T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SAĞLIK BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YENİ ZELANDA TAVŞANLARINDA SİNUS PARANASALES’İN
MULTİDEDEKTÖR BİLGİSAYARLI TOMOGRAFİ
GÖRÜNTÜLERİNİN ÜÇ BOYUTLU REKONSTRÜKSİYONU
Sema ÖZKADİF
DOKTORA TEZİ
ANATOMĠ (VET) ANABĠLĠM DALI
Danışman
Prof. Dr. Emrullah EKEN
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SAĞLIK BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YENİ ZELANDA TAVŞANLARINDA SİNUS PARANASALES’İN
MULTİDEDEKTÖR BİLGİSAYARLI TOMOGRAFİ
GÖRÜNTÜLERİNİN ÜÇ BOYUTLU REKONSTRÜKSİYONU
Sema ÖZKADİF
DOKTORA TEZİ
ANATOMĠ (VET) ANABĠLĠM DALI
Danışman
Prof. Dr. Emrullah EKEN
Bu araĢtırma Selçuk Üniversitesi Bilimsel AraĢtırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından 09102063 proje numarası ile desteklenmiĢtir.
ii
ÖNSÖZ
Burun boĢluğu ve paranasal sinusların morfolojik bilgisi klinik açıdan önemlidir. Bu bilgiler sinus patolojisini ortaya koymak, tedaviyi belirlemek, en donanımlı cerrahiyi planlamak ve cerrahi simulasyon için kullanılır. Paranasal sinusların değerlendirilmesinde en çok kullanılan ve en önemli indeks hacim ölçüleridir. Endoskopik sinus cerrahisinde, cerrahın burun boĢluğu ve paranasal sinusların anatomisini ve anatomik varyasyonlarını kesin olarak bilmesi gerekmektedir (Tingelhoff ve ark 2007). Anatomik varyasyonların bilinmesi; sadece endoskopik sinus cerrahisi komplikasyonlarının azaltılması için değil, ayrıca kronik sinusitise neden olduğu düĢünülen varyasyonların cerrahi olarak düzeltilip döngünün kırılması için de önemlidir (Çağıcı ve ark 2006).
Son on yılda sinus paranasales’i geleneksel röntgen filmi ile görüntülemenin yerini, Bilgisayarlı Tomografi (BT) ve Magnetik Rezonans (MR)’la görüntüleme almıĢtır. Bu iki teknolojik modaliteler, kesin teĢhisin konulmasında ve hastalıklı olan bölgenin daha detaylı anatomik yapısının belirlenmesinde fayda sağlamaktadır. Modern görüntüleme tekniklerinden BT veya MR’ın, sinuslardaki problemin teĢhisi için yeterli bilgi ve tedavinin planlamasında fayda sağlayabildiği görülmektedir (Branstetter ve Weissman 2005).
Son yıllarda multidedektör bilgisayarlı tomografi (MDBT)’den elde edilen sinusların iki boyutlu görüntüleri, üç boyutlu bilgisayar programı kullanılarak bu boĢlukların üç boyutlu rekonstrüksiyonları elde edilmektedir. Ancak literatürde kısıtlı sayıda rekonstrüktiv çalıĢmalar bulunmaktadır. Bu alandaki eksikliği tamamlamak için yapılan bu çalıĢma ile Yeni Zelanda tavĢanında sinus paranasales’in bilgisayarlı tomografi ile elde edilen görüntüleri bilgisayar programı ile üç boyutlu hale getirilmiĢ ve diseksiyonları yapılarak anatomik yapıları ortaya konulmuĢtur.
Hazırlanan çalıĢmanın tamamlanmasına katkılarını esirgemeyen Anatomi Anabilim Dalı BaĢkanı ve Doktora Tez DanıĢmanım Prof. Dr. Emrullah EKEN’e,
iii Anatomi Anabilim Dalı Öğretim Üyelerinden Prof. Dr. Sadettin TIPIRDAMAZ’a ve Prof. Dr. Kamil BEġOLUK’a, Anatomi Anabilim Dalı ArĢ. Gör. Dr. Mustafa Orhun DAYAN’a, Anatomi Anabilim Dalı’ndaki diğer Öğretim Elemanlarına, Biyoloji Öğretmenliği Anabilim Dalı Öğretim Üyeleri’nden Prof. Dr. Tuncer KORKMAZ’a, istatistik iĢlemlerin yapılamasında teknik destek gördüğüm Biyoloji Öğretmenliği Anabilim Dalı Öğretim Üyeleri’nden Yrd. Doç. Dr. Hakan KURT’a, benden maddi ve manevi desteğini esirgemeyen daima yanımda olan değerli eĢim Mehmet ÖZKADĠF’e, kendi zamanlarından fedakarlık eden çocuklarım Ali Eren ve Mustafa Emir’e, canım aileme, projeye maddi destek sağlayan S.Ü. Bilimsel AraĢtırma Projeleri Koordinatörlüğü’ne teĢekkürlerimi arz ederim.
iv İÇİNDEKİLER Sayfa Önsöz ... ii Ġçindekiler ... iv Simgeler ve kısaltmalar... .v 1. GİRİŞ ... 1 2. GEREÇ ve YÖNTEM... 6 3. BULGULAR ... 11
3.1. Sinus Paranasales’in Diseksiyonu... 11
3.2. Sinus Paranasales’den Alınan Görüntülerin Rekonstrüksiyonu ... 14
3.3. Sinus Paranasales’den Alınan MDBT Görüntülerinin Analizi ... 26
4. TARTIŞMA ... 29 5. SONUÇ ve ÖNERİLER ... 32 6. ÖZET ... 33 7. SUMMARY ... 34 8. KAYNAKLAR ... 35 9.EKLER ... 37
Ek.1 Etik Kurul Kararı 10. ÖZGEÇMİŞ ... 38
v
SİMGELER VE KISALTMALAR
BT: Bilgisayarlı Tomografi
MDBT: Multidedektör Bilgisayarlı Tomografi MDCT: Multidedector Computed Tomography MR: Magnetik Rezonans
1
1. GİRİŞ
Bu çalıĢma; Yeni Zelanda tavĢanlarında sinus paranasales’in diseksiyonu ve multidedektör bilgisayarlı tomografi görüntülerinin üç boyutlu modelini ortaya koymak amacıyla gerçekleĢtirilmiĢtir.
Paranasal sinusların sağ ve sol tarafları arasında Ģekil ve büyüklük bakımından önemli değiĢim vardır. Paranasal sinusların esas özellikleri; hava boĢluklarına sahip olmaları, kompleks bir anatomilerinin olması ve kiĢiden kiĢiye değiĢmesidir. Genetik hastalıklar, çevresel Ģartlar ve geçirilen enfeksiyonlar paranasal sinusların geliĢim sürecini etkileyebilir (Tos 1985, Kubal 1998). Sinus hacminin klinik ortamda hesaplanması her zaman mümkün değildir. Olsa bile çok fazla çaba ister. Normal olan sinus tarafı, hasta olan zıt tarafla karĢılaĢtırılarak, tedavinin planlanması ve sonucun değerlendirilmesinde kullanılabilir (Ariji ve ark 1996). Sinusların detaylı anatomik bilgisi, endoskopik sinus ameliyatında yöntemin belirlenmesi ve uygulanmasında önemlidir (Gunkel ve ark 1997, Sivaslı ve ark 2002).
Ġnsan kadavrasının baĢ diseksiyonu, burun ve sinus anatomisini öğrenmek ve teknik uygulamak için önemlidir. Adayların yeteri miktarda insan kadavrasının kafasını bulmaları zordur (Gardiner ve ark 1996). Aynı zamanda nasal ve paranasal sinus hastalıklarının araĢtırılmasında insanlar üzerinde deneysel çalıĢma yapılması etik olarak mümkün değildir. Bunun yanı sıra bu bölgelerin cerrahi travma ve bunu takip eden rejenerasyon paterni ile ilgili çalıĢmaların hemen hemen tamamı hayvanlar üzerinde yapılmıĢtır (KöybaĢıoğlu ve ark 1997). Bu nedenlerle hayvan anatomilerinin, biyolojilerinin ve davranıĢlarının bilinmesi, insana uygulanabilecek modellerin üretilmesi açısından oldukça önemlidir (Palumbo ve ark 2004). Teknik ve modeller klinik ortama taĢınmadan önce temel bilgi kurulmalıdır. Hayvan çalıĢmalarının sonuçları, insan modelleri üzerine uyarlanabilmektedir (Grauer ve ark 2000). Bu amaca yönelik olarak en çok tavĢanlar, beĢeri ve veteriner hekimlikte deney hayvanı olarak kullanılmaktadır. Örneğin tavĢanlar, insandaki paranasal sinus aspergillosis’e benzer enfeksiyonun geliĢiminde kullanılabilir. Fare ve ratlar bu enfeksiyonun çalıĢmasında baĢarısızlıkla sonuçlanmıĢtır (Chakrabartı ve ark 1997).
