balikcilaricin cok onernlidir.

The Comporision

or

Folk Celcndar with Tcmpcratuc Data of Afyonk.uahixar

r. Kus Gecimi Firtruasu 6 kasim tarihinde g6rUIUr. Bu frrtmadan soma Atyonkarahisar'da ilk don olaylan meydana gelmeye baslar ve kiragi olaylan meydana gelir.

5. AFYON HALK TAKViMi VE SICAKLIK

n.tsxtst

Afyon il merkezine ait uzun yillar gunluk sicaklik ortalamasi ile takvimlerde yer alan halk takvimine ait veriler karsilasnnldigmdan daha banda yer alan Afyon' da kullanilan halk takvimi sayih gun ve donernleri, doguya gore 1-2 gun once baslamaktadir. Bu durum, batrdan gelen hava kutlelerinin hemen hemen ilk ugrak yeri olma ozelligindendir,

12 aym sicakhk grafigine bakrldigmda takvimlerde yer alan saytli gun ve donernler ile sicakhk verilerinin genellikle uyum icinde oldugu gorulmektedir, Tablo L'e gore her aym sicakhk diyagrarm ve halk takvimindeki onemligtinl~r~oyledir.

Tablo 1: Afyan iiigunluk ortalama sicakliklar (1975-2005)

Tenll:=

Ocak Subat Mart Nisa }1s Hazira Agust Eyliil Ekim Kasun Arahk 1 2,5 1.0 2,7 9,2 12,4 163 21,2 22,1 20,4 153 8,8 4,0 2 1,6 0,5 3.7 9,0 12,8' 16,0 21,3 22.5 20,1 14,0 8,6 ;,7 .3 1.5 0,2 4,1 9,1 12,8 16,7 21.8 22.0 20,2 14.3 9,1 3.6 4 0,3 -0,3 4.3 9,7 13.2 17,5 22,1 21.8 19,2 14,0 9,0 3,1 5 0,6 -0,1 3,5 10,3 13,8 17.3 22.1 22.3 19,0 14,6 8,8 2,8 6 0,7 t.t 2,6 10,8 14,0 17,7 22.0 ,1 '_ ...1 18,4 14,7 8.3 3.2 7 L2 J.l 3.4 10,4 U,6 18, I 21.9 22,7 17,9 14,7 7,9 3.5 8 0,5 0,6 3,9 9,3 U,5 18.4 21.6 23,0 17,5 14,6 7,6 4,1 9 -0,3 0,8 3,9 9,3 U.9 18,2 21.6 22.7 17,8 14,5 6.9 2,6 10 -0,1 L2 4.3 9.9 14.3 18,5 21.4 /1 1 _{18,3 13,8 6,0} 1.8 _.:..,.'1 11 0.3 1.6 3,7 10,7 14,8 19.0 21.8 22.2 18,1 14,1 5,7 2,1 12 0,6 3,0 3.5 10.5 14.7 19,5 22,0 22,6 18,0 13,8 5,4 2.0 B 0,3 3,0 4.1 10,5 14,6 19,6 22,4 22,2 18,1 l3.3 5,5 0.9 14 -0,1 3,0 4.3 10,0 14,5 19,9 22.:; 22.2 18.2 12.8 6.4 0,9 15 -0,3 2,1 4,9 9,9 14,8 19,0 22.8 21.9 18,(, 13,I 6,9 1.4 16 -0,7 Il, 5.3 9.6 14,9 19,4 22,6 21.5 17,8 12,5 ~

,

2,0 f.;;;.. 17 -0,7 1.9 5,4 10,0 15,0 20,1 22,0 21.6 17,6 12,2 7,0 1.6 1.8 -0,7 2,5 -<.9 10,3 15..i 19,4 22.5 21.2 17.9 12,0 (,.Is 0.8

Ulker donumunrnnasr

Al'yonkurahisar HalkTakvirninin SrcaklrkVerileriileKnrsrlasnnlrnasi

I'} -0.5 i.7 5.1 9.7 15.8 19.1

_

n '...

