Gümüşhane'de Pek Bilinmeyen İki Mezar Anıtı

GÜMÜ~HANE'DE PEK B~L~NMEYEN

~

_{K~~ MEZAR AN~T~.}

KASIM INCE.*

Burada tan~ t~lmaya çal~~~lacak olan iki mezar an~ t~~ Gümü~hane'nin mer-kezinde olmay~ p; bunlardan Anonim Kümbet (Pir Ahmet Türbesi) merkeze ba~l~~ Pirahmet Köyü'nde, di~eri, Ça~~rgan Baba Türbesi ise, Tekke Beldesi-'ndedir. Bu iki mezar an~ t~n~n bulundu~u yerlerden Tekke Beldesi Gümü~-hane-Bayburt yolunda; Pirahmet Köyü ise Gümü~hane-Kelkit yolu üzerinde, Tekke Beldesi'ne 5 km. mesafededir (1. Harita).

Her iki yerle~im yerinin Gümü~hane'ye ba~l~~ olmas~, tabii olarak Gü-mü~hane tarihi üzerinde durmay~~ gerektirir. Ancak, eski GüGü-mü~hane'nin, Har~it Vadisi'ne do~udan ilhak eden Musalla Deresi yamaçlar~nda olmas~ ', Gümü~hane'nin ~imdiki konumunu 1918'den sonra kazanm~~~ olmas~2, özel-likle Türk tarihiyle ilgili olaylar bak~m~ ndan, tarihi bilgilerin, bölge olarak, Bayburt'un tarihi ile birlikte ele al~ nmas~ n~n daha uygun olaca~~n~~ dü~ün-dürmü~tür. Çünkü, Bayburt, bölgenin Türkle~mesinde önemli rol oynam~~~ bir merkezdir.

~ki vilâyetimiz de Trabzon'dan Tebriz'e kadar uzanan "Iran Transit Yolu" ad~~ verilen Trabzon-Erzurum Caddesindedirler'.

*Konuya dikkatimi çeken ve yard~mlar~ n~~ esirgemeyen Selahattin Tozlu ile mezar an~ tlan-n~ n kitabesinin okunmas~ ndaki yard~ mlar~ndan dolay~~ Selami Bak~rc~'ya te~ekkürü bir borç bili- rim.

Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Sanat Tarihi Anabilim Dal~ .

1 Besim Darkot, "Gümü~hane" maddesi, ~A., IV. C., ~stanbul, 1964, 836. s.; Selahattin Tozlu, "XIX. As~ rda Gümü~hane ~ehri ve Bahçeleri", Kültür Vadisi Gümü~hane, 6. Say~, ~stan-bul, 1995, 22 s.

2 Besim Darkot, a.g.m., 836. s.; Gülyüz (Akagün) Uslu, Gümü~hane Çevresinin Tarihi ve Sanat Eserleri, ~stanbul, 1980, 8. s.; Metin Tuncel, "Türkiye'de Yer De~i~tiren ~ehirler ve Gü-mü~hane Örne~i", Geçmi~te ve Günümüzde GüGü-mü~hane Sempozyumu (13-7 Haziran 1990), Ankara, 1991, 33. s.

3 Besim Darkot, a.g.~n., 836. s.; "Bayburt" maddesi, ~A., Il. C., ~stanbul, 1961, 365. s.; Metin Tuncel, a.g.m., 33. s. Erzurum-Trabzon yolunun Tanzimaun ilk y~llar~na kadar, yaylalardan geç-ti~i, daha sonra ~imdiki güzergâh~ n kullan~ld~~~~ anla~~lm~~ ur. M. Fahrettin K~rz~o~lu, "Osmanl~~ Tapu-Tahrir Ve Mühimme Defterlerinde Gümü~hane Bölgesi Türk Boy/Oymak Hat~ralar~~ Ve Madenleri Üzerine Hükümlerden Örnekler" Geçmi~te Ve Günümüzde Gümü~hane Sempoz-yumu (13-17 Haziran 1990), Ankara 1991, 73. s.