2 Sinus paranasales, burun boĢluğunun çevresinde yer alan kemiklerin içindeki boĢluklardır (Getty 1975, Dursun 2006). Fetus’ta geliĢmeye baĢlayan ve postnatal dönemde geliĢimlerini tamamlayan çift boĢluklardır (Nickel ve ark 1986). Sinus paranasales, cavum nasi’nin dıĢ kısmında geliĢirler ve böylece direkt veya dolaylı olarak cavum nasi’ye açılırlar. Sinus paranasales’in kendi aralarında ve cavum nasi ile aralarındaki iletiĢimi türler arasında önemlidir. Sinusların duvarları kompakt kemikten oluĢmuĢtur ve içi mukoperiosteum denilen mukoz zar ile astarlı olup, cavum nasi ile devam etmektedir (Getty 1975).
Sinus paranasales’in baĢın ağırlığını artırmadan yüzeyini geniĢletmek, sese titreĢim vermek, Ģokların tesirini azaltmak, duyu organlarını korumak, koku alma yüzeylerini belirtmek, inspirasyon havasını ısıtmak ve nemlendirmek gibi önemli görevleri vardır (Dursun 2006, Emirzeoğlu ve ark 2007). Bunların yanısıra, baĢ kaslarının bağlanması için geniĢ bir yüzey ve diĢlerin yerleĢmesi için birçok boĢluk oluĢtururlar. Sinusların geliĢimi kafatası kemiklerinin Ģeklinin değiĢmesine neden olmuĢtur (Nickel ve ark 1986).
Bütün evcil memelilerde sinus maxillaris, sinus frontalis, sinus palatinus ve sinus sphenoidalis bulunur. Sinus lacrimalis, concha nasalis dorsalis, concha nasalis media ve concha nasalis ventralis ise diğer bazı türlerde görülmektedir. Sinus maxillaris’in yapısı türlere göre oldukça farklılık göstermektedir. DıĢtaki duvar maxilla, os lacrimale ve os palatinum’la, içteki duvar os ethmoidale’nin dıĢ laminası ile ĢekillenmiĢtir. Sinus frontalis frontal kemiğin iki laminası (lamina externa ve lamina interna) arasına yerleĢmiĢtir (Dursun 2006). Sinus palatinus türlere göre os palatinum’un yatay veya dikey düzleminde bulunur (Nickel ve ark 1986). Sinus sphenoidalis corpus presphenoidale içinde uzanır. Ön tarafta os palatinum ile devam eder. Dolambaçlı bir boĢluktur. Sinus lacrimalis, os lacrimale içinde bulunur (Dursun 2006).
Concha’lar önce aĢağıya, sonra yukarıya kendi üzerine kıvrılarak burun boĢluğuna doğru yanal çıkıntılar Ģekillendirilen yapılardır. Kemiksel çatıları os ethmoidale’nin endoturbinale I (nasoturbinale), endoturbinale II ve maxilla’nın maxilloturbinale’si tarafından oluĢturulur. Burun mukozası ile örtülü olup, üstten
3 aĢağıya doğru concha nasalis dorsalis, concha nasalis media ve concha nasalis ventralis olmak üzere üç tanedir. Concha nasalis dorsalis, burun boĢluğunun en üst kısmında bulunur. Kemiksel çatısını endoturbinale I oluĢturur. Concha nasalis media, concha nasalis dorsalis’in arka kesiminin altında bulunur. Kemiksel çatısını endoturbinale II oluĢturur. Concha nasalis ventralis burun boĢluğunun en alt kısmında bulunur. Concha nasalis dorsalis’ten biraz kısa fakat daha hacimlidir. Kemiksel çatısını maxilloturbinale oluĢturur (Dursun 2006).
TavĢanda concha’lar bölünmüĢ durumdadır ve burun boĢluğunun, kafatasının alt yüzeyiyle irtibatını sağlar. Burun boĢluğunun karakteristik yapısını oluĢturan hassas, kıvrımlı ve sarmala benzer bir yapıya sahip olan turbinal kemikler, burun boĢluğunun arka ve yan duvarlarına yerleĢmiĢtir. Doğal Ģartlarda kemiğin altındaki katlanmalardan dolayı yüzey oldukça fazla artmıĢtır. Bu da turbinal kemiklerin, burun epitelinin büyük bir kısmını taĢımasına neden olmuĢtur (Bensley 1948).
Concha nasalis media ve concha nasalis’in dorsalisin yüzeyi tavĢanda insandan daha kapsamlıdır. Sinus maxillaris geniĢ bir Ģekilde burun boĢluğuna açılır. Ancak os ethmoturbinale uzaklaĢtırıldığı zaman görülebilir (Bensley 1948).
Sinuslar fiziksel olarak beyin, göz ve büyük arterlere yakındır. Böylece endonasal sinus ameliyatı yüksek derecede hassasiyet gerektirmektedir. Yoksa küçük bir hatalı karar, anatomik bağlantıdan dolayı felaketle sonuçlanabilir (Burschka ve ark 2005). BaĢ bölgesindeki lezyonların boyutları ve yerleĢimlerini klinik ve radyografik çalıĢmayla tanımlama genellikle zordur (Morrow ve ark 2000). Geleneksel radyoloji yapıları üst üste koymasından dolayı, bölgenin tam araĢtırılmasına izin vermez (Perez-Pinas ve ark 2000). Bilgisayarlı tomografi özellikle anatomik olarak kompleks yapıları Ģekillendirmede kullanıĢlıdır. Bilgisayarlı tomografi tedaviye yaklaĢımı ve hastalığın boyutunu belirleyerek lezyonun cerrahi yönetimine ve çevresindeki dokulara yayılımını göstermesi açısından yardımcıdır (Morrow ve ark 2000).
Kronik sinusitis çoğunlukla günlük aktivitelerin seviyesini düĢüren ve tıbbi kaynakların da oldukça tükenmesine neden olan bir hastalıktır. Ayrıca sinus iltihapları, özellikle hastalarda astım ve orta kulak iltihabına neden olarak,
4 havayollarının duyarlılığının artmasını sağlayabilirler (Jyonouchi ve ark 1998). Kronik sinusitis birçok küçük çocukta ciddi bir problemdir. Çocuklarda sinusitisin tam tedavisi zordur. Çünkü hastalığın belirtileri viral kaynaklı solunum enfeksiyonları ve geniz eti enfeksiyonu veya aĢırı büyüme gibi birçok ortak semptomlarla örtüĢmektedir. Cerrahinin, genellikle ilaç tedavisinde baĢarısızlık gözlendiği zaman endike olduğu belirtilmiĢtir. Fakat çocuklarda ilaç tedavisinin optimum seviyede tanımlanamamasının yanısıra, belirti ve cerrahi müdahalenin aĢamaları açık bir Ģekilde tanımlanamamıĢtır (Sobol ve ark 2005). Sinusitis üzerindeki klinik çalıĢmalar çok fakat bu konu üzerinde yüksek kaliteli bilimsel araĢtırmalar azdır. Son zamanlarda araĢtırmacılar sinusitis üzerinde ciddi olarak kullanılan in vivo ve in vitro terapotik yaklaĢımları esas almaya baĢlamıĢlardır (Jacob ve Chole 2006).
Son yıllarda sinusitisin cerrahi tedavisinde değiĢiklikler olmuĢtur. Özellikle endonasal endoskopik cerrahi, klinisyenin nasal sinus anatomisi ve bölgedeki geniĢ sayıda anatomi varyasyonlarını ve bilgisayarlı tomografi bilgisine sahip olmasını gerektirmektedir (Perez-Pinas ve ark 2000). BT ve MR’dan elde edilen aksiyal, sagittal ve coronal kesitler bu yapıların daha iyi değerlendirilmesine olanak sağlar. Dahası bu radyolojik görüntülere morfometrik yöntemin uygulanması, bu analize yeni bir bakıĢ açısı getirmektedir (Fernandez ve ark 2000).
Özellikle diĢ tedavisinde uygulama yapılan sinus maxillaris’in iki boyutlu bilgisayarlı tomografi görüntülerinin, çeĢitli bilgisayar programları tarafından üç boyutlu rekonstruksiyonları gerçekleĢtirilerek, hacimleri hesaplanmaktadır (Uchida ve ark 1998, Kirmeier ve ark 2011).