,

2/.4 17.6 123 6.5 0.5 20 -0.7 1.2 5,3 9.5 15,9 19.1 22.8 21,9 16,8 12,1 6.6 1,1 21 -0.8 0.6 6.0 9.4 16,1 19.9 _{_~'h)}?' , _{21,6 17,1 12,1 5,6 1.0} 22 -1.1 1.1- 63 9.5 16,6 20.2 23.0 21.3 17,2 11,6 5.5 1.3 23 -2.0 1.5 5,6 10.2 16,1 20.5 22.2 21.2 17,3 11,3 5,4 1.3 24 -0,8 1.6 5.6 10.5 15.9 20,9 22.1 21.3 16.8 11.1 5.0 1.7 25 0,2 /.9 6,6 II,! 15,8 21,0 22,3 21.1 16.5 10.1 4.2 1.5 26 0,2 2.1 7.3 11,5 16,1 20,6 22.9 21,2 16,7 9.2 4.1 0.7 27 0.8 ? .,-

_-

_..

_'

8,1 12,2 16.5 20.7 23.1 21.0 16,6 9,1 4,2 1,4 28 1.1 2.7 8.5 12,5 16,8 20.5 22,3 20,6 16,1 8,7 4.4 1,8 29 1,5 2.5 8.2 12.6 17,0 21.2 22,1 21.0 15,8 8,3 3,9 2,0 30 2,0 8.5 123 16,9 21,4 21.5 21.0 15,8 8,4 4,3 2,0 31 0,9 9,4 16.5 21,7 20,2 8,9 2,1

Kaynak: Devlet Meteoroloji lsleri Genel Mudurlugu

5.1. KASIM

Turkiye genelinde kts kosullaruun yavas yavas hissedilmeye baslandigi donemdir. Bu ayda ozellikle Azor yuksek basmci giderek guney enlemlere dogru cekilmis, Basra alcak basmcmm etkisi azalrrnsur.Ozellikle aym ortalannadogru izlanda alcak basmcmmve buna bagh polar cepheler etki alanlanru giderek giiney enlemlere kadar genisletmesiyle cephesel faaliyetler hiz kazanmaktadir. Bu ayda, 6 kasim glinii HIZlf glinlerinin son futmasi olan Kus gecimi futmasi gorulur, Bu futina oldugu zaman ortalama sicakhklar 7""-8 °C'ye kadarduser.

8 kasirn tarihi kasim giinlerinin baslangrcidrr. Bu tarihten itibaren sicakhk grafigine bakngmuzda sicakhk dususlerinin ivme kazandrgi gorulrnektedir. 10-13 kasnn tarihlerinde ortalama sicakhk 5-6 °C'ye kadar dusmustur (Sekil 2).

Sekil 2: Kasun aYI gunluk ortalama sicakhk_{________________= -c ----,}

Ku~geyiminrtmas. KASIM

';

---lJ:~-==~n~~z':

-'" 3< 7-t---:A--""---..,.~..., ---ro ~ 6 -r---, 5 j---·---1 4 3 -+---;--...,...----,-~__,_,.____,___,_----,,.____,__,____,__~-.,.-,.____,__,___,_'__----__,____,___; 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 gunler

The Comporision of Folk Cclendar with Temperatue Data of Afyonkarahisar

13 kasun'dan baslayip 26 kasun'a kadar siiren donemde ise Pasnrrna yazi gorulur ve hava sicakliklan normalin ustunde seyreder. Pasurrna yazmda ortalama sicakhklar 7-7,5"C'yekadar yukselmektedir.

29-30 kasrm tarihlerinde Dlker donumu firnnast ile birlikte sicakhklarda bir dii~ii~ gorulmekte bu da ortalama sicakhklann yaklasik 4 "C'ye kadar dusmesine yol acnusur,

5.2. ARALIK

,

Arahk aYI tum Turkiye' de krsmevsiminin kendini iyice hissettirdigi bir aydir. 10 arahk'ta gorulen karakis futmasi ile birlikte ortalama sicakhklar

1,5-2DCe duser. Hava sicakhklannda keskin dususler gorulmektedir.

22 arahk tarihinde ise 40 gun stiren Zemheri baslar. Zemheri kism en sert gecen devresidir. Zemheri baslangicmda ortalama sicakhklar 0,5 DC

civanndadir. 27 arahk tarihinde Gundonumu frrtmasi gorulur, Ortalama sicakhklar 1,4"C'yekadar duser (Sekil 3).