828 KASIM ~ NCE

Türklerin, Anadolu'da, ilk fethettikleri yerlerden biri de Bayburt'tur 1071 Malazgirt Zaferi'nden sonra, Bayburt'un, bir ara, Dani~mendliler'in elinde kald~~~ ndan söz edilmektedir5. Ancak Bayburt ve çevresi, bu topraklar üzerinde kurulan ilk beylikler döneminde, merkezi Erzurum olan Saltuko-~ullar~'n~ n elinde bulunmu~tur. Saltuklular'la, "merkezi Erzincan'da bulu-nup, (ba~lang~çta) Trabzon, Har~it Çay~~ (Torul ve Gümü~hane dahil) ile Kelkit Çay~~ boyu, hatta Tunceli ve Palu kesimiyle Divri~i'yi ihtiva eden Men-gücilklü Emirli~i, birbirine kom~u bulunuyordu"7. Konumuz olan iki mezar an~ mun bulundu~u yerle~im yerlerinin, bu dönemde kimin elinde bulun-du~u pek aç~ k de~ildir. Belki de Saltuklular'la Mengücüklüler'in s~ n~ r bölge-sinde kal~yorlard~. Bu s~ ralarda Gümü~hane'nin Türkler taraf~ ndan fethedil-medi~i anla~~lmaktad~ r. Dani~mendliler'in; Niksar, Malatya, Sivas, Amasya ve Merzifon kesimlerinde hüküm sürdükleri ve eserlerini, daha çok, o bölge-lerde ortaya koyduklar~~ bilindi~ine göre Gümü~hane ve Bayburtla ilgilerinin çok k~sa sürdü~ü anla~~lmaktad~ r. Dolay~s~yla bu bölgenin daha çok Saltukl~~-lar ve Mengücüklüler aras~nda kald~~~n~~ kabul edebiliriz.

Bir ara, Trabzon imparatoru Alexis Comnene'nin kumandan~~ Thedore Gabras taraf~ ndan zaptedilmekle birlikte, Bayburt, Malazgirt Zaferi nden XIII. yüzy~ l~ n ba~lar~ na kadar Saltuklular'~n hakimiyetinde kalm~~t~rs. Bu arada Gümü~hane, 1204'de Bizanshlardan, Trabzon-Rum ~mparatorlu~u'nun eline geçmi~tir". Bayburt ise Saltuklular'~ n, 1202 y~l~ nda, Konya Selçuklu Sul-tanl~~~~ taraf~ ndan ortadan kald~ r~ lmas~ na kadar, onlar~n elinde kalm~~t~ r".

Osman Turan, "Bayburt" Maddesi, ~A., II. C., ~stanbul, 1961, 365. s.; Selçuklular Tarihi Ve Türk ~slâm Medeniyeti, ~stanbul, 1966, 107. s.

5 A. ~eref Beygu, Erzurum Tarihi An~ tlar' Kitabeleri, ~stanbul, 1936, 248. s.; Osman Turan, a.g.m., 365. s. Do~u Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 40. s.; Erdo~an Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, ~stanbul, 1985, 253. s. Enver Konukçu, "Bayburt Tarihi" Türk Tarihinde Ve Kültüründe Bayburt Sempozyumu (23-25 May~s 1988), Erzurum, 1989, 11. s.; ~smet Miro~lu, "Bayburt" maddesi, TDV. ~A., V.C., ~stanbul, 1992, 226. s.

Ancak, Dani~mendliler hakk~ nda kapsaml~~ bir makale yazan Ymanç, böyle bir bilgiden bahsetmemektedir. M. Halil Ymanç, "Dani~medliler" maddesi, ~A., ~ li., C., ~stanbul, 1963, 468-479. s.

A. ~eref Beygu, a.g.e., 248. s.; Faruk Sümer, "Saltuklular" Selçuklu Ara~t~rmalar~~ Dergisi, III, Ankara, 1971, 415. s.; Osman Turan, a.g.m., 365. s.; Do~u Anadolu Türk Devletleri Tarihi, ~s-tanbul, 1973, 3. s.; Erdo~an Merçil, a.g.e., 283. s.

7 M. Fahrettin K~ rz~o~lu, a.g.~n., 70. s.

8 Osman Turan, a.g.m., 365. s., ~smet Miro~lu, a.g.m., 226. s.

9Gülyüz Uslu, "Gümü~hane'~nn Tarihçesi Ve Turistik De~erleri", Geçmi~ te Ve

Günümüzde Gümü~hane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), Ankara, 1991, 42. s.