Bilgisayarlı tomografi kedilerin ve köpeklerin sinonasal hastalıklarını değerlendirmede oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır (Losonsky ve ark 1997, Saunders ve ark 2002, Reetz ve ark 2006) Ayrıca domuzun kafatasının bilgisayarlı tomografiden elde edilen vertikal, transversal ve sagittal kesit görüntülerinin kullanılması ile sinus maxillaris’inin hacmi hesaplanmıĢtır (Stelzle ve Benner 2010). Ayrıca Japon bıldırcanlarında cavitas nasalis’in morfolojik özellikleri diseksiyon yöntemi ile belirlenmiĢtir (Çevik-Demirkan ve ark 2007)
5 TavĢan sinus paranasales üzerinde Ģimdiye kadar yapılan anatomik çalıĢmalara bakıldığında mevcut bilgilerin MR, BT vb. cihazlardan elde edilen görüntülerin değerlendirilmesine katkıda bulunduğu görülmüĢtür. TavĢanın paranasal sinuslarının normal MR veya BT anatomisi üzerinde sadece sinus maxillaris üzerinde cinsiyet gözetmeksizin (Bahadır ve ark 2008) bir çalıĢma mevcutken, concha’lar üzerinde ve cinsiyet faktörünün karĢılaĢtırıldığı herhangi bir çalıĢmaya rastlanmamıĢtır. Dolayısıyla bu çalıĢma; diseksiyonla birlikte MDBT görüntülerinin analizi ve bu görüntülerin modellenmesiyle tavĢan paranasal sinuslarının üç boyutlu anatomik özellikleri ve biyometrik ölçümlerine odaklanmıĢtır.
6
2. GEREÇ VE YÖNTEM
Yapılan çalıĢma Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Etik Kurulu tarafından 2009/056 sayılı karar ile 24.06.2009 tarihinde kabul edildi.
ÇalıĢmada yaĢları 1-1,5 yıl, ağırlıkları 3-3,5 kg arasında değiĢen 8 erkek ve 8 diĢi toplam 16 adet Yeni Zelanda tavĢanı kullanıldı. Sinus paranasales yüksek çözünürlüklü MDBT görüntüleri elde edildikten sonra hayvanlar usulüne göre öldürülerek sinus paranasales’in olduğu bölge diseke edildi. Burnun sırt kısmı tıraĢlandı. Bu iĢlem için önce burnun sırt kısmının üstüne dikey orta bir çizgi ile naso-frontal sutura ve naso-incisiv suturaya kadar uzanarak kesildi ve periosteum kaldırıldı (Bahadır ve ark 2008). Sağ burun kemiğinin sırt kısmı boyunca transversal olarak osteotomisi gerçekleĢtirildi ve sağ lateral kıkırdağın üst tarafına kesik atıldı. Sinus maxillaris ostium’unu da içeren lateral nasal duvar kısmı kesilip çıkartıldı. Kesilen bu parça, ethmoidin ön parçasıyla birleĢiktir (Verwoerd-Verhoef ve Verwoerd 2003). Bu kesitlerde lateral nazal duvar anatomisi, choncha’lar, ostium ve bunların iliĢkisi araĢtırılmıĢtır. Ayrıca coronal kesitler alınarak sinus maxillaris’in iç kısmı incelenmiĢtir. (KöybaĢıoğlu ve ark 1997). Ortaya çıkan sinus maxillaris ve conchalar fotoğraflanarak isimlendirildi (ġekil 2.1.).
ġekil 2.1. Kafatası derisi soyulmuĢ ve kemik kompartımanları uzaklaĢtırılmıĢ tavĢan kafatasının lateral’den görünüĢü.
7 Görüntüleri alınacak hayvanlar 5 mg/kg ketamine-HCl (KetamidorTM RicherPharma AG, Wels, Austria) ve 20 mg/kg propofol (PropofolTM amp., Fresenius Kabi, Austria) karıĢımıyla intravenöz olarak anestezi edildi. Anestezi altında, yüzükoyun (prone) pozisyonundaki hayvanların MDBT görüntüleri elde edildi. MDBT (Somatom Sensation 64;Siemens Medical Solutions, Forchheim, Germany) cihazının parametreleri; fiziksel detector collimation, 32 x 0,6 mm; nihai kesit collimation, 64 x 0,6 mm; kesit kalınlığı, 0,75 mm; gantry rotasyon zamanı; 330 msec; kVp; 120; mA, 300; rezolusyon, 512 x 512 pixel; rezolusyon aralığı, 0,92 x 0,92 olarak ayarlandı. Doz parametreleri ve taramalar, standart protokoller ve literatür (Prokop 2003, Kalra ve ark 2004) esas alınarak gerçekleĢtirildi. Böylece en düĢük radyasyon düzeyinde ve optimum görüntü kalitesinde radyometrik rezolüsyon (MONOCHROME2;16 bit) elde edilmeye çalıĢıldı. Elde edilen axial görüntüler DICOM formatında stoklandıktan sonra üç boyutlu modelleme programı Mimics 13.1 (Multimodal Immersive Motion rehabilitation with Interactive Cognitive Systems) yüklenen kiĢisel bir bilgisayara aktarıldı. Mevcut program Selçuk Üniversitesi 09102063 nolu BAP projesi ile alınmıĢtır.
Otomatik segmentasyon sürecinin ilk aĢamasında sinus boĢluklarının ve choncha’ların sınırları tespit edildi. Her bir sinus ve choncha’nın sınırları dıĢındaki yerlere tek tek bilgisayar mouse’u ile kesit kesit silme iĢlemi yapıldı ve bu yerler temizlendi. (ġekil 2.2.-2.5.) Manuel düzeltme çıplak gözle tekrar kontrol edildikten ve gereksiz yerler silindikten sonra, sınırları belirlenmiĢ olan görüntüler üst üste bindirilerek, adı geçen programın üç boyutlu çevirici bileĢeni ile rekonstrüksiyon gerçekleĢtirildi. Bu bölgenin üç boyutlu görüntüleri, lokalizasyonları, hacimleri ve modellemesi ortaya konulmuĢtur. Sinus paranasales’in hacimleri ve yüzey alanı ölçümleri üç boyutlu programla otomatik olarak ölçüldü. Ġstatistiki analiz; SPSS 13.0 windows bilgisayar paket programı kullanılarak gerçekleĢtirildi. Sinus paranasales’in her birinin, erkek ve diĢide sağ ve sol taraftaki yüzey alanı ve hacim ölçülerinin yüzde değerleri ve bunların p değerleri verildi. Bağımsız t testi (Independent-Samples T Test) yapılarak, erkek ve diĢide ayrı ayrı sağ ve sol taraftaki sinus paranasales’in yüzey alanı ve hacim ölçülerinin; ortalama değerleri, standart sapmaları, serbestlik derecesi, t değerleri, p değerleri hesaplandı. Ayrıca erkekler ve diĢiler arasında sinus paranasales’in yüzey alanı ve hacim ölçüleri arasındaki benzerlik ve farklılıklar bağımsız t testi (Independent-Samples T Test) ile ortaya
8 konulmuĢtur. Ġstatisik önem; p<0.05 olarak kaydedildi. Terminolojide Nomina Anatomica Veterinaria (NAV 2005) kullanılmıĢtır.
ġekil 2.2. Sagittal kesit üzerinde concha nasalis ventralis, concha nasalis media, concha nasalis dorsalis ve endoturbinalia’nın sınırlarının farklı renklerle sınırlandırılması.
9 ġekil 2.3. Coronal kesit üzerinde sağ ve sol taraftaki concha nasalis dorsalis ve sinus maxillaris’in sınırlarının farklı renklerle sınırlandırılması.
ġekil 2.4. Coronal kesit üzerinde sağ ve sol taraftaki concha nasalis ventralis’in sınırlarının farklı renklerle sınırlandırılması.
10 ġekil 2.5. Coronal kesit üzerinde sağ ve sol taraftaki concha nasalis media ve endoturbinalia’nın sınırlarının farklı renklerle sınırlandırılması.
11
3. BULGULAR
3.1. Sinus Paranasales’in Diseksiyonu (Sekil 3.1-3.4):
Os nasale ve maxilla kaldırıldığı zaman, içinde lateral nasal duvar görüldü. Sinus maxillaris ostiumunu da içeren lateral nasal duvar bölümü kesip çıkartıldığı zaman, bu çıkan kısmın os ethmoidalis’in ön parçasıyla birleĢik olduğu görüldü. Lateral nasal duvar üzerinde concha nasalis dorsalis, concha nasalis ventralis, concha nasalis media ve endoturbinalia tespit edildi. Concha nasalis dorsalis’in, cavum nasi’nin en üst kısmında; concha nasalis media’nın, concha nasalis dorsalis’in arka kesiminin altında; concha nasalis ventralis’in burun boĢluğunun en alt kısmında; endoturbinalia’nın ise concha nasalis media’nın ventral’inin arka kesimine yerleĢmiĢ olduğu tespit edildi. Concha’ların oldukça girintili çıkıntılı olduğu gözlendi (ġekil 3.1.).