Sekll StArahk aYI gtinltik ortalama srcakhk grafigi

ARALIK

Karakis ftrtmast Gundonumunrtmasr

4,5 Zemheri baliiangici 4,0 3,5 +--=oIl,--~-\-11--,-,-,--,---1 "" 3,0 +--- =T'-~ 2,5 o 2,0 iii 1.5 +-'---'-'---T----.f--,"'---'-:--.;;:-::T-:~IfI"---''''-, 1 ,0 +---'---~"""---"--,~--_I"""O<---T;I---"--1 0,5 +---,---'>/f---,---'--', 0.0 .L.,,~.,..__,~.,..__,~,~~~~~~~~~~~~~~~__,_._j 3 5 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 glinler

Af'yonkurahisar HalkTakvirninin SrcakhkVerileriileK:Jr~J!a~tlnlmaSi

5.3.0CAK

Ocak ayina gelindiginde uzun yrllar gunluk sicakhk ortalamasi 2.5 °C iken 10 ocak tarihinde Zemheri'nin tam ortasmda gorulen Zemheri ftrtmasi ile ortalama sicakhklar -0,1 °C'ye kadar dusmektedir. Bu tarihten soma sicakhklar genelde 0 °C aItmda seyretmektedir.

23 ocak tarihinde Ayandon futmasi gorulur. Ayandon firtmasi sicakliklann 0 °C'nin altmda oldugunu donlu gUnlerin goruldugtlnu ifade eder. Bu tarihte ortalama sicakhklar -2 °C'ye kadar dusmustur. Bu tarihten soma ortalama sicakhklarda hafif bir yukselme olup Hamsin baslangicma kadar ortalarna sicakhklar 2 °C'ye kadar yukselmistir (Sekil a).

31 ocak tarihinde Hamsin baslar. Hamsin 50 gUn surer, Bu devre kis sartlannm Zemheri'ye gore daha yumusakge~tigidevredir.

Sekil 4:Ocak aYI gunluk ortalama sicakhkgrafigi

OCAK _{Hamsin ba§langlcl} Zemheriftrtmasi _{Ayand~ntirtmast}

"

f---.----~-l.. /\~ 7 \

,.

,/ .\.v

'.-

-"" .~ ""

""

.._ - - _..._-

-;d-_..-,~,-

-...

~'·"'-""1"---' ~""( 7-:<"--'29'-;-31 0 -;-1---10

""

V .. 3,0 2,5 2,0 1,5 .::.:: 1,0 ~ ~:~ in ~O,5 ·1,0 ·1,5 ·2,0 ·2,5 gOnler 5.4.~UBAT

Afyon' da subat aYI sicaklrk grafigi cok dalgah bir gorunum arz etmektedir. Subat aYI genel olarak gUndUz surelerinin belirgin sekilde uzamasi ve gunes ismlanrnn giderek daha dik dusmesi sonucunda ozellikle ayin ortalanndan itibaren yer yuzeyinin gunesten gel en enerjiyi depolamaya basladrgt bir zaman dilimidir. Ortalarna sicakhklar aym 4'Unde -0,3 °C iken, aYI11 12' siyle .l5'i arasmda ortalama sicakhklar 3 0C' ye kadar yukselmistir.

The Cornporision of Folk Celcndar with Temperatue Data of Afyonkarahisnr

20 subat gUnU 1. Cemre havaya duser. 20 subat gtmu 1,2 °C olan sicakhk bu tarihteri soma zaman zaman dusse de duzenli bir yukselrne egilimine girer.

27 subat gUnU 2.Cemre suya duser. 2.Cemre dustugunde sicakhklar 2,3-2.7 °C kadar yukselmistir ($ekil 5).

Sekil S: Subat ayi gtinli.ik ortalama sicakhkgrafigi

27 29 1.cemre

---J.1-

2. cemre 19 21 23 25 l;;UBAT 13 15 17 9 11 7 3,5 3,0~--~--~---..-_­ 2,5~---l ~ 2,0+ - - - I - - - - " \ ; : - - - , { - - - \ - - - I ~ 1,5 ~---~---'<-.-__"<;_'I. ;:;; 1,0 +~---Px___/_----·---__\_~'_/'_---·-·-0,5 ~-+-_I.-~---"'--.---.­ 0,0+--~-\_$--r-~---,-~.-r--r -0,5 gOnler 5.5. MART

Mali ve nisan aylan Turkiye genelinde cephesel faaliyetlerin en fazla oldugu aylardir. Farkh karakterdeki hava kutleleri maritim ve polar hava ktitleleri birbirlerini takip eden kisa sureli evreler halinde Turkiyeyi etkisi altma almaktadir. Bu durumun halk takvimine en guzel yansimasi "mart kapidan baktmr kazma kurekyaktinr" atasozudur, Ucuncu cemrenin topraga dustugu gun olan 5-6 mart tarihinde ortalamahavasicakhgi 2,6-3.4 °C'ye kadar yukselmistir. Cemreler dustukten soma artik kis mevsiminin sona erdigi varsayilir. Bu tarihten soma havasrcakltgigenel olarak ytikselme egilirnindedir (Sekil 6).

