TOBIAS H EINZELMANN, Die Balkankriese in der osmanischen
Karika-tur. Die Satirezeitschriften Karagöz, Kalem und Cem, 1908-1914, (Osmanl~~
karikatüründe Balkan buhran~. Mizahi dergiler Karagöz, Kalem ve Cem),
Beiruter Texte und Studien. Cilt 75, Türkische Welten, Cilt 5, Yay~
mla-yan:Angelika Neuwirth, Franz Steiner Yay~ nevi, Stuttgart, ~stanbul 1999, 285
sahife.
1992'de Freiburg Üniversitesi Do~u Semineri'nde Tobias Heinzelmann'~ n eline tesadüfen mizalû Kalem Dergisi'nin bir cildi geçer, resimlerden anlam ç~kartmaya çal~~~r. Karikatürlerin zaman~ n~n toplumsal ve siyasi hayat~n~~ bir bak~~ta gözler önüne serdi~ini fark eder. Bu tür yay~n-lara eri~ince de, sorular ve sorunlar ortaya ç~ kar. ~nsan seksen doksan sene önceki okuyuculann bildikleri günlük siyasi hadiselerin yabanc~s~d~r. Bu bak~ mdan nükteleri anlamak zordur, bun-lara nüfuz etmek için uzun ara~t~rmalar gereklidir.
Yazar~m~z ara~t~rma için üç karikatür dergisinde 1908-1914 aras~ndaki belirli bir olay~~ se-çer: Balkan Buhran~. 1908, ayn~~ sene Temmuz ay~nda ~ kinci Me~rutiyet'in ilâmna sebep olan It-tihat ve Terakki Cemiyeti mensuplar~n~n Manast~r ve Selanik'te giri~tikleri ihtilalin ba~lang~c~d~r. 1914'te de Birinci Dünya Harbi patlak vermi~tir.
Cem kendisini "siyasi, edebi, musavver (resimli) Mizah Mecmuas~" olarak tan~ t~ r. "Djem,
Revue politique, humoristique et satirique illustree", Istanbul'da 10 Kas~m 1910-8 Temmuz 1911 aras~nda 32, 10 A~ustos-19 Ekim 1912'ye kadar ise 11 say~~ yarmlannu~t~r. ~sminden de anla~~la-ca~~~ üzere Osmanl~ca ve Frans~zca k~s~mlar~~ vard~r, haftal~ km. Yay~ mlay~c~s~~ Mehmet Cemil Cem'dir. 12 A~ustos 1912de yay~mlanan 33.say~s~nda bir y~ll~k ara veri~~ nedeni ~öyle aç~klan-maktad~r: Cem bir sene kadar evvel ihtiyâr-~~ tatile mecbûr oldu". Gerçek sebep Ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin bask~s~~ olarak aç~klanmaktad~r (s.83). Cemil Cem 15 Aral~ k 1927'den 2 May~s 1929'a kadar tekrar mizah dergisi olarak yaynnlamr.L.alfin bu defa Frans~zca k~sm~~ yoktur.
Cem 16 sahifelikfir, bunlar~ n 5 veya 6's~~ karikatüre aynlm~~t~ r. Derginin bütün
nüshala-nnda 250 kadar karikatür bulunmaktad~r. Bunlar~n büyük ço~unlu~u Cemil Cem taraf~ndan çi-zilmektedir. ~stisnalar çok azd~r: 5'i Rigopoulos'un, 7'si Sedat Süleyman Simavi'nindir. 4'ü ya-banc~~ dergilerden al~ nm~~t~r, 8'inin kime ait oldu~u bilinememektedir. Derginin metin k~sm~~ Refik Halit taraf~ndan haz~rlanmaktad~r. O umurniyetle takma adlar kullanmaktad~r: Kirpi, Vak-'anüvis, Darende gibi. 17 A~ustos 1912 nüshas~nda dergideki imzas~z yaz~lar~ n hepsinin kendi kaleminden oldu~unu da belirtmi~tir (s.86).