Sinus maxillaris’in maksilla’nın içinde, concha’ların ventral’inde bulunduğu kaydedildi. Sinus maxillaris’in ostiumunun ancak concha nasalis dorsalis ve endoturbinalia’nın lateral duvar üzerinden çıkartılması ile ortaya çıktı ve ethmoturbinal concha’nın arkasındaki dar sahaya açıldığı tespit edildi. Yapılan coronal kesitlerde sinus maxillaris’in alt ve üst olmak üzere iki kompartımandan oluĢtuğu görüldü. Alt ve üst kompartımanın arasından canalis nasolacrimalis’in geçtiği belirlendi (ġekil 3.2.). Burun boĢluğunun tabanının, alt kompartımanın taban kısmını oluĢtuğu saptandı (ġekil 3.3.). Sinus maxillar ostium’unun, üst kompartımanın taban kısmı seviyesinde burun boĢluğuna açıldığı görüldü (ġekil 3.4.).
Yapılan coronal ve lateral kesitler incelendiğinde frontal, sphenoid ve ethmoid kemik içerisinde sinus boĢluğunun bulunmadığı tespit edilmiĢtir.
12 ġekil 3.1. Lateral nasal duvar üzerinde; 1:Concha nasalis dorsalis, 2: Concha nasalis ventralis, 3. Concha nasalis media ve 4: Endoturbinalia’nın görünüĢü.
ġekil 3.2. Coronal kesitte 1: Sinus maxillaris’in üst kompartımanı, 2: Sinus maxillaris’in alt kompartımanı, 3: Canalis nasolacrimalis.
1 3 2 1 3 2
13
ġekil 3.3. Sinus maxillaris’in alt kompartımanı.
14
3.2. Sinus Paranasales’den Alınan BT Görüntülerinin Rekonstrüksiyonu (Sekil 3.5-3.13):
Üç boyutlu hale getirilen rekonstrüksiyon görüntülerinde diseksiyon bulgularına paralel görüntüler ve veriler elde edildi. Rekonstrükte edilen sinus maxillaris ve concha’ların volumetrik değerleri ve yüzey alanı ölçümlerinin istatistik analizleri yapıldı (Çizelge 3.1-3.7). Ġstatistik sonuçlarına bakıldığında aynı cinsiyetin sağ ve sol sinus paranasales’i arasında istatistiksel açıdan önemli farklıklar (p< 0,05) kaydedildi. Ayrıca erkek ve diĢi tavĢanların aynı taraftaki sinus paranasales’i oluĢturan boĢluklar arasında da önemli istatistiksel farklar tespit edildi. Bunlara ilave olarak, farklı cinsiyetteki tavĢanların sağ ve sol tarafını oluĢturan sinus paranasales’in yüzey alan ve hacim ölçümlerinin yüzde değerleri de hesaplanarak, cinsiyetler arasındaki ve her iki taraftaki farkları ortaya konulmuĢtur.
Çizelge 3.1. BT görüntülerinin üç boyutlu rekonstrüksiyonu sonucunda elde edilen
erkek Yeni Zelanda tavĢanının sinus paranasales’ine ait yüzey alanı parametrelerin istatistik sonuçları. *: p <0,05 düzeyinde anlamlıdır.
Sinus Paranasales Yüzey Alanı (mm²) N Ss t Sd p Sinus maxilllaris Sağ 8 804,95 44,39 ,376 14 ,712 Sol 8 814,19 53,41 Concha nasalis ventralis Sağ 8 879,72 94,41 ,753 14 ,464 Sol 8 846,4 82,18 Concha nasalis media Sağ 8 666,49 135,04 ,104 14 ,919 Sol 8 659,89 117,78 Concha nasalis dorsalis Sağ 8 280,12 53,62 ,199 14 ,846 Sol 8 275,08 47,81 Endoturbinalia Sağ 8 455,63 124,14 ,144 14 ,888 Sol 8 463,63 96,15
Çizelge 3.1.’deki p değerlerine bakıldığı zaman, erkek Yeni Zelanda tavĢanı’nın sağ ve sol sinus paranasales’lerinin yüzey alanı parametreleri arasında anlamlılık yoktur.
15
Çizelge 3.2. BT görüntülerinin üç boyutlu rekonstrüksiyonu sonucunda elde edilen
diĢi Yeni Zelanda tavĢanının sinus paranasales’ine ait yüzey alanı parametrelerin istatistik sonuçları. *: p < 0,05 düzeyinde anlamlıdır.
Sinus Paranasales Yüzey Alanı (mm²) N Ss t Sd p Sinus maxilllaris Sağ 8 583,34 52,13 ,282 14 ,782 Sol 8 591,00 56,42 Concha nasalis ventralis Sağ 8 355,96 18,64 ,802 14 ,436 Sol 8 364,22 22,38 Concha nasalis media Sağ 8 449,85 31,21 ,217 14 ,831 Sol 8 445,86 41,48 Concha nasalis dorsalis Sağ 8 240,09 18,61 ,028 14 ,288 Sol 8 240,37 22,37 Endoturbinalia Sağ 8 288,31 62,61 ,221 14 ,828 Sol 8 281,66 57,54
Çizelge 3.2.’deki p değerlerine bakıldığı zaman, diĢi Yeni Zelanda tavĢanı’nın sağ ve sol sinus paranasales’inin yüzey alanı parametreleri arasında farklılık yoktur.
16
Çizelge 3.3. BT görüntülerinin üç boyutlu rekonstrüksiyonu sonucunda elde edilen
erkek Yeni Zelanda tavĢanının sinus paranasales’ine ait volumetrik parametrelerin istatistik sonuçları. *: p < 0,05 düzeyinde anlamlıdır.
Sinus Paranasales Hacim
(mm³) N Ss t Sd p Sinus maxilllaris Sağ 8 812,95 105,69 ,205 14 ,841 Sol 8 822,12 69,94 Concha nasalis ventralis Sağ 8 539,03 92,38 ,197 14 ,874 Sol 8 529,27 105,21 Concha nasalis media Sağ 8 427,99 95,69 ,333 14 ,744 Sol 8 442,01 70,96 Concha nasalis dorsalis Sağ 8 267,23 71,62 ,288 14 ,823 Sol 8 258,52 81,12 Endoturbinalia Sağ 8 289,69 102,29 ,651 14 ,525 Sol 8 320,87 88,66
Çizelge 3.3.’deki p değerlerine bakıldığı zaman, erkek Yeni Zelanda tavĢanı’nın sağ ve sol sinus paranasales’inin volumetrik parametreleri arasında farklılık yoktur.
17
Çizelge 3.4. BT görüntülerinin üç boyutlu rekonstrüksiyonu sonucunda elde edilen
diĢi Yeni Zelanda tavĢanının sinus paranasales’ine ait volumetrik parametrelerin istatistik sonuçları. *: p< 0,05 düzeyinde anlamlıdır.
Sinus Paranasales Hacim
(mm³) N Ss t Sd p Sinus maxilllaris Sağ 8 561,15 80,27 ,044 14 ,965 Sol 8 563,05 90,51 Concha nasalis ventralis Sağ 8 259,50 73,20 ,257 14 ,801 Sol 8 268,78 71,38 Concha nasalis media Sağ 8 300,75 44,12 ,280 14 ,783 Sol 8 293,54 57,90 Concha nasalis dorsalis Sağ 8 210,15 24,27 ,464 14 ,650 Sol 8 218,34 43,67 Endoturbinalia Sağ 8 195,10 42,34 ,472 14 ,645 Sol 8 185,62 37,97
Çizelge 3.4.’deki p değerlerine bakıldığı zaman, diĢi Yeni Zelanda tavĢanı’nın sağ ve sol sinus paranasales’inin volumetrik parametreleri arasında farklılık yoktur.
18
Çizelge 3.5. BT görüntülerinin üç boyutlu rekonstrüksiyonu sonucunda elde edilen
erkek ve diĢi Yeni Zelanda tavĢanının sinus paranasales’ine ait yüzey alanı parametrelerin istatistik sonuçları. *: p<0,05 düzeyinde anlamlıdır
Sinus Paranasales Yüzey Alanı (mm²) N Ss t Sd p Sinus maxilllaris Erkek 16 809,57 47,68 12,52 30 ,000* DiĢi 16 587,17 52,62 Concha nasalis ventralis Erkek 16 863,06 87,22 22,46 30 ,000* DiĢi 16 360,09 20,35 Concha nasalis media Erkek 16 663,19 122,46 6,75 30 ,000* DiĢi 16 447,86 35,52 Concha nasalis dorsalis Erkek 16 277,60 49,14 2,81 30 ,008* DiĢi 16 240,23 19,88 Endoturbinalia Erkek 16 459,63 107,34 5,72 30 ,000* DiĢi 16 284,98 58,19 .
Çizelge 3.5.’deki p değerlerine bakıldığı zaman, erkek ve diĢi Yeni Zelanda tavĢanının sağ ve sol sinus paranasales’inin yüzey alanı parametreleri arasında anlamlılık vardır. Sinus maxillaris, concha nasalis ventralis, concha nasalis media, concha nasalis dorsalis ve endoturbinalia’nın yüzey alanı ölçüm değerleri erkek Yeni Zelanda tavĢanında diĢi Yeni Zelanda tavĢanından daha büyük değerlere sahiptir.
