TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, 10 (3) 342-345 .
Farkl
ı
Ekim Zamanlar
ı
n
ı
n Nohutta
(Cicer arietinum
L.) Verim ve
Verim ile ilgili Karakterlere Etkisi
Murat ERMAN/ Şefik TÜFENKÇİ2
Geliş Tarihi: 14.01.2004
Özet: Araştırma, farklı ekim zamanlarının nohutta verim ve verim ile ilgili karakterlere etkilerini belirlemek amacıyla 1998 ve 1999 yıllarında tesadüf blokları deneme desenine göre dört tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Denemelerde ILC 482 nohut çeşidi kullanılmıştır. Çalışma sonucunda ekim zamanı uygulamalarının verim üzerine etkisi önemli bulunmuştur. En yüksek tane verimi her iki yılda da 10 Nisan'da yapılan birinci ekim zamanından elde edilmiştir. Tane veriminde 1998 yılında 10 Nisan ekim zamanına göre 25 Nisan ekiminde % 14.1; 10 Mayıs ekiminde ise % 25.5 oranında bir azalma meydana gelmiştir. 1999 yılında bu azalma sırasıyla % 29 ve % 47.4 oranlarında olmuştur. Ekim zamanlarının baklada tane sayısı dışında verim ile ilgili özellikler üzerine etkisi önemli bulunmuştur. Her iki yılda da en yüksek değerler birinci ekim zamanından elde edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: nohut, ekim zamanı, verim
Effect of Different Sowing Dates on Yield and Yield Related Characters in
Chickpea
(Cicer arietinum
L.)
Abstract: This study was conducted to determine effect of different sowing dates on yield and yield related
characters of chickpea cultivar ILC 482 during 1998 and 1999 in randomized block design with four replicates. Effect of sowing dates on grain yield was significant. The highest grain yield was obtained from 10 April sowing in both years. Mean decrease in grain yield with 25 April and 10 May sowings were 14.1 and 25.5 % respectively, compared with 10 April sowing in 1998. These losses were 29 and 47.4 % respectively in 1999. Sowing dates also affected significantly yield related characters, except for seed number per pod in both years. The highest values in terms of yield related characters were obtained from 10 April sowing during the first and second year.
Key Words: chickpea, sowing date, yield
Giriş
Nohut (Cicer wietinum L.) Türkiye'de ekim alanı ve üretim bakımından ilk sırada yer alan önemli bir yemeklik tane baklagil türüdür. Ülkemizde 645 000 ha alanda, 830 kg/ha verim ile 535 000 ton üretim yapılmaktadır (Anonim 2003). Nohut, su kullanımı ve transpirasyon oranı oldukça yüksek olmasına rağmen, vejetatif aksamının küçüklüğü ve derin kökleri nedeniyle kurak şartlara dayanıklı bir bitki olarak tanınır (Saxena 1984). Ülkemizde de genellikle
yıllık yağışı düşük kuru tarım alanlarında sulama
yapılmadan, yağışlarla toprakta biriktirilen nemden yararlanarak yetiştirilmektedir. Bu nedenle yağışlara bağlı olarak verim yıllara göre önemli dalgalanmalar göstermektedir. Verim potansiyeli yüksek olmasına karşılık, ülkemizde nohudun verimi düşüktür. Bunun nedeni farklı ekoloijk özelliklere sahip bölgeler için uygun ekim zamanı, ekim sıklığı, gübreleme gibi yetiştirme gereksinimlerinin belirlenmemiş olmasıdır. Bu durumda diğer girdiler karşılansa bile yüksek potansiyel verimin gerçekleşmesi mümkün olmayabilir (Smithson ve ark. 1985). Ekim zamanı, nohudun tane verimini etkileyen önemli bir faktördür. Optimum ekim zamanından sapma, çevre koşullarındaki değişim nedeniyle, bitki gelişmesini ve büyümesini olumsuz bir şekilde etkilemektedir. Kıyı bölgeleri dışında karasal iklime sahip iç bölgelerde ekim