Derginin yapmc~s~~ Mehmet Cemil Cem 1882'de Istanbul'da do~mu~tur. Babas~~ askeri dok-tor Cemal Pa~a'd~r. Mekteb-i Hukukta okur, 1903'ten sonra Osmanl~~ Devleti'nin Nis ve Toulon Konsoloslu~u'nda görevlendirilir. Büyük Elçi'nin tavsiyesi ile Paris'e nakl edilir ve orada üniver-sitede hukuk ö~renimini tamamlar. 1909'da V~yana'ya , 1910'da Roma'ya tayin olunur. ~brahim Hakk~~ Pa~a Roma'da Büyük Elçi'dir. Kendisinin de ~stanbul Hukuk Mektebi'nden hocas~d~r. Ayn~~ y~l sonunda hariciye mesle~inden ayr~l~r, Istanbul'a dönerek öteden beri arzu etti~i bir ka-rikatür dergisi yanmlar, Cem. Ekim 1908 ile Eylül 1909 aras~nda Kalem Dergisi'nde Paris ve Vi-yana'dan yollad~~~~ karikatürleri yanmlanm~~ur. 1921-1925 aras~nda Sanayi-i Nefise Mektebi (Güzel Sanatlar Okulu)'nda müdürlük yapar. 1927-1929 aras~ nda tekrar yanmlad~~~~ Cem 'dela bir karikatür yüzünden bir y~l hapse mahküm olur, lakin sonradan bu ceza kald~nhr. Mahkeme
604 KITAP TANITMA
konusu olan karikatüründe bir sokak köpe~i taraf~ ndan elbisesi parçalanan bir adam görün-mektedir. Üzerinde "Ah, vergisiz bir memleket olsa " yaz~l~d~r. M.Cemil Cem Bey Nisan 1950'de vefat etmi~tir (s.88).
Metin yazar~~ ise Tercümân-~~ Hakikat Gazetesi ile haftal~k Servet-i Fiinün ve Kalem Dergile - rinde de yaz~lar yarmlayan, sonradan ünlü bir romanc~~ olan Refik Halid Karay (1888-1965)'d~r.
Karagöz 10 A~ustos 1908 'den 1951'e kadar haftada iki defa Çar~amba ve Cumartesi gün-leri yay~mlanan bir mizah dergisidir. Sahibi Ali Fuat Bey 1919'da vefat edince, luzkarde~i Fatma Han~m derginin yarm~m üstlenmi~, 1935'te de Cumhuriyet Halk Partisi'ne satm~~ur (s.51). Derginin ilk sahifesindeki bir siltunda Karagöz ile Hacivat aras~ndaki konu~malar~~ içeren bir metin vard~r. Bu nedenle bu k~sm~n ad~~ "muhavere"dir. Karagöz'ün en önemli yeridir. Dahili adl~~ sütunda ise ~stanbula , vilayetlere, özellikle Bosna-Hersek'e ait haberler yer al~r. Takvim-i Cerâid (Gazetelerin takvimi) sütununda da, günlük gazetelerden ahnular vard~r. Bir ba~ka sü-n~n da Hasb-i hal ad~n~~ ta~~r. Burada günlük hayata ait sorular tart~~~hrd~.
~lk yay~n y~l~n~ n ilk alt~~ ay~ nda dergide bir veya iki karikatür bulunurdu. Bunlardan birisi son sahifededir. Bosna Buhran~'n~n ya~and~~~~ 1908-1909 y~l~nda ve Balkan Harbi esnas~nda (1912-1913) sütunlan pek çok karikatür ve metin doldurmu~tur.
Derginin yarnlarc~s~~ ve ilk sahibi Ali Fuat Bey'in 1875-1878 aras~nda Kahkaha, Letâif-i Asâr ve Çaylak Dergilerinde de karikatürleri yarmlanm~~ur. Bu nedenle Ali Fuat Bey "ilk Türk karikatüristi" olarak tan~ mlanm~~t~r (Turgut Çeviker, Geli~im Sürecinde Türk Karikatürii-L Tanzimat ve ~stibdat dönemi, 1867-1878/1878-1908, ~stanbul 1986, s.112'den nakil, s.59-60). Ali Fuat Bey'in dergideki çal~~ma arkada~lar~~ Mahmut Nedim, Ali Haydar, Baha Tevfik, Aka Gün-düz (Enis Avni) , M.Rif at , Halid Naci ve Mehmed Baha'd~r (Bunlara ait k~sa tan~t~m için bk. s.61-68).
Kalem 3 Eylül 1908'den 29 Haziran 1911e kadar haftal~k olarak yarmlarur. Bu süre içinde bir çok kesintiler de vard~r. Dergi 1927-1929 aras~nda Orhan Seyfi Orhon taraf~ndan Yeni Ka-lem ad~~ ile tekrar yarmlanm~~ur. Eylül-Kas~m 1930'da yay~mlanan Kakm'in de yarnlarc~s~~ Or-han Seyfi Orhon'dur.