19
Çizelge 3.6. BT görüntülerinin üç boyutlu rekonstrüksiyonu sonucunda elde edilen
erkek ve diĢi Yeni Zelanda tavĢanının sinus paranasales’ine ait volumetrik parametrelerin istatistik sonuçları. *: p< 0,05 düzeyinde anlamlıdır.
Sinus Paranasales Hacim (mm³) N Ss t Sd p Sinus maxilllaris Erkek 16 817,53 86,71 8,52 30 ,000* DiĢi 16 562,10 82,65 Concha nasalis ventralis Erkek 16 534,15 95,78 9,10 30 ,000* DiĢi 16 264,14 70,01 Concha nasalis media Erkek 16 435,00 81,70 5,76 30 ,000* DiĢi 16 297,14 49,87 Concha nasalis dorsalis Erkek 16 262,87 74,06 2,38 30 ,024* DiĢi 16 214,24 34,39 Endoturbinalia Erkek 16 305,28 93,86 4,52 30 ,000* DiĢi 16 190,36 39,16
Çizelge 3.6.’daki p değerlerine bakıldığı zaman, erkek ve diĢi Yeni Zelanda tavĢanının sağ ve sol sinus paranasalesinin volumetrik parametreleri arasında anlamlılık vardır. Sinus maxillaris, concha nasalis ventralis, concha nasalis media, concha nasalis dorsalis ve endoturbinalia’nın volumetrik ölçüm değerleri erkek Yeni Zelanda tavĢanında diĢi Yeni Zelanda tavĢanından daha büyük değerlere sahiptir.
20
Çizelge 3.7. BT görüntülerinin üç boyutlu rekonstrüksiyonu sonucunda elde edilen
erkek ve diĢi Yeni Zelanda tavĢanının sinus paranasales’ine ait yüzey alanı ve volumetrik parametrelerin yüzde ve p değerleri. *: p<0,05 düzeyinde anlamlıdır
Yüzey Alanı (mm²) %
Hacim (mm³) %
Erkek Dişi Erkek Dişi
Sinus maxilllaris Sağ 26,07 (,000)* 30,42 (,000)* 34,78 (,000)* 36,75 (,000)* Sol 26,61 (,000)* 30,73(,000)* 34,64 (,000)* 37,93 (,000)* Concha nasalis ventralis Sağ 28,5 (,000)* 18,56 (,000)* 23,07 (,000)* 17,00 (,000)* Sol 27,66 (,000)* 18,94 (,000)* 22,33 (,000)* 17,57 (,000)* Concha nasalis media Sağ 21,6 (,000)* 23,46 (,000)* 18,32 (,004)* 19,7 (,004)* Sol 21,57 (,001)* 23,18 (,001)* 18,62 (,182) 19,19 (,182) Concha nasalis dorsalis Sağ 9,07 (,000)* 12,52 (,000*) 11,43 (,000)* 13,77 (,000)* Sol 9,01 (,000)* 12,5 (,000)* 10,89 (,000)* 13,12 (,000*) Endoturbinale Sağ 14,76 (,503) 15,04 (,503) 12,4 (,402) 12,78 (,406) Sol 15,15 (,238) 14,65 (,238) 13,52 (,005)* 12,19 (,005)* Çizelge 3.7.’deki erkek ve diĢi Yeni Zelanda tavĢanının sinus paranasales’ine ait yüzey alanı ve volumetrik parametrelerine ait yüzde değerlerine bakıldığında; sağ ve sol taraftaki sinus maxillaris, concha nasalis media, concha nasalis dorsalis ve sağ taraftaki endoturbinalia’nın yüzey alanı ve volumetrik parametrelerine ait yüzde değerlerinin diĢi tavĢanlarda erkek tavĢanlardan daha büyük olduğu, bunun da istatistiki anlam taĢıdığı görülmüĢtür. Erkek ve diĢi tavĢanlar arasında hem sağ tarafta, hem de sol tarafta sinus maxillaris’in, concha nasalis ventralis’in ve concha nasalis dorsalis’in yüzey alanı ve hacim ölçülerinin yüzde değerleri arasında anlamlılık vardır. Concha nasalis media’nın, erkek ve diĢi tavĢanlar arasında yüzey alanı ve hacim ölçülerinin yüzde değerleri bakımından sağ tarafta anlamlı olduğu, sol tarafta ise sadece yüzey alanına ait değerlerin farklı olduğu, hacim ölçülerine ait değerlerde ise fark olmadığı görülmüĢtür. Endoturbinalia’nın ise erkek ve diĢi tavĢanlar arasında hacim ölçülerinin yüzde değerleri bakımından sadece sol tarafta farklı olduğu tespit edilmiĢtir. Sağ taraftaki yüzey alanı ve hacim ölçülerine ait yüzde değerleri ve sol taraftaki yüzey alanına ait yüzde değerleri arasında farklılık yoktur.
21
Şekil 3.5. Sinus paranasales’in dorsal görünüĢü. 1: Concha nasalis ventralis sinister,
2: Concha nasalis ventralis dexter, 3: Concha nasalis dorsalis sinister, 4: Concha nasalis dorsalis dexter, 5: Sinus maxillaris sinister, 6: Sinus maxillaris dexter, 7: Concha nasalis media sinister, 8: Concha nasalis media dexter, 9: Endoturbinalia sinister, 10: Endoturbinalia dexter.
Şekil 3.6. Sinus paranasales’in ventral görünüĢü. 1: Concha nasalis ventralis sinister,
2: Concha nasalis ventralis dexter, 5: Sinus maxillaris sinister, 6: Sinus maxillaris dexter, 7: Concha nasalis media sinister, 8: Concha nasalis media dexter, 9: Endoturbinalia sinister, 10: Endoturbinalia dexter.
22
Şekil 3.7. Sinus paranasales’in caudal görünüĢü. 3: Concha nasalis dorsalis sinister,
4: Concha nasalis dorsalis dexter, 5: Sinus maxillaris sinister, 6: Sinus maxillaris dexter, 7: Concha nasalis media sinister , 8: Concha nasalis media dexter, 9: Endoturbinalia sinister, 10: Endoturbinalia dexter.
Şekil 3.8. Sinus paranasales’in cranial görünüĢü. 1: Concha nasalis ventralis sinister,
2: Concha nasalis ventralis dexter, 3: Concha nasalis dorsalis sinister, 4: Concha nasalis dorsalis dexter, 5: Sinus maxillaris sinister, 6: Sinus maxillaris dexter, 7: Concha nasalis media sinister, 8: Concha nasalis media dexter.
23
Şekil 3.9. Sinus paranasales dexter’in lateral görünüĢü. 2: Concha nasalis ventralis
dexter, 4: Concha nasalis dorsalis dexter, 6: Sinus maxillaris dexter, 8: Concha nasalis media dexter, 10: Endoturbinalia dexter.
Şekil 3.10. Sinus paranasales dexter’in medial görünüĢü. 2: Concha nasalis ventralis
dexter, 4: Concha nasalis dorsalis dexter, 6: Sinus maxillaris dexter, 8: Concha nasalis media dexter, 10: Endoturbinalia dexter.
24
Şekil 3.11. Sinus paranasales sinister’in lateral görünüĢü. 1: Concha nasalis ventralis
sinister, 3: Concha nasalis dorsalis sinister, 5: Sinus maxillaris sinister, 7: Concha nasalis media sinister, 9: Endoturbinalia sinister.
Şekil 3.12. Sinus paranasales sinister’in medial görünüĢü. 1: Concha nasalis
ventralis sinister, 3: Concha nasalis dorsalis sinister, 5: Sinus maxillaris sinister, 7: Concha nasalis media sinister , 9: Endoturbinalia sinister.
25 Şekil 3.13. Sinus maxillaris. a: Üst kompartıman, b: Alt kompartıman
26
3.3. Sinus Paranasales’den Alınan MDBT Görüntülerinin Analizi (Şekil 3.14-3.17):
Sinus paranasales’in sagittal görüntüsünde concha nasalis dorsalis’in cavum nasi’nin dorsal kısmında bulunduğu saptandı. Concha nasalis dorsalis’in ventralinin cranial tarafında concha nasalis ventralis, concha nasalis dorsalis’in ventralinin caudal tarafında concha nasalis media’nın bulunduğu ve kıvrımlardan oluĢtuğu, aralarında boĢlukların olduğu tespit edildi. Concha nasalis media’nın ventral’inin caudal tarafında ise endoturbinalia’nın bulunduğu ve gözlemlendi (ġekil 3.14).