Mart aymm lO'u ile 15'i arasmda Kocakan soguklan etkili olup ortalama sicakhklarda hafif bir dusme gorulmektedir. Bu donernde ortalama sicakhklar soguk gunlerde 3 °C'ye kadar dusmekle birlikte artts surer ve 5°C' ye ulasir,

Afyonkarahisar Halk Takviminin Srcakhk Verileri llc Karstlasunlmasi

Kocakan soguklanndan soma hava sicakhklan yavas yavas yukselrnistir, 22 mart tarihinde mart l.dokuzu yaprrus ortalama sicakhk 5-6.3 °Ccivanndadir.

23 mart tarihinde Caylak firtmasi olmustur, Ortalama srcakhk 5,6 °C'dir. 31 mart tarihinde mart 2. dokuzu yaprrnsur. Ortalama sicakhk 8-9.4 °C'dir.

Sekil 6: Mart aYI gunltik ortalama sicaklrk grafigi

mart 1. dokuzu mart 2. dokuzu

K_{oca an}k ' ''''''''"1 c;aylak r

-3.cemre _soguklarl r- firtmast

~._"-- , ~ ~ ~ , _ v ~ , · , ~__, ..."...•

~~

I -f---.-- " -r - - - / r---~ _{~ "7} ....-.. v../

-"

.,..

71' ~ A "V..../

r

"

»:

-...

I- v 10 9 8 ~ 7 :;: '" 6 o ;;; 5 4 3 2 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 gunter

Malt aymda havasicakhklangenel bir ytikselme egilimindedir. Ama bu ayda gorulen Kocakan soguklan, mart dokuzlan ve Caylak futmasi sirasmda hava sicakltklarmda hafif dususlerolmaktadir.

5.6. NisAN

6 nisan tarihinde ortalama sicaklik yaklasik 10.6 °C' ye kadar yukselrnistir. Bu tarihle ilgili ilginc bir halk deyisi vardir; "150 yaz belli" tabiri Afyon it merkezinde insanlarla yaptigumz soylesilerde sikca duydugumuz bir tabir olarak karsuruza cikmaktadir. kasim 150. gunu nisamn 6 sma denk gelmekte ve sicakhklar 10 °C nin tizerine ctkmaktadrr.

7-9 nisan tarihinde mart 3. dokuzu nedeniyle ortalama stcakliklar 9 °C'ye kadar dusmustur. Daha soma hava sicakhklan artarak ortalama

The Comporision of Folk Ce\endar with Ternperatue Data of Afyonkarahisar

sicakhk yaklasik yeniden 11 °C'ye kadar yukselmistir. Nisan aYI ortalannda, ozellikle 23 nisandan itibaren sicakhklardaki a111~ ivme kazanmaktadir. Nitekim bu durum grafikte net bir sekilde gorulmektedir.Io nisan tarihinde Avrilin 5'i sogugu gorulup ortalama sicakhk 9,6 °C'ye dusmiistur, Bu tarihten soma ortalama sicakltk 10 °C yi gecer (Sekil 7).

19-24 nisan tarihleri arasmda Sitte-i Sevir soguklan gorulur, Ortalama sicaklik 9,5 °C civanna dusmustur. Bu tarihten soma sicakhklar hizla artarak 29 nisan tarihinde yaklasik 13 °C'ye yukselir,

Sekil 7: Nisan aYIgunlukortalamasicakhk grafigi

3. mart dokuzu NisAN Sitte-i Sevir

~-~~r-I

-13----~--·---_· Avril 5'i sogugu ..

12- j - - - ;

9+'-"'+""L- ~

3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 gunler

5.7. MAYIS

Mayis aYI, kasim aYIl1d~1 oldugu gibi halk takviminde onernli bir donum noktasidrr. Kasun gunleri 6 mayista yerini 186 gun surecek olan Hizrrgunlerine birakir.