~lk Kalem Türkçe ve Frans~zca olmak üzere iki dillidir, 8 ila 16 sahifeliktir. Yar~s~n~~ karika-tür doldurur. Yarnlarc~lan Salah Cimcoz ve Celal Esad (Arseven)'dir. A~ustos 1910-Haziran 1911 aras~nda Re~id bin ~yâ'z derginin sorumlusudur. Yaz~lar~n sahipleri genel olarak takma ad-lar kullan~rad-lar:Cenab ~ahabeddin (Dahhük-~~ Mazlüm). Hüseyin Suad Yalç~n (Kâve-i Zâlim ), Mahmud Sad~k (M~rnav), Refik Halid (bazen "Kirpi. ). Celal Sâhir (Erozan), Ahmed Rasim, Mithat Cemal (Kuntay) ve Süleyman Nazif kendi isimlerini kullanrm~lard~r. Baz~~ takma adlar da çözünllenememi~tir: Al~ fe~, Ali Râvi, Beyaz Kedi, Ferhan Ziyâd, Hu~yâr, Lastik Top, Cin, Yavuz, Yok Can~m. Frans~zca bölümündeki imzalardan da üçü befirlemni~tir:Lucien Sciuto, Henri Yan ve ~zzet Melih (Devrim). Burada da kime ait oldu~u bilinmeyen baz~~ takma adlar kullan~lm~~t~r, Le Loup Blanc (Beyaz Kurt), Jean Loyal (Sad~k Jean), Pierre Le Goff, Atchik Koulak (Aç~k Ku-lak), Boch-Boghaz (Bo~-Bo~az ), K.DAif (Kadar° ve Y.Hegemonides . Tobias Heinzelmann Ka-lem yazar ve çizerlerinin de k~sa tan~t~m~n! yapar (s.75-83).
T.Heinzelmann eserinin Giri~'inde "Mizahi bas~n nedir?", "Tarihçi için Mizahi Bas~n ~n önemi nedir?"sorular~na da cevap vermeye çal~~~r. Tanzimat döneminde bu tür yay~nlar birer "e~lence gazetesi" telakki edilmi~lerdir. Hiciv ile mizah'~~ ay~rmak laz~md~r. Son y~llarda Osmanl~~ Devletinde mizahi yay~nlar~n artan bir oranda inceleme konusu oldu~una da de~inilir. François Georgeon'un, Paul Dumont'un, Nora ~enrnin, Palmira Blummett'in çal~~malar~na at~flarda da bulunulur. Bu meyanda Anahide Ter-Minassian'~n Türkçe'ye de çevrilen bir makalesi ("Ermeni
KITAP TANITMA 605 Dergisi Gavro~'ta karikatür ve hiciv, 1908-19201 ile Irene Feoglio ve François Georgeon'un ya-y~mlad~~~~ bir kitab~~ da haurlamamak mümkün de~ildir: Do~uda Mizah, çeviri:Ali Berktay, ~ s-tanbul 2000, Yap~~ ve Kredi Bankas~~ Kültür yay~nlar~ndan.
Eserde 1908-1914 aras~nda Balkan Buhran~~ ile ilgili tarihi bir k~sa özet de vard~r. 1774-1908 aras~nda ~ark Meselesi, 1908 Genç Türk ~htilâli, Bulgaristan'~n Ba~~ms~zl~~~n~n ~lâm, Bosna-Her-sek'in Avusturya'ya ~lhalu, 31 Mart 1909 Yakas~, Girit Meselesi, Makedonya'da Kilise ~htilâfi, Ar-navutluk'ta Huzursuzluk, Trablusgarp Harbi, Balkan Harbi ve nihayet Birinci Dünya Harbi'ne Giri~~ (s.2148).
Kitab~n büyük bir bölümü (s.92-268) ad~~ geçen dergilerdeki karikatürlere ve bunlar~n yo-rumlanna ayr~lm~~t~r.
Birinci Dünya Harbi'nden sonraki y~llarda Fransa'da Annales Dergisi etraf~nda toplananlar tarih yay~nlar~nda sosyal hayata, hukuka, ekonomiye, co~rafyaya, istatistike vs. dayanan ara~ t~r-malar~n yolunu açm~~lar, bu alum sonraki y~llarda dünyada geni~~ yanlulara sebep olmu~tu. Gü-nümüzde Osmanl~~ karikatürüne kadar uzanan ara~t~rmalar, hemen hemen seksen y~ll~k bir süre içinde Annales Okulu fikir babalar~n~n ne denli etkili olduklar~n~n, bu yolda ne kadar büyük bir mesafe kat edildi~inin göstergesidir ve sevindiricidir.
-