Sinus paranasales’in coronal görüntüsünde septum nasi’nin cranial kısmının sağ ve sol tarafında bulunan concha nasalis ventralis’in kıvrımlı bir yapısının olduğu ve boĢlukların ise bunların arasını doldurduğu görüldü (ġekil 3.15).
Sinus paranasales’in coronal görüntüsünde septum nasi’nin medial kısmının sağ ve sol tarafında çizgilerden oluĢan kısım concha nasalis media; concha nasalis media’nın ventralinde, septum nasi’nin caudal sağ ve sol tarafında yine çizgilerden oluĢan bölümün endoturbinalia olduğu ve aralarında boĢlukların bulunduğu saptandı (ġekil 3.16).
Sinus paranasales’in coronal görüntüsünde cavum nasi’nin sağ ve sol tarafında, concha nasalis dorsalis ve sinus maxillaris’in bulunduğu ve birbirlerinden bir septum ayrıldıkları tespit edildi. Üst tarafta concha nasalis dorsalis ve onun ventralinde sinus maxillaris bulunduğu görüldü. Sinus maxillaris’in üst ve alt kompartımanları kolaylıkla ayırt edilebildi (ġekil 3.17).
27
Şekil 3.14. Sinus paranasales’in sagittal MDBT görüntüsü. 1: Concha nasalis
ventralis sinister, 3: Concha nasalis dorsalis sinister, 7: Concha nasalis media sinister, 9: Endoturbinalia sinister.
Şekil 3.15. .Sinus paranasales’in coronal MDBT görüntüsü. 1: Concha nasalis
28
Şekil 3.16. Sinus paranasales’in coronal MDBT görüntüsü. 7: Concha nasalis media
sinister, 8: Concha nasalis media dexter, 9: Endoturbinalia sinister, 10: Endoturbinalia dexter.
Şekil 3.17. Sinus paranasales’in coronal MDBT görüntüsü. 3: Concha nasalis
dorsalis sinister, 4: Concha nasalis dorsalis dexter, 5a: Sinus maxillaris sinister’in üst kompartımanı, 5b: Sinus maxillaris sinister’in alt kompartımanı, 6a: Sinus maxillaris dexter’in üst kompartımanı, 6b: Sinus maxillaris dexter’in alt kompartımanı.
29
4. TARTIŞMA
Yeni Zelanda tavĢanlarında sinus paranasales’i oluĢturan sinus ve concha’ların yapısı, düzeni ve yerleĢimleri araĢtırıcıların KöybaĢıoğlu ve ark (1997) ve Özer (2004) tespit ettiği bulgularla paralellik göstermektedir. Asai ve ark (2002)’nın belirttiği gibi sinus maxillaris burun kemiğinin hemen altına yerleĢmiĢtir. Yeni Zelanda tavĢanlarının sinus maxillaris’i, insandan farklı olarak iki kompartımandan oluĢmaktadır ve bu kompartımanlar birbirinden ayıran bölme içinde canalis nasolacrimalis bulunmaktadır. Concha’lar ise insandakinden daha geliĢmiĢ ve oldukça kıvrımlı bir yapıya sahiptirler. Gerek diseksiyon esnasında, gerekse bilgisayar görüntülerinde sinus frontalis ve sinus sphenoidalis’e rastlanılmamıĢtır. Gerçek bir sinus ethmoidalis de mevcut değildir. Fakat Özer (2004) sinus ethmoidalalis’e benzer havalı boĢlukları tek bir ethmoidal sinus olarak değerlendirmiĢtir. Bahadır ve ark (2008) teknik olarak sinus ethmoidalis’in hacmini bulmanın oldukça zor olduğunu belirtmiĢlerdir.
Pinkston ve ark (1995)’nın belirttiği gibi esasen tavĢanın burun ve sinus maxillaris’inin anatomisi insanınkine benzer. Ancak en önemli farklılık tavĢanlarda sinus maxillaris’in üst kısmının ve turbinalelerin, lateral nasal duvarın yukarısına doğru yerleĢmiĢ olmasıdır. Bu benzerlikten dolayı Chakrabarti ve ark (1997) ve Jyonouchi ve ark (1998) tavĢan sinus maxilaris’inin paranasal sinus aspergilosis’i ve bacteroides araĢtırmalarında kullanılabileceğini çalıĢmalarında tespit etmiĢlerdir.
Verwoerd-Verhoef ve Verwoerd (2003)’ın belirttiği gibi sinus maxillaris, burun boĢluğu ile bağlantılıdır. Sinus maxillaris turbinale’nin altındaki sinus maxillaris ostiumu adı verilen tek bir delikle burun boĢluğuna açılır. Watanabe ve ark (1999) sinus maxillaris araĢtırmalarında ve Pinkston ve ark (1995) lateral nasal duvar üzerindeki deneysel operasyonlarda tavĢanın iyi bir model olarak birçok avantaja sahip olduğunu belirtilmiĢtir.
Tingelhoff ve ark (2007) insan sinus paranasales’inin üç boyutlu rekonstrüksiyonunu manuel ve semi-otomatik olarak yapmıĢlardır. Üzerlerinden bir takım ölçüm değerleri alıp, bunları karĢılaĢtırdıklarında manuel ve semi-otomatik üç boyutlu sinus paranasales rekonstrüksiyonların arasında istatistiki olarak farklılık
30 olmadığını görmüĢlerdir. Bizim çalıĢmamızda ise tavĢanın sinus paranasales’inin üç boyutlu rekonstrüksiyonu semi-otomatik ve otomatik olarak yapılmıĢtır. AraĢtırıcıların belirttiği gibi her iki yöntem arasındaki ölçüm değerleri arasında benzerliğin olması, dolayısıyla da semi-otomatik ve otomatik rekonstrüksiyon verilerinin klinik uygulamalarda kullanılabileceği düĢünülmektedir.
Peltola ve ark (2001), Peltola ve ark (2003), Peltola ve ark. (2006) tavĢanın sinus frontalis’inin genç tavĢanlarda olduğu ve zamanla ortadan kalktığını belirtmiĢlerdir. Altman ve ark (2007) tavĢanda sinus frontalis içindeki yağ dokusunun 12. haftadan itibaren yok olmaya baĢladığını, daha sonra da sinus frontalis’in ortadan kalktığını tespit etmiĢlerdir. Bizim çalıĢmamızda kullanılan tavĢanlar eriĢkin olduklarından dolayı sinus frontalis’e rastlanılmamıĢtır.
Jacob ve ark (2006) farenin bir çift sinus sphenoidalis’e sahip olduğunu bildirmesine rağmen, tavĢanda rastlanılmamıĢtır.
Bahadır ve ark (2008) her iki cinsiyetten Yeni Zelanda tavĢanının sinus paranasales’inin MDBT görüntülerini elde etmiĢ ve sinus maxillaris’in hacmini otomatik olarak hesaplamıĢlardır. Elde edilen sonuçlara göre sinus maxillaris’in hacmi erkek ve diĢi ayırt etmeksizin 670-910 mm³ arasında değiĢtiğini bildirmiĢlerdir. Bizim çalıĢmamızda ise bilgisayarlı tomografi görüntülerin rekonstrüksiyonları sonucu elde edilen sonuçlara göre diĢi tavĢanlarda ortalama sağ taraf 561,15 mm³, sol taraf 563,05 mm³; erkek tavĢanlarda ise ortalama sağ taraf 812,12 mm³, sol taraf 822,12 mm³ olarak hesaplanmıĢtır. AraĢtırıcıların elde ettiği verilerle, bizim çalıĢmamız sonucu elde edilen veriler benzerlik göstermektedir.
Xu ve ark (2011) insanın sinus maxillaris’inin bilgisayarlı tomografi görüntülerinden elde ettikleri görüntülerden üç boyutlu rekonstrüksiyonunu yaptıklarında; sinus maxillaris’in uzunluk ve geniĢliğinin cinsiyet açısından yada sağ ve sol tarafta farklılık göstermediğini tespit etmiĢlerdir. Bizim çalıĢmamızda ise sinus maxillaris ve conchaların hacim ve yüzey ölçülerinin sağ ve sol tarafta farklılık göstermemesine rağmen, erkek ve diĢi tavĢanda farklılık gösterdiği gözlenmiĢtir. Yüzde değerlerine bakıldığında ise erkek ve diĢilerin, sinus maxillaris, concha nasalis ventralis ve concha nasalis dorsalis’in hem sağ tarafta hem de sol tarafta
31 istatistiki açıdan farklı olduğu tespit edilmiĢtir. Concha nasalis media’nın, erkek ve diĢi tavĢanlar arasında yüzey alanı ve hacim ölçülerinin yüzde değerleri bakımından sağ tarafta anlamlı olduğu, sol tarafta ise sadece yüzey alanına ait değerlerin istatistiki bakımdan farklı olduğu; endoturbinalia’nın ise erkek ve diĢi tavĢanlar arasında hacim ölçülerinin yüzde değerleri bakımından sadece sol tarafta anlamlı bir farka sahip olduğu görülmüĢtür.