3 mayis tarihinde gorulen Cicek futmasi soguk donemini karakterize ettigine inarulankasim gunlerinin son sayili gunleridir. Ortalama sicakhklar 14°C civarmdadrr.

6 mayis tarihinde Hizrr gilnlerinin baslamasiyla birlikte sicakhklarda yukselisler ivme kazanmaya baslar. Bu tarihten soma aruk steak donernin

Afyonkarahisar Halk TakvimininSrcaklikVcrileriileKarsilasnnlrnasr

basladigt soylenebilir. Halk arasmda tarumlananHizir gtinleri ashnda cografi olarak ele ahndigmda cephesel faaliyetlerin zayiflayrp kuzey enlernlere cekildigi Basra alcak basmci ile Azor yiiksek basmc kosulannm tilkeye yerlesmeye basladigi donemdir. Hizir gunlerinin basmda 14°C civannda seyreden ortalama sicakhklar rnayisayisonunda 17°C ye kadar ytikselir.12-28 mayis tarihleri arasmda zaman zaman mevsimsiz soguklar gorulur. Mevsimsiz soguklann icinde 16 mayis'da Filizkrran firtmasi gorulur. Ortalama sicakhk 15°C civarmdadir. 25 mayis'ta ise Dlkerftrtmasigorulur. Bu tarihlerde ortalama sicakhklar 16°C civarmdadir (Sekil 8).

Sekil 8: MayrsaYI gunlukortalama sicakhk grafigi

18 17 16 ~ ₁₅ :;;:

'"

u ₁₄ in 13 12 11 Mevsimsiz soguklar Ci~ek flrtmasl

MAYIS _Olkernrtmast

3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31

gOnler

5.8. HAZiRAN AYI HALK TAKViMi SICAKLIK

tr.tsxtst

Haziran, yaz kosullannm ulke genelinde iyiden iyiye hissedilrneye baslandigi bir donemdir. Bu aym basmda (2 haziran) filiz koparan frrtmasi yasamr. Ortalama sicakhk 16°C civanndadir. Bu ayda hava stcakhgi devamli olarak ytikselmektedir.lO haziran tarihinde Dlker dogumu frrtmasi gorulur. Ortalama sicakhk 18,5 °C civanndadir. 22 haziran tarihinde Gundonumufirnnast gorulur, Ortalamasicaklrk20.2°C'dir (Sekil 9).

Bu ayda devamh yukselmekte olan sicakhgi Filiz koparan firtmasr, Dlker dogumu futmasi ve Gundonumu frrtmasinda I-2°C kadar dusurmektedir. 30 haziran tarihinde ortalama sicakhk 21°C' ye kadar yukselrnistir.

22 21 20 ~ ₁₉ 3Z t1l 0 18 iii 17 16 15

The Comporision of Folk Celendar with Tcmperatue Data of Afyonkarahisar

Sekil 9: Haziranayigi.inli.ikortalarna sicakhkgrafigi

Olker dogumutirtmasr

Filiz Gundonumu trrtmasr

koparan

rrtmasi

3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29

gunler

5.9.TEMMUZ

Temmuz aymda devamh ylikselmekteolan sicakhgi 11 temmuz tarihindeki Cark donumu ftrtmasi 1 °C civannda dusurur. Ozellikle temmuz aymm ortalanndan soma Basra alcak basmci etki alarum iyice genisleterek Turkiye'nin ozellikle guney ve dogu bolgelerini etkisi altma ahr. Azor yuksek basmc kosullannm ulke genelinde hakim olmasi nedeniyle yaz kurakhgi siddetli bir sekilde hukum surmeye baslar, 24 temmuz tarihinde Sam rlizgarlan baslar. Gunluk ortalama sicakhklar 23°C civannda yuksek en yuksek seviyelerinde seyreder (Sekil 10).

Sekil Ifl: Temmuzayigunlukortalamasicakhkgratigi --.

Carkdonumu frrtmasi Sam ruzgarlan ba§langlcl

23.5

A

I

23,0 A , 22,5

r-:

/

\J

J \

.>:.

...

r-

V ...

~

'.