"> Faruk Sümer, a.g.m., 422. s.; Erdo~an Merçil, a.g.e.,284. s.; ~smet Miro~lu, a.g.~~~., 226. s.; Enver Konukçu, a.g.m., 11. s.; Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara, 1992, 26. s.

GÜMÜ~HANE'DE PEK BILINMEYEN ~KI MEZAR ANITI 829 Selçuklu sultanlar~ ndan Alaeddin Keyk~lbat zaman~nda (1220-1237) Konya-'ya ba~lanan Bayburt, Köseda~~ Sava~~'n~n (1243) ard~ndan, Anadolu Mo~ol-lar~n~n eline geçse de, Selçuklulara ba~l~~ kalm~~t~r". Son ilhanl~~ hükümdan Ebu Said Bahad~r Han'~n ölümünden sonra (1334), Bayburt, Gümü~hane ile birlikte Celayirlilerin eline geçmi~tir". Daha sonra Bayburt ve çevresinde bir müddet, Eretnao~ullar~ n~n hakimiyeti görülmektedir'''. Aynca, Erzincan beyi Mutahharten de Bayburt ve çevresini bir süre elinde tutmu~turH. 1394'te, Kad~~ Burhaneddin zaman~ nda, Akkoyunlu beylerinden Kutlu Bey'in o~lu Ahmed Bey'in'5 yard~m~yla, kent, Mutahharten'den al~nm~~~ ve ard~ndan, Kad~~ Burhaneddin taraf~ndan Akkoyunlulardan Ahmed Bey'e ikta olarak ve-rilmi~tir'". Bayburt'a ba~l~~ Sinür (Çarryolu) ve Pulur köylerini merkez yapa-rak büyüyen ve bir devlet olan Akkoyunlular, 1473 y~l~nda, Osmanl~larla yap-t~klar~~ Otlukbeli Sava~~'nda ma~lup olmu~lard~ r". Bu arada, 1479 y~l~nda, Torul ve Gümü~hane Osmanl~lar taraf~ndan fethedilmi~tir's. Akkoyunlular, Odukbeli'nde yenilmelerine ra~men, bir süre daha Bayburt'a hakim olmu~-

~~~ Osman Turan, a.g.m., 365. s.; ~smet Miro~lu, a.g.m., 226. s.

12 Osman Turan, a.g.m., 366. s. Do~u Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 41. s.

13 A. ~eref Beygu, a.g.e., 248. s.; Osman Turan, a.g.m.,366. s.; Do~u Anadolu Türk Devlet-leri Tarihi, 45. s.; Enver Konukçu, a.g.m., 16. s.; ~_{smet Miro~lu,} a.g.m., 226. s.

~~ _{A. ~eref Beygu,} a.g.e., 248. s.; Osman Turan, a.g.m., 366. s.; Do~u Anadolu Türk

Devlet-leri Tarihi, 45. s.; Enver Konukçu, a.g.m., 16. s.; ~smet Miro~lu, a.g.m., 226. s.

13 Ahmet Bey'in mensup oldu~u Akkoyunlular, O~uzlar~n Bay~ nd~r boyundand~rlar. M. Halil Y~nanç, "Akkoyunlular" maddesi ~A.., I. C., ~stanbul, 1965, 255. s.; Osman Turan, Do~u Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 45. s.; ~. Hakk~~ Uzunçar~~l~, Anadolu Beylikleri Ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1984, 188. s.; Bahaeddin ögel vd., Türk Milli Bütünlü~ü ~çinde Do~u Anadolu, Ankara, 1992, 23. s.; Ahmed Bey'in babas~, Kutlu Bey'in mezar~, Bayburt'a ba~l~~ Siniir Köyü'ndedir. A. ~eref Beygu, a.g.e., 249-250. s.; Ali Kemali, Erzincan, (Bas~myeri yok), 1932, 79. s. 1. dipnot; M. Halil Y~nanç, a.g.m., 255. s.; M. Fahrettin K~rz~o~lu, Osmanl~lar~n Kaf-kas Ellerini Fethi, Ankara, 1976, 36. s.; Gönül Giire~sever-Ara Altun, "Bayburt'un Köylerinde Türk Mimari Eserleri", Sanat Tarihi Y~ll~~~, III, ~stanbul, 1970, 44-46. s.; Metin Sözen, Anadolu-'da Akkoyunlu Mimarisi, ~stanbul, 1976, 145. s.; ~. Hakk~~ Uzunçar~~l~, a.g.e., 188. s.; Ya~ar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk~nda Ara~t~rmalar, II, Ankara, 1991, 194. s.; Bahaeddin ögel d., a.g.e., 23. s.