32
5. SONUÇ ve ÖNERİLER
Diseksiyon ve MDBT görüntülerinde; baĢın her bir yarımındaki sinus paranasales’in iki kompartımandan oluĢan sinus maxillaris, concha nasalis dorsalis, concha nasalis media, concha nasalis ventralis ve endoturbinalia’dan oluĢtuğu tespit edildi. Concha’ların oldukça geliĢmiĢ kıvrımlı yapıda olduğu gözlenmiĢtir. TavĢanın sinus paranasales’i aynı cinsiyetin sağ ve sol tarafında hacim ölçüsü ve yüzey alanı olarak istatistiksel açıdan önemli fark (p<0.05) tespit edilmemiĢtir. Fakat farklı cinsiyetteki tavĢanların aynı taraftaki sinus paranasales’i arasında hacim ölçüsü ve yüzey alanı olarak önemli istatistiksel farklılıklar kaydedilmiĢtir. Bu sonuçlara bakıldığında; yaklaĢık aynı ağırlıktaki farklı cinsiyetteki tavĢanlardan erkeklerin sinus paranasales’inin diĢilerinkinden daha geliĢmiĢ olduğu düĢünülmektedir.
Son yıllarda bilgisayar teknolojisi ve programcılığındaki geliĢmelerden faydalanılarak, bilgisayarlı tomografi ile elde edilen görüntülerin üç boyutlu hale getirilerek beĢeri ve veteriner hekimlikte; hastalığın teĢhis edilmesi, yerleĢimi, tedavinin planlanması ve uygulanması noktasında, diĢ implantasyonu çalıĢmalarında daha yaygın bir Ģekilde kullanılacağı bir gerçektir.
Sonuç olarak yapılan bu çalıĢmada, modern anatomi eğitimi ve araĢtırmasına uygun olarak elde edilen verilerin sinus paranasales üzerinde gerçekleĢtirilecek olan çalıĢmalara bir zemin ve model oluĢturması düĢünülmektedir.
33
6. ÖZET
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SAĞLIK BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
Yeni Zelanda Tavşanlarında Sinus Paranasales’in Multidedektör Bilgisayarlı Tomografi Görüntülerinin Üç Boyutlu Rekonstrüksiyonu
Sema ÖZKADİF
Danışman: Prof. Dr. Emrullah EKEN Anatomi (Vet.) Anabilim Dalı DOKTORA TEZİ / KONYA-2011
Sunulan çalıĢma, Yeni Zelanda tavĢanlarında sinus paranasales’i oluĢturan anatomik unsurların diseksiyonu ve multidedektör bilgisayarlı tomografi (MDBT) görüntülerinin üç boyutlu rekonstrüksiyonunu yaparak, sinus ve concha’ların biyometrik özelliklerini ortaya koymak amacıyla gerçekleĢtirildi. Bu amaçla çalıĢmada 8 erkek, 8 diĢi olmak üzere toplam 16 adet ergin Yeni Zelanda tavĢanı kullanıldı. Sinus paranasales’lerinin yüksek çözünürlüklü MDBT görüntüleri elde edildikten sonra hayvanlar usulüne göre öldürülerek sinus paranasalesinin olduğu bölge diseke edildi. MDBT’den elde edilen görüntüler üst üste bindirilerek üç boyutlu modelleme programı (Mimics) ile rekonsrüksiyonu yapıldı ve sinus paranasales’i oluĢlturan yapıların biyometrik ölçümleri otomatik olarak hesaplandı. Diseksiyon ve MDBT görüntülerine göre; sinus maxillaris’in, Yeni Zelanda tavĢanında iki kompartımandan oluĢtuğu ve bunları birbirinden ayıran bölme içinde nasolacrimal kanalın bulunduğu tespit edildi. Concha’ların daha geliĢmiĢ ve daha kıvrımlı bir yapıya sahip olduğu görüldü. Frontal sinus ve sphenoid sinus’a rastlanmadı, gerçek bir ethmoid sinus da gözlenmedi. Bütün istatistiksel iĢlemler SPSS 13.0 paket programında, bağımsız t testi ile yapıldı. Sunulan çalıĢmada aynı cinsiyetin sağ ve sol sinus paranasales’ini oluĢturan sinus ve concha’lar arasında istatistik açıdan fark olmadığı ancak farklı cinsiyetler arasında istatistiksel açıdan önemli farkllılıklar olduğu (p< 0.05) kaydedildi. Sonuç olarak yapılan bu çalıĢmada, modern anatomi eğitimi ve araĢtırmasına uygun olarak elde edilen verilerin sinus paranasales üzerinde gerçekleĢtirilecek olan çalıĢmalara bir zemin ve model oluĢturması düĢünülmektedir.
Anahtar Sözcükler: Sinus paranasales; TavĢan; Bilgisayarlı Tomografi; Üç boyutlu Rekonstrüksiyon
34
7. SUMMARY
Three-Dimensional Reconstruction of the Paranasal Sinuses in New Zealand Rabbits by Multidetector Computed Tomography Images
The present study has been performed to show dissection of the anatomical structures forming the paranasal sinuses in the New Zeland rabbit and to make three dimensional reconstruction of the paranasal sinus and concha images obtained from the multidedector computed tomography (MDCT) for revealing biometric volues of these sinuses. With this aim 8 male and 8 female, totally 16 mature New Zealand rabbits have been used in the study. After having the high solution MDCT images of the animals have been killed by using the suitable way and the paranasal sinuses have been disected. The images obtained from the MDCT have been put on another and reconstructions have been made by the three dimensitonal model program (mimics) and the biometric measurements of the structures that constitute the paranasal sinuses have been done automatically. According to the dissection and the MDCT images; maxillary sinus have been formed by two compartment in New Zealand rabbit. Also it has been detected that there is nasolacriamal canal in the compartment that seperates each other. It has been seen that conchae have a more developed and more curled structure. Frontal sinus and sphenoid sinus haven’t been seen and a real ethmoidal sinus hasn’t been observed. All the statistical analyses have been done in the SPSS 13,0 packet program with independent t test. In the present study, there is no statistically important difference (p<0.05) between the sinuses and conchae that constitude the right and left sinus paranasales of the same genders but these sinuses of the different genders have a statistically important difference. As a result, in this study the datas that have been got according to the modern anatomy education and the investigation are being considered to prepare a ground and model to the studies to be made on paranasal sinuses.
Key Words: Sinus paranasales; Rabbit; Computed tomography; Three-dimensional reconstruction
35
8. KAYNAKLAR
1. Altman JI, Eloy JA, Hoch BL, Munoz CM, Shohet MR. Demineralized bone matrix and fat autograft in a rabbit model of frontal sinus obliteration. Otolaryngology-Head and Neck Surgery, 2007; 137: 264-268.
2. Ariji Y, Ariji E, Yoshiura K, Kanda S. Computed tomografic indices for maxillary sinus size in comparison with the sinus volume. Dento-maxillfac. Radiol. 1996; 25:19-26.
3. Asai S, Shimizu Y, Ooya K. Maxillary sinus augmentation model in rabbits: effect of occluded nasal ostium on new bone formation. Clin. Oral Impl. Res. 2002; 13: 405-409.
4. Bahadir O, Bahadir A, Kosucu P, Livaoglu M. The effect of maxillary sinus surgery on its development. Acta Oto-laryngolagica. 2008;128:551-555.
5. Bensley B.A. Bensley’s Practical Anatomy of the Rabbit. Eight Edition. University of Toronto. The Blahiston Company, Philadephia 1948; 175-192.
6. Branstetter BF, Weissman JL. Role of MR and CT in the paranasal sinuses. Otolaryngol Clin N Am. 2005;38: 1279-1299.
7. Burschka D, Li M, Ishii M, Taylor RH, Hager GD. Scale-invariant registration of monocular endoscopic images to CT-scans for sinus surgery. Medical Image Analysis, 2005; 9: 413-426. 8. Chakrabartı A, Jatana M, Sharma SC. Rabbit as an animal model of paranasal sinus mycoses. J Med
Vet Mycol, 1997; 35: 295-297.
9. Çağıcı CA, Yavuz H, Erkan AN, Akkuzu B, Özlüoğlu L. Paranasal sinüs anatomik varyasyonlarının değerlendirilmesinde bilgisayarlı tomografi. Turk Arch Otolaryngol, 2006; 44:201-210.
10. Çevik- Demirkan A, Kürtül Ġ. Hazıroğlu RM. Gross morphological features of the nasal cavity in the Japanese quail. Ankara Üniv Vet Fak Derg, 2007; 54: 1-5.