::;;: 22.0

r

"-.V;'

\.-...

t1l 0 _21,5 Ui

1""-

• L"""U~ 21,0 20.5 20,0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 gunler,

Afyonkarahisar Halk TakvimininSrcakhkVerilerilleKarsrlasunlmasi

5.10. AGUSTOS

1-8 agustos arast sicakhklar en yUksek seviyeye cikar. Bu donernde ortalama sicakhk 23 °C'ye kadar yukselmistir. Stcakhklann en yuksek seviyeye \lkttgl bu doneme Eyyam-i BahUr ismi verilmektedir. B u tarihten soma hava sicakhklan artik yavas yavas dU~U~ egilimine girmektedir. 24 agustos'ta Sam ruzgarlan sona erer. Ortalama sicakhk 21,5 °C'ye kadar dusmustur, 31 agustos'ta Mihr-i Can firtmasi gorulur. Ortalama sicakhklar 20 °C'ye kadar duser (Sekil l l ).

Sekil H: Agustos.ayi gunluk ortalama sicakhk grafigi

Mihr-i can firtmasl

A Sam ruzgarlan sonu

Eyyam-i Bahur _....••.•~ . 23,5 23,0 -i----~:_---­ 22,5 +--c_---;'--~-_:1"<._----___l

...

t

22,0 ~ 21,S+--c---4'''\---,/----'''...-"V---~ 21,0 +--c~---"'--~.-+~ 20,5 + - - c - - - : " ' - - - \ - i 20,0 +-r----r-,---,--,---,-,--,---,---,--,-,.--,---,-,.---,,--,--;---r-,-,---,--,---,-,.--,--,-,.---,r---r-\ 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 qunler 5.11. EYLUL

Eylul aymda sicakltklar genet bir dnsns egilimindedir. eylul aymm birinci gUnU 20,5°C olan ortalama sicakhk eylul aY1l11l1 son gUnli 15,8 °C'ye kadar dusmus olur.

, 6-9 eylUl tarihinde Bildtrcm gecimi firtmast gorulur. Ortalama sicakhk 17,5 °C'ye kadar duser. Bu firtmanm ozelligi btldircm kuslan Rusya'dan Karadeniz'e acilarak Turkiye'nin Karadeniz kiyilanna yorgun bir sekilde ulastiklanndan kryida bulunan teknelere ve bazi bannaklara kendilerini atarak avcilann hedefi olmaktadirlar. 12 eylUl tarihinde Caylak firtmasi gorulur, Ortalama sicakhk 18 DC civanndadir (Sekil 12).

The Comporision of Folk Celendar with Temperatue Data ofAfyonkarahisar

25 eyltil tarihinde Kestane karasi frrtmasi gorulur. Bu firtma i.le birlikte sonbahar mevsimi baslarms sayilmaktadir. Cephesel faaliyetler kestane karast firtmasi ile birlikte saganak yagmurlarla kendisini gosteriri, Bu frrtmayla birlikte kestane agaclannda bulunan kestanelerin dikenleri acilarak kestaneler yere dokulur. Bu fntmayla birlikte ortalama sicakhk 16,5 "C'ye duser, Kestane karast firtmasmm hemen ardmdan gorulen (30 eylul) Turna gecimi firtmasi He Turnalar guneye dogru go<; ederler ve go<; rotalan uzerinde Afyon bulunmaktadtr. Ortalamasicakhk 15,8 "C'ye kadar duser.

~ekil12:Eyltil ayi gtinltik ortalama sicakhkgrafigi

Blldircin ge~imi flrtinasl ·~aylak UL flrtinasl Turnage~imi flrtlnaSI - Kestane karasl firbnasl 20 +-~r---i 19 +--~ .-t ~ 3< ~ 18+---''_''N~-'*:::"!''---''I.--::&C-_·---tI----~ ;;; 17 +----16+ - - - . - - - , " " " = ' 1 L . , - 1 15-'---,-,--,--,-,--,-,-,--r-r-r--,--,.-,--,-.,.--,-,--,--,--,--,--r-r--,--,.-,--,-.,....-i 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 gunter