yazlık olarak Şubat ayından Mayıs ayına kadar değişen
zamanlarda yapılmaktadır. Erken ekimde toprakta fazla
1 Yüzüncü Yıl Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü-Van
2 Yüzüncü Yıl Üniv. Ziraat Fak. Toprak Bölümü-Van
nem bulunduğundan, aşırı vejetatif büyüme olmakta ve toprağın suyla fazla doyması sonucu hastalıklar
yaygınlaşmakta ve tane verimi düşmektedir. Buna karşılık
geç ekimde artan sıcaklıklar nedeniyle sınırlı toprak nemi çimlenmeyi olumsuz yönde etkilemekte ve optimum bitki sıklığından daha az bitki çıkış yapmakta, vejetatif ve generatif dönemlerin kısalması ile verim azalmaktadır. Doğu Anadolu gibi kışı sert ve uzun geçen ve genellikle yıllık yağışı düşük bölgelerde ekimin geç yapılması, toprakta nemin azalması ve generatif dönemin yüksek sıcaklıklara rastlaması nedeniyle verimi düşürmektedir. Yetiştiriciler antraknoz hastalığından kaçınmak amacıyla ekimi Mayıs ayına kadar kaydırmaktadırlar. Böyle durumlarda bitki yeterli vejetatif büyüme yapmadan generatif devreye girmekte ve dolaysıyla verimde önemli düşmeler meydana gelmektedir (Açıkgöz 1987). Geç ekimlerde toprak neminin azalması ve yetiştirme süresinin kısalması gibi nedenlerden dolayı verim % 26-68 oranında düşmektedir (Üstün 1994, Anonim 1992). Verimdeki bu
düşmelerin yanı sıra verim ile yakın ilişkili özelliklerde de
olumsuz etkilenmeler olmaktadır.(Eser 1975, Meyveci ve ark. 1993). Antraknoz hastalığına dayanıklı veya tolerant
çeşitler kullanılırsa nohut ekimi geleneksel ekim tarihinden
daha öne alınabilir. Bu nedenle araştırmada, antraknoz hastalığına dayanıklı ILC-482 nohut çeşidi kullanılarak, yıllık yağışın düşük ve aylara dağılışının düzensiz olduğu
ERMAN, M. ve Ş. TOFENKÇL "Farklı ekim zamanlarının nohutta (Cicer arietinum L.) verim ve verim ile ilgili 343 karakterlere etkisi"
bölgede, nohut için en uygun ekim zamanı belirlenmeye çalışılmıştır.
Materyal ve Yöntem
Denenneler, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi uygulama tarlalarında 1998 ve 1999 yıllarında yürütülmüştür. Çalışmada Güneydoğu Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından tescil ettirilen Güney Sarısı çeşidi kullanılmıştır. Deneme toprakları hafif alkali reaksiyonda, organik madde ve azot bakımından fakir, fosfor bakımından orta düzeydedir.
Denemelerin yürütüldüğü 1998 ve 1999 yıllarına ait bazı iklim değerleri Çizelge 1'de verilmiştir. Denemenin yürütüldüğü 1998 ve 1999 yıllarında vejetasyon süresince düşen yağış miktarı sırasıyla 90,5 mm ve 100,6 mm olurken, aynı dönemde uzun yıllar ortalaması 132,5 mm olmuştur. Araştırmanın yürütüldüğü her iki yılda da uzun yıllara ait değerlere göre yağış miktarı azalırken, ortalama sıcaklık değerlerinde bir artış olduğu gözlenmektedir. Ayrıca denemenin ikinci yılında, birinci yıla göre yağış ve ortalama sıcaklık değerlerinde artış olduğu görülmektedir.