11. Dursun N. Veteriner Anatomi II. 10. Baskı. Ulus, Ankara Medisan Yayınevi, 2006; 95-101.
12. Emirzeoğlu M, ġahin B, Bilgic S, Celebi M, Uzun A. Volumetric evaluation of thr paranasal sinuses in normal subjects using computer tomography images: A stereological study. Auris Nasus Larynx, 2007; 34: 191-195.
13. Fernandez JMS, Escuredo JAA, Rey JSD, Montoya FSM. Morphometric study of the paranasal sinuses in normal and pathological conditions. Acta Otolaryngol, 2000; 120: 273-278.
14. Gardiner Q, Oluwole M, Tan L, White PS. An animal model for training in endoscopic nasal and sinus surgery. J. Laryngol. Otol., 1996; 110: 425-428.
15. Getty R. Sissons and Grossman’s The Anatomy of the Domestic Animals. W.B. Saunders Company. Philadelphia, London, 1975; 32.
16. Grauer NJ, Erulkar SJ, Patel CT, Panjabi MM. Biomechanical evalution of the New Zeland white rabbit lumbar spine: a physiologic characterization. Eur Spine J, 2000;9:250-25.
17. Gunkel AR, Freysinger W, Thumfart WF. 3D anatomo-radiological basis of endoscopic surgery of the paranasal sinuses. Surg Radiol Anat 1997;19:7-10.
18. International Committee on Veterinary Gross Anatomical Nomenclature. Nomina Anatomica Veterinaria (N.A.V.). 5th ed., World association of Veterinary Anatomists, Hannover, Columbia, Gent, Sapporo. 2005.
19. Jacob A, Chole RA. Survey Anatomy of the Paranasal Sinuses in the Normal Mouse. Laryngoscope, 2006;116:558-563.
20. Jyonouchi H, Sun S, Kennedy CA, Kajander KC, Rimel FL. Ig Antibody levels in the sinus, ear and airway in a rabbit model of sinusitis with bacteroides. Arch Otolaryngol Head Neck Surgery.1998;124:767-772.
21. Kalra MK, Maher MM, Toth TL, Hamberg LM, Blake MA, Shepard J, Saini S. Strategies for CT radiation dose optimization. Radiology, 2004; 230: 619-28.
22. Kirmeier R, Arnetzl C, Robi T, Payer M, Jakse N. Reproducibility of volumetric measurements on maxillary sinuses. Int J Oral Max Surg, 2011; 40: 195-199.
23. KöybaĢıoğlu A, Ġleri F, Beder L, Ġnal E. TavĢan maksiller sinüs anatomisi. K.B.B. ve BaĢ ve Boyun Cerrahisi Dergisi, 1997; 5: 41-44.
24. Kubal WS. Sinonasal anatomy. Neuroimaging Clin N Am, 1998; 8:143-156.
25. Losonsky JM, Abbott LC, Kuriashkin IV. Computed tomography of the normal feline nasal cavity and paranasal sinuses. Vet Radiol Ultrasound, 1997; 38:251-258.
26. Marrow KL, Park RD, Spurgeon TL, Stashak TS, Arceneaux B. Computed tomographic imaging of the equine head. Vet Radiol Ultrasound, 2000;41:491-497.
27. Nickel R, Schummer A, Seiferle E. The Anatomy of the Domestic Animals. Verlag Paul Parey Berlin-Hamburg 1986; 137-138.
36 28. Özer A. Deneysel Mide Ġçeriği Sıvısının TavĢan Burun ve Paranazal Sinüslerine Etkisi. Süleyman
Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Kulak Burun Boğaz Ana Bilim Dalı, Uzmanlık Tezi, 2004; 31-32.
29. Palumbo M, Valdes M, Robertson A, Sheikh S, Lucas P. Posterolateral intertransverse lumbar arthrodesis in the New Zeland White rabbit model:I. Surgical anatomy. Spine J, 2004; 4:287-292.
30. Peltola MJ, Aitasalo KMJ, Suonpaa JTK, Yli-Urpo A, Laippala PJ. In vivo model for frontal sinus and calvarial bone defect obliteration with bioactive glass S53P4 and hydroxyapatite. Inc. J Biomed Mater Res (Appl Biomater), 2001; 58:261-269.
31. Peltola MJ, Aitasalo KMJ, Suonpaa JTK, Yli-Urpo A, Laippala PJ, Forsback AP. Frontal sinus and skull bone defect obliteration with three synthetic bioactive materials. A. Comparative Study. Inc. J Biomed Mater Res Part B: Appl Biomater, 2003; 66:364-372.
32. Peltola MJ, Aitasalo KMJ, Suonpaa JTK, Varpula M, Yli-Urpo A. Bioactive Glass S53P4 In Frontal Sinus Obliteration: A Long-Term Clinical Experience. Wiley Peridiocals, Inc. Head Neck 2006; 28: 834-841.
33. Perez-Pinas I, Sabate J, Carmona A, Catalina-Herrera CJ, Jimenez-Castellanos J. Anatomical variations in the human paranasal sinus region studied by CT. J. Anat, 2000; 197:221-227. 34. Pinkston DR, Schubkegel AJ, Zimmerman MB, Smith RJH. The effects of sinus surgery on
midfacial growth in the rabbit. Am J Rhino, 1995; 9:115-124. 35. Prokop M. General principles of MDCT. Eur J Radiol. 2003;45:4-10.
36. Reetz JA, Mai W, Muravnick KB, Goldschmidt MH, Schwarz T. Computed tomographic evaluation of anatomic and a pathologic variations in the feline nasal septum and paranasal sinuses. Vet Radiol Ultrasound, 2006;47: 321-327.
37. Saunders JH, Zonderland J., Clercx C, Gielen I, Snaps FR, Sullivan M, Vanbree H, Dondelinger RF. Competed tomographic findings in 35 dogs with nasal aspergillosis. Vet Radiol Ultrasound, 2002; 43:5-9.
38. Sivasli E, Sirikci A, Bayazit YA, Gumusburun E, Erbagci H, Bayram M. Anatomic variations of the paranasal sinus area in pediatric patients with chronic sinusitis. Surg Radiol Anat. 2002; 24:400-405.
39. Sobol SE, Samadi DS, Kazahaya K, Tom LWC. Trends in the management of pediatric chronic sinusitis: Survey of the american society of pediatric otolaryngology. Laryngoscope 2005; 115:78-80.
40. Stelzle F, Benner KU. An animal model for sinus floor elevation with great elevation heights. Macroscopic, microscopic, radiological and micro-CT analysis: ex vivo. Clin. Oral Impl. Res. 2010; 21:1370-1378.
41. Tingelhoff K, Moral AI, Kunkel ME, Rilk M, Wagner I, Eichhorn KWG, Walh FM, Bootz F. Comparation between Manual and Semi-automatic Segmentation of Nasal Cavity and Paranasal Sinuses from CT Images. Proceedings of the 29th Annual International Conference of the IEEE EMBS Cite International, 5505-5508, 23-26 August 2007, Lyon, France.
42. Tos M, Stramgerup SE. The causes of asymmetry of the masoid air cell system. Acta Otolaryngol. 1985; 99:564-570.
43. Uchida Y, Goto M, Katsuki T, Soejima Y. Measurement of maxillary sinus volume using computerized tomographic images. Int. J. Oral Maxillofac Implants, 1998; 13:811-818
44. Velwoerd-Verhoef HL, Verwoerd CDA. Surgery of the lateral nasal wall and ethmoid: effects on sinonasal growth. An experimental study in rabbits. Int J Pediatr Otorhi, 2003; 67:263-269. 45. Watanabe K, Niimi A, Ueda M. Autogenous bone graft in the rabbit maxilary sinus. Oral Sur Oral
Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 1999; 88:26-32.
46. Xu M, Yang F. Wang RF. Cone-beam CT analysis of human maxillary sinus: Anatomical considerations for sinus augmentation and implant insertion. Shanghai Kou Qiang Yi Xue. 2011; 20:187-190.
37
9. EKLER
38
10. ÖZGEÇMİŞ
1980 yılında Ankara' da doğmuĢum. Ġlkokul, ortaokul ve lise eğitimimi Konya' da tamamladıktan sonra 1998 yılında Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Biyoloji Öğretmenliği Bölümü’ne baĢladım ve 2003 yılında mezun oldum. 2004 yılında Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orta Öğretim Fen ve Matematik Alanları Eğitimi Biyoloji Öğretmenliği Anabilim Dalı’nda yüksek lisansa baĢladım. 2005 yılında Fen Bilimleri Enstitüsü’ne bağlı olarak Ahmet KeleĢoğlu Eğitim Fakültesi Orta Öğretim Fen ve Matematik Alanları Eğitimi Biyoloji Öğretmenliği Anabilim Dalı’a AraĢtırma Görevlisi olarak atandım. 2007 yılında yüksek lisansımı tamamlayarak, aynı yıl Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Anatomi (Veteriner) Anabilim Dalı’nda doktoraya baĢladım. Evli ve iki erkek çocuk annesiyim.