6.12. EKiM AYI HALK TAKViMi SICAKLIK

n.tsxtst

Ekim aYl He birlikte cephesel faaliyetler hiz kazanrnaya baslar ve polar hava kutleleri etki alanlanm gtineye indirerek ozellikle Turkiye'nin kuzey ic ve dogu bolgelerini etkilemeye baslar. Akdeniz bolgesinin kiyi kesimlerinde ve Ege kiyilannda ozellikleguney bau kiyilarda Awl' yuksek basmc kosullan etkisini yitirmemistir. Sicakhklar genel olarak bir dU~ii~

egilimindedir. Ekim aymm birinci gunu ortalama sicaklik 15,3DC iken aym son gunleri ortalama sicakhk 8 "C'ye kadardusrnustur. 5 ekim tarihinde koc katuru firtmasi sirasmda ortalama sicakhk 14.6DCcivarmdadir. Ekim aymda Afyon' da kis kosullan baslar, Afyon' a gore oldukca doguda Igdir' da krs daha erken geldigi icin koc katnm 23 Eyltil'dUr (Giiner ve Simsek 1998). 15

Afyonkarahisar Halk Takviminin Sicakhk VerileriileKursilasnnlmast

eki m tarihinde Meryem ana firtmasmda ortalama sicaklik 13.1 °C dir. 27 ekim tarihindeBalik frrtmasi gorulur. Ortalama sicakhk 8 °C'ye kadar duser, Ozellikle balik futmasi denizciler icin bUyUk bir oneme sahiptir. Bu firtmayla birlikte Karadeniz de bahk sezonu tam anlarruyla baslarnaktadirt'Sekil 13).

Sekll D: Ekim aYI gtinltik ortalama sicaklrk grafigi

~L-

I I '\~

--..

.

I I ~~ r---... .-..

1----...

r

--,

1---),.

\7-~

Koc katuru trrtmast

16 15 14 13 12 11 10 9 8 7

Meryem ananrtmasi Baliktirtmasr

3 5 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31

gOnler

6. AFYONKARAHisAR'DA DOCAL MEVsiMLER iLE HALK

TAKViMi

Dogal mevsimlerin belirlenmesinde Koc (1999) tarafmdan onerilen yontem Afyon' a uygulandigmda tabla 2' deki durum ortaya crkmaktadrr. Halk takvimi cok genel oldugundan gunluk degerler elealmmarrustrr.

The Cornporisiou of Folk Celendar with Temperatue Data of Afyonkarahisar

Afyonkarahisar Halk Takviminin Srcakhk Verileri ilc Karsrlasunlrnasi

Tablo 2: Afyonkarahisar'da dogal mevsimler ve etki donemleri.

Mevsimler Ay

Baslangic Biti~ <;ok~iddetli Kl~ (<;~K) Arahk Subat

SiddetliKl~ (~K) Kasrm Mart

Tipik KI~(TK) Kasnn Mart

HafifKl~(HK) Ekim Nisan

BaharKI~(BK) Eyliil Mayis

Tipik Bahar(TB) Ilkbahar: Mart Ilkbahar: Haziran Sonbahar: EylUI Sonbahar: Arahk

Bahar Yaz (BY) Ilkbahar: Mayis Ilkbahar: Haziran Sonbahar: EylUI Sonbahar: EylUl

Tipik Yaz(TY) Nisan Ekim

~iddetliYaz (~Y) Mayis Ekim

<;ok~iddetli Yaz(<;~Y) Temmuz Agustos

Daha onceden de bahsedildigi uzere halk takviminde yil iki ana doneme aynlrrusol~p,soguk donern olarak adlandmlan kasnn gunleri kasrm ayinda baslayip mayisayma kadar surmekte, steak donemi temsil eden HIZlr gunleri ise mayisaymdan kasrmayma kadar surmektedir. Tablo 2'ye gore dogal mevsimler ile halk takvimi ile arasmda bariz bir uyum gozukmektedir.

KI~ dogal mevsimi tabloda baslangic olarak kasim ayr oldugu

gorulmektedir, Kasun aYI aYI1l zamanda halk takviminde soguk donerni

The Comporision of Folk Celendar with Tcmperatue Data of Afyonkarahisar

r

mevsimi ay olarak ele almdigindaarahk aymdan subat ayma kadarsurdugt; gorulmektedir ki bu da halk takviminde yihn en siddetli ktstm icine aldig: kabul edilen zemheri donerni ile uyusmaktadir. Bahar yaz gecis donemi, baslangic olarak HIZIr gunleriyle ayru ay olan mayis aymda baslamaktadir, Aym sekilde siddetli yaz alt dogal mevsiminin etki suresi de ytlm steak doneminiicine alan HIzIr gunlerinin etki suresiyle cakismaktadir.