Araştırma tesadüf blokları deneme desenine göre dört tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Ekim, 60 tohum/m2 s ıklığında 30 cm sıra aralığında elle yapılmıştır. Denemede ekimle beraber 14 kg/da hesabıyla Diamonyumfosfat (DAP) gübresi uygulanmıştır. Parsel büyüklüğü 1,5 x 5 = 7,5 m2 olarak belirlenmiştir. Parsellere ekim, her iki yılda da 15'er gün arayla 10 Nisan, 25 Nisan ve 10 Mayıs tarihlerinde yapılmıştır. Deneme süresince yabancı otlarla elle yolma şeklinde mücadele yapılmıştır. Hasat, Ağustos ayının ilk yarısında elle yapılmıştır. Hasatta kenarlardan birer sıra parsel başlarından ise 50'şer cm kenar tesiri olarak ayrılmış, değerlendirmeler kalan alan üzerinden yapılmıştır. Hasat olgunluğunda her
parselden tesadüfen 10'ar bitki alınmış ve bu bitkilerde tane sayısı, bakla sayısı, baklada tane sayısı, tane verimi, ana dal ve yan dal sayısı ve bitki boyu gibi özellikler belirlenmiştir. Parsellerden elde edilen bitkiler yeterince kurutulduktan sonra biyolojik verim, tane verimi ve 1000 tane ağırlığı gibi verim ve verim ile ilgili özellikler belirlenmiştir. Bu özelliklerin belirlenmesinde Tosun ve Eser (1975)' in yöntemleri esas alınmıştır. Özelliklere ilişkin verilerin varyans analizi deneme desenine uygun bir
şekilde yapılmış ve ortalamalar arasındaki farkların
belirlenmesinde Duncan Çoklu Karşılaştırma Testi kullanılmıştır (Düzgüneş ve ark. 1987).
Bulgular ve Tartışma
Ekim zamanlarının incelenen özelliklere etkilerine ilişkin ortalamalar ve Duncan grupları Çizelge 2 ve 3'te verilmiştir. Yapılan istatistik analizleri sonucunda verim ve verim ile ilgili olarak incelenen bütün karakterlerden elde edilen değerler yıllar arasında önemli farklılıklar göstermişlerdir. Denemenin ikinci yılında incelenen karakterlerle ilgili olarak, birinci yıla göre daha yüksek değerler elde edilmiştir. En yüksek değerlerin elde edildiği birinci ekim zamanında, biyolojik verimle ilgili olarak 1999 yılında 1998 yılına göre %46,3 oranında bir artış meydana gelirken, bu artış tane veriminde %51 olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 2).
Ekim zamanlarının baklada tane sayısı dışında verim ve verim ile ilgili özelliklere etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. En yüksek değerler birinci ekim zamanından elde edilirken, en düşük değerler üçüncü ekim zamanından elde edilmiştir. Biyolojik verim ile ilgili olarak 1998 yılında birinci ekim zamanına göre ikinci ekim zamanında %13; üçüncü ekim zamanında ise %19.1 oranında bir azalma meydana gelmiştir. 1999 yılında birinci ekim zamanına göre ikinci ve üçüncü ekim
Çizelge 1. Araştırmanın yürütüldüğü bölgeye ait bazı iklim verileri (Anonim 2001)
Aylar Yağış (mm) Ortalama sıcaklık (° C)
1998 1999 UYO* 1998 1999 UYO* Nisan 41.6 49.2 51.7 8.7 8.4 8.1 Mayıs 36.0 41.8 50.5 14.0 14.9 13.2 Haziran 10.7 7.4 17.8 20.9 20.0 18.2 Temmuz 1.0 5.8 23.6 22.8 22.5 Ağustos 1.2 2.2 6.7 23.1 23.8 21.7 Toplam 90.5 100.6 132.5 Yıllık Top. 260.3 322.3 393.8 Yıllık Ort. 10.4 10.7 9.3
*UYO= Uzun yıllar ortalaması (1979-2000, 22 yıllık)
Çizelge 2. Farklı ekim zamanlarının verim ve verim ile ilgili özelliklere etkisi Biyolojik verim
(kg/ha)
Tane verimi (kg/ha)
Bin tane ağırlığı (9) Bitki boyu (cm) Baklada tane sayısı Ekim zamanları 1998 1999 1998 1999 1998 1999 1998 1999 1998 1999 10. Nisan 1138.0 a 1666.0 a 492.2 a 743.1 a 236.5 a 267.3 a 19.3 a 22.5 a 1.03 1.01 25 Nisan 989.1 b 1199.5 b 422.7 b 527.6 b 226.9 b 262.4 b 18.0 b 18.9 b 1.01 1.01 10 Mayıs 920.4 c 913.0 c 366.9 c 390.9 c 220.7 c 259.9 b 17.8 b 18.1 b 1.01 1.00 *ortalamalar arasındaki fark Duncan Çoklu Karşılaştırma Testi'ne göre P<0.05 seviyesinde değerlendirilmiştir.
344 TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, Cilt 10, Sayı 3
zamanlarında sırasıyla %28 ve %45.2 oranında azalmalar meydana gelmiştir. Tane veriminde ise 1998 yılında birinci ekim zamanına göre ikinci ekim zamanında %14.1; üçüncü ekim zamanında da %25.5 oranında bir azalma meydana gelmiştir. 1999 yılında bu azalma sırasıyla %29 ve %47.4 oranlarında olmuştur. 1000 tane ağırlığı bakımından her iki yılda en yüksek değerler birinci ekim zamanından elde edilmiş, 1999 yılında ikinci ve üçüncü ekim zamanları arasındaki fark önemli bulunmamıştır. Bitki boyu bakımından her iki yılda da birinci ekim zamanı en yüksek değerleri verirken, ikinci ve üçüncü ekim zamanları arasındaki fark önemsiz bulunmuştur (Çizelge 2).
Bitkisel özelliklerden bitkide tane verimi, bitkide tane ve bakla sayısı ile ana dal ve yan dal sayısı bakımından ekim zamanları arasında meydana gelen farklar her iki yılda da istatistiksel olarak önemli bulunurken (Çizelge 3), baklada tane sayısı ile ilgili olarak ekim zamanları arasındaki farklar önemli bulunmamıştır (Çizelge 2). Bitkide tane verimi bakımından her iki yılda da en yüksek değerler birinci ekim zamanından elde edilmiştir. 1998 yılında birinci ekim zamanına göre ikinci ekim zamanında %58.8; üçüncü ekim zamanında ise %76.4 oranında bir azalma meydana gelmiştir. 1999 yılında bu azalma sırasıyla %60 ve %76 oranlarında olmuştur (Çizelge 3). Bitkide tane ve bakla sayısı ile ana dal ve yan dal sayısı bakımından en yüksek değerler her iki yılda da birinci ekim zamanından elde edilmiştir. Bitkide ana dal sayısı bakımından 1999 yılında ikinci ve üçüncü ekim zamanları arasındaki fark önemli bulunmamıştır (Çizelge 3). Baklada tane sayısı bakımından birinci ekim zamanı ile diğer ekim zamanları arasındaki fark istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur (Çizelge 2).
Verim ve verim ile ilgili özellikler bakımından yıllar
arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur.