Halk takvimlerinde bir yilhk dongulere bakildigmda en steak donemle en soguk donemin, mevsimsiz sicaklar ile mevsimsiz soguklarm tam karst karsiya gelmesi ile ortaya cikan simetrik yapi dikkat cekicidir (Sekil 14).

SONDe;

Bandan doguya dogru gidildiginde halk takvimindeki sayili gun ve donemlerin 'tarihlerinde bir taknn farkhhklar olmaktadir. Bandaki illerimizden olan Afyon'da halk takvimi, hava ktitlelerinin batrdan doguya dogru hareket etmesi nedeniyle normal tarihinden 2-3 gun once gerceklesmektedir.

Halk takvimi, iklim tiplerine bagh olarak farkh yoresel adlandirmalar ve hayati faaliyetIerle ifade edilmektedir. Halk takvimi ile stcakhk verileri karsilastmldigmda aralannda genelde bir uyum, aynnttda farkhhklar vardir. Halk takvimi, halkin cok uzun yillara dayah tecrtibe ve gozlemlerine gore tanmsal, ekonomik ve ktilturel etkinlikleri gerceklestirdikleri, boylece yore iklimine uyum sagladiklan bir fenomendir. Meteorolojik aletsel gozlemler en fazla 100-150yila giderken, halk takvimi gozlemleri 1000 yildan eskiye gitmektedir.

Halk takviminde dikkat cekici diger bir ozellik ise her aym 20-21-22'si gibi tarihlerde yani burclara giris zamanlannda iklimde bir takirn farkhhklar oldugu gorulmektedir.

Halk takvimlerinde bir yillik dongulere bakildigmda en steak donemle en soguk donernin, mevsimsiz sicaklar ile mevsimsiz soguklann tam karsi karsiya gelmesi ile ortaya cikan simetrik yapI dikkat cekicidir.

Afyonkarahisar' da kis dogal mevsimi olarak adlandmlan soguk donem kasimdan marta kadar surmekte, bu sure kasim gunleri donerniyle,

Afyonkarahisar Halk Takviminin Srcakhk VerilerilieKarsrlasunlmas:

yaz dogal mevsimi olarak adlandmlan steak donern ise mayrstan kasnna kadar stirmekte, bu donemde luzir gtinleri donerni ile uyusmaktadir. Afyon'da dogal mevsimler ile halk takvimi arasmda genel bir benzerlik, ayrmnda onemli sayilabilecek farklar bulunmaktadir,

KAYNAK«;A

--- 2001, Afyon Kiitugii Cilt 1, Afyon Kocatepe Universitesi Yaymlan, Yaym No: 35, Afyon.

Ardos, M. 1978 "Afyon Bolgesinin Jeotnorfolojisi", istanbul Universitesi, Yaym No:2418, istanbul, , s.24

Darkot, B. ve Tuncel, M. 1995, "Ege Bolgesi Cografyast ", istanbul Universitesi, Yaym No:2565, istanbul" 5.57

Erginer, G. 1984, U:jak Halk Takvimi, Halk Meteorolojisi. TUrk Tarih Kurumu Basrmevi, Ankara

Erture, S. 1977, "Takvimlerimizdeki Klimatolojik Verilerle istanbul Meteorolojik Gozlem Bulgulan Arasmdaki ili~ki"

ju

Cografya Enstitllsii DergisiS:22 s:163-174

Guner,

i.

ve Simsek 0.1998, Igdir'da Halk Takvimi ve Meteorolojisi. TUrk Cografya Dergisi Sayi 33, s: 129-139

Koc, T. 1999, Kuzeyban Anadolunun Dogal Mevsim Ozellikleri. TUrk Cografya Dergisi Sayi 34, s:527-549

Ko~, T. ve Keskin, N. 2001, "Uzunkopru'de Halk Takvimi ve Sicakhk ili~kisi" Baltkesir Universitesl Sosyal Bilimler DergisiS:5 s:I-15

Nisanci, A. 1989, Orta Karadeniz Bolumunde Mevsimlik Hava Tipleri bakimmdan Onernli Devreler. Ataturk Kultur, Dil ve Tarih Ytiksek Kurumu Cogr.Bil.ve Uy.Kol.C.l, S. I, s:48-69

Tuncdilek, N., 1967, lsparta lSI Takvimi.

tu

Cogr.EnsI.Derg.S.16, s.38-52 www.kultur.gov.tr