Bölgeye ait iklim parametrelerinden özellikle yağış miktarındaki farklılıklar, incelenen özelliklerle ilgili olarak 1999 yılında daha yüksek değerlerin alınmasına neden
olmuştur. Her iki deneme yılında da vejetasyon
döneminde bölgeye uzun yıllar ortalamasının (132.5 mm) altında yağış düşmüştür. Bununla beraber 1999 yılında (100.6 mm), 1998 yılına (90.5 mm) göre yağış miktarında %11.2 oranında bir artış olmuştur (Çizelge 1). Yağış miktarındaki farklılıklardan dolayı nohuttan elde edilen verim, bölgelere ve yıllara bağlı olarak önemli varyasyonlar göstermektedir (Saxena 1984). Ekim zamanlarının tane verimine etkisi her iki yılda da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Ekim zamanının gecikmesine paralel olarak verim değerlerinde de önemli azalmalar meydana gelmiştir. En yüksek verim değerleri birinci ekim zamanından elde edilmiştir. Birinci ekim
zamanında tane verimi ile ilgili olarak daha yüksek
değerlerin elde edilmesi, uygun sıcaklık ve toprak neminin
de etkisi ile daha iyi bitki büyümesi ve esasen yerime katkıda bulunan bitkide dal, bakla ve tane sayısı ile 1000 tane ağırlığı gibi çeşitli parametrelerdeki artıştan kaynaklanmış olabilir. Dayal ve ark. (1973), yağışlı sezonda erken ekilen bitkilerin yetişmeleri süresince toprak neminden etkili olarak yararlandığını rapor etmişlerdir. Erken ekilen bitkiler vejetatif büyüme, bakla
bağlama ve tane büyümesi için daha fazla zamana sahip
olmaktadırlar. Bunun sonucu olarak bitkiler daha uzun boylu olmakta dallanma ve bakla bağlama daha fazla olmaktadır. Benzer şekilde daha uzun tane doldurma dönemine sahip bitkilerde 1000 tane ağırlığı da yüksek olmaktadır. Sonuç olarak tane verimi de erken ekimlerde daha yüksek olmaktadır (Dixit ve ark. 1993, Akdağ 1995).
Yapılan çalışmada ekimin gecikmesine bağlı olarak 1998 yılında tane veriminde ikinci ekim zamanında %14.1; üçüncü ekim zamanında da %25.5 oranında bir azalma meydana gelmiştir. 1999 yılında ise bu azalma sırasıyla %29 ve %47.4 oranlarında olmuştur. Bu sonuçlar, ekim zamanının gecikmesine paralel olarak nohutta tane veriminde önemli azalmaların olduğunu belirleyen Singh ve Dixit (1992), Dixit ve ark. (1993), Masood ve Kushwaha (1985)' nın sonuçları ile benzerlik göstermektedir. Geç ekimlerde artan sıcaklık bitkilerin yetişme süresini kısaltmaktadır. Bitkiler vejetatif gelişme ve tane doldurma için daha az zamana sahip olmaktadırlar. Böylece bitki büyümesi sınırlanmakta; daha kısa boylu , daha az dallanmış ve az baklaya sahip bitkiler gelişmektedir. Sonuçta kuru madde birikiminin azalması ile daha düşük tane verimi elde edilmektedir (Zaiter ve Barakat 1994, Dixit ve ark. 1993, Arvadia ve Patel 1986). Ekimdeki gecikmenin verimi olumsuz etkilemesi yalnızca artan toprak nemi stresinden değil, aynı zamanda muhtemelen çiçeklenme ve olgunlaşma döneminde sıcaklığın artmasından kaynaklanmıştır. Hava sıcaklığındaki artış, geç ekilen bitkilerin erken çiçeklenmesine ve olgunlaşmasına neden olmaktadır bu da başta bin tane ağırlığı olmak üzere verim ile ilgili özelliklere ters etki yapmaktadır (Dixit ve ark. 1993, Ageep ve Ayoup 1977, Chakraborty ve Mittra 1994, Sandhu ve Hodges 1971). Bu bölgede çoğu kış mevsiminde düşen sınırlı yağış miktarı erken ekimi zorunlu kılmaktadır. Nisan ayından sonra yapılan ekimlerde nohut verimi önemli şekilde azalmaktadır. Vegetatif büyüme ve tane doldurma dönemlerinin uzaması, erken ekimlerde tane verimini arttırmaktadır. Buna karşılık geç ekimlerde bitkilerin erken dönemde artan gün uzunluğuna ve hızlı bir şekilde yükselen sıcaklığa maruz kalması, ayrıca kısalan vejetatif
Çizelge 3. Farklı ekim zamanlarının verim ve verim ile ilgili özelliklere etkisi Bitkide tane verimi
(9)
Bitkide tane sayısı Bitkide bakla sayısı Bitkide ana dal
sayısı
Bitkide yan dal sayısı Ekim zamanları 1998 1999 1998 1999 1998 1999 1998 1999 1998 1999 10. Nisan 1.7 a 2.5 a 6.5 a 9.2 a 6.4 a 9.0 a 1.9 a 2.0 a 0.9 a 2.0 a 25 Nisan 0.7 b 1.0 b 3.5 b 3.6 b 3.4 b 3.6 b 1.8 b 1.8 b 0.6 b 0.9 b 10 Mayıs 0.4 c 0.6 c 1.4 c 2.6 c 1.3 c 2.6 c 1.6 c 1.8 b 0.3 c 0.3 c
ERMAN, M. ve Ş. TÜFENKCI, "Farklı ekim zamanlarının nohutta (Cicer arietinum L.) verim ve verim ile ilgili 345 karakterlere etkisi"
ve generatif dönemlere bağlı olarak verim önemli bir
şekilde azalmaktadır. Yazlık ekilen ürünlerin geç vejetatif
ve generatif dönemleri, artan sıcaklıklara ve azalan toprak nemine rastladığından tane verimi düşmektedir (Hawtin ve singh 1984). Bu nedenle kar örtüsü altında uzun kış mevsimleri olan yüksek rakımlı Doğu bölgelerinde, sınırlı toprak nemini etkin olarak kullanmak ve generatif dönemde kurak periyottan sakınmak için yazlık ekimin mümkün olan en erken dönemde yapılması önerilmektedir (Kantar ve Akten 1994).
Sonuç
Yıllık yağış miktarının düşük ve dağılışının düzensiz
olduğu Van ili ve çevresinde nohut ekimi, ilkbahar son
donlarından sonra toprak tava geldiğinde yapılmalıdır. Bu dönem bölgede Nisan ayının ilk yarısına rastlamaktadır. Bu dönemden sonra yağışlar azalmakta ve sıcaklıklar artış göstermektedir. Buna bağlı olarak verim ve verim ile yakın ilişkili özelliklerde de önemli düşüşler gözlenmektedir. Sonuç olarak, en yüksek tane veriminin alındığı birinci ekim zamanında, verim ile yakın ilişkili özelliklerde de önemli artışların olduğu görülmektedir.
Kaynaklar
Açıkgöz, N. 1987. Nohut Tarımı. T.C. Tarım Orman ve Köy İşleri Bakanlığı, Ege Bölge Zirai Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, No: 76, s.21., Izmir.
Ageep, O. A. A. and A. T. Ayoup, 1977. Effect of sowing date and soil type on plant survival and grain yield of chickpea (Cicer arietinum L.). Journal of Agricultural Science, 88 (3): 521- 527.
Akdağ, C., H. Ötebay ve O. Düzdemir, 1995. Ekim zamanı, azot ve fosfor dozlarının nohutta verim ve diğer bazı özelliklere etkileri üzerine bir araştırma. Gaziosmanpaşa Üniv. Ziraat Fak. Dergisi, 12: 110-121.
Anonim, 1992. Ülkesel Yemeklik Tane Baklagiller Araştırma Projesi. Geçit kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü Yıllık Raporu, Eskişehir.
Anonim, 2001. Meteoroloji Genel Müdürlüğü Kayıtları, Ankara. Anonim, 2003. Tarım İstatistikleri Özeti 2001. T.C. Başbakanlık
Devlet istatistik Enstitüsü, Yayın No: 2758, Ankara. • Arvadia, M. K. and Z. G. Patel, 1986. Response of gram to date
of sowing and fertility levels. Indian Journal of Agronomy, 31 (4) 398-400.
Chakraborty, P. B. and B. N. Mittra, 1994. Effect of date of sowing and tillage on yield and water use efficiency of crops grown on residual soil moisture in eastern India. Tropical Agriculture, 71 (3) 235-238.
Dayal, R., A. Singh and N. H. Saraf, 1973. Preliminary study on movement of available awter in sandy loam soils under dry farming conditions, Ann. Arid Zone 12, 1272-1278.
Dixit, J. P., O. P. Dubey and P. Soni, 1993. Effect of sowing date and irrigation on yield and nutrient uptake by chickpea (Cicer arietinum) cultivars under Tawa Command area. Indian Journal ofAgronomy, 38 (2) 227-231.
Dixit, J. P., P. V. A. Pillai and K. N. Namdeo, 1993. Response of chickpea (Cicer arietinum) to planting date and irrigation schedule. Indian Journal ofAgronomy, 38 (1) 121-123. Düzgüneş, O., T. Kesici, O. Kavuncu ve F. Gürbüz, 1987.
Araştırma ve Deneme Metodları (istatistik Metodları Il). Ankara Üniv: Ziraat Fak. Yay. No: 1021, 381 s. , Ankara. Eser, D. 1975. Nohut (Cicer arietinum L.)'ta değişik ekim ve
toprak yüzüne sürme zamanlarının yerime olan etkileri ve verim ile bazı fizyolojik özellikler arasındaki ilişkiler, TÜBİTAK 5. Bilim Kongresi, 247-257.
Hawtin, G. C. and K. B. Singh, 1984. Prospects and potential of winter sowing of chickpeas in the Mediterranean region. In Ascochyta blight and winter sowing of chickpeas. Proceedings of a Workshop (Eds. M. C. Saxena and K. B. Singh). Pp. 7-16. The Hague, Netherlands: Martinus Nifhoff / Dr Junk Publishers.
Kantar, F. and S. Akten, 1994. Lentil (Lens culinaris Medic.) yields in relation to sowing date. Atatürk üniv. Ziraat Fak. Dergisi 25 (4) 546-552.
Masood, A. and B. L. Kushwaha, 1985. The technology for increasing gram production. Directorate of Pulses Research, Kampur Uttar Pradesh.
Meyveci, K., H. Eyüpoğlu ve E. Karagüllü, 1993. Orta Anadolu bölgesinde bazı nohut çeşitleri için uygun ekim zamanının belirlenmesi. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitiüsü, Ankara.
Sandhu, S. S., H. F. Hodges, 1971. Effect of photoperiod, light intentity and temperature on vegetative growth, flowering and seed production in Cicer arietinum L. Agronomy Journal, 63, 913-914.
Saxena, N. P. 1984. Chickpea In the Physiology of Tropical Field Crops (Goldsworthy, P.R. and Fisher, N. M., eds.), pp.419- 452. John Wiley and Sons Ltd, UK.
Singh, V. K. and R. S. Dixit, 1992. Effect of moisture regime and sowing date on chickpea (Cicer arietinum L). Indian journal of Agronomy, 37 (4) 739-743.
Smithson, J. B., J. A. Thompson and R. J. Summerfield, 1985. Chickpea. P. 315-345 in Grain Legume Crops (Summerfield, R. J. and E. H. Roberts, eds.). Collins, London
Tosun, O ve D. Eser. 1975. Nohut (Cicer arietinum L.) çeşitlerinde verim ve bazı morfolojik özellikler arasındaki ilişkiler. Ankara Üniv: Ziraat Fak. Yıllığı 25 (1)
Üstün, A. 1994. Kuzey-Geçit bölgesinde nohut verimliliğini arttırma yolları. Tarım ve Köy Dergisi, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, 98.
Zaiter, H. Z. and S. G. Barakat, 1994. Flower and pod abortion in chickpea as affected by sowing date and cultivar. Canadian Journal of Plant Science, 75 (2) 321-327.
İletişim adresi:
Yrd. Doç. Dr. Murat ERMAN Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü-Van E-Mail: merman@yyu.edu.tr
Tel: O 432 225 17 94 Faks: 0 432 225 11 04