18 Aziz B. erde~ir-i Esterâbadi, Bezm ü Rezm (Çeviren: Mürsel Öztürk), Ankara, 1990, 342-352. s.; M. Halil Y~ nanç. a.g.m., 255.; ~smet Miro~lu, XVI. Yüzy~ lda Bayburt Sanca~i, ~stanbul, 1975, 14. s.; a.g.m., 226. s.

17 M. Fahrettin K~rz~o~lu, a.g.e., 193. s.; ~. Hakk~~ Uzunçar~~l~, a.g.e., 193. s.; Osmanl~~ Tarihi, II. C., Ankara, 1988, 101. s.; Enver Konukçu, a.g.e., 116. s.

18 M. Fahrettin K~rz~o~lu, a.g.e., 38-39. s.; "921 h. / 1516 Trabzon Mufassal Defterinde, To-rul'un köyleri içinde ve bütün Trabzon'un güneyindeki bölgelerde Kögans/Kuvans Kalesi'nin ad~n~n geçmemesi, Har~it Çay~~ ba~lar~nda ve Giimii~hane'nin do~u yukar~s~ndaki bu bölgenin, 1479 Osmanl~~ fethinden önce Torul (Kabasitanl~) Beyli~i d~~~nda ve Akkoyunlularm elinde bu-lunmas~ndand~r. M. Fahretti~~~ K~rz~o~lu, a.g.e., 49. s.

830 KASIM ~NCE

larsa da, kent, Safevilerin eline geçmi~~ ve k~sa süre onlar~n elinde kalm~~t~r'9.

~_{ehir, SafevIlerin elinde iken, Trabzon sancak beyi olan ~ehzade Selim, bu}

bölgeye akmlarda bulunmu~tur20. Bununla birlikte, Sultan II. Beyazid'in, Ya-vuz Sultan Selim'i takdir yerine, onun alt~n ve fetihlerini ho~görmedi~i, bu yüzden, Istanbul'dan gönderdi~i fermanlarla, Safevilerden al~nan Erzincan ile Bayburt'un, Kemah'~n ve Atabeklerden zaptedilen Kökez (Kökans) 21 ile

~_{spir'in bo~alt~larak geri verildi~i anla~~lmaktad~r22. Fakat Bayburt ve çevresi,}

Çald~ran Sava~~~ (1514) sonunda, kesin olarak, Osmanl~lar tarafindan fethe-dilmi~tir25. Bu arada Bayburt Sanca~~, Erzincan Vilayeti ad~yla kurulan yeni bir uç beyli~ine, Kökans-Kökez-Kökaz-Kö~ans-Kovans Nahiyesi de Bayburt Sanca~~na ba~lanm~~t~r24. Bizi ilgilendiren iki mezar an~t~, Bayburt'a ba~l~~ Kovans Nahiyesi dahilinde kalmaktad~r25. Bu nahiye bir ara kaza olmu~, fakat tekrar nahiye olarak de~i~tirilmi~tir26.

1516-1518'de Kovans kazas~n~n 66 köyü, 6 mezraas~~ bulundu~u, 1520 y~-l~nda köy say~s~n~n 69'a, mezraa say~s~n~n 7'ye yükseldi~i belirlenmi~tir. 1530'da ise köy say~s~~ 69 iken, mezra say~s~~ 20 olarak tespit edilmi~tir". Pir-ahmet Köyü, Kovans kazas~n~n köylerinden biri olarak görülmektedir28, Tekke'nin ad~~ Selseke biçiminde geçmemektedir29.

13 Osman Turan, a.g.m., 366. s.; ~smet Miro~lu, a.g.m., 226. s.

20 Osman Turan, a.g.m., 366. s.; ~smet Miro~lu, a.g.m., 226. s.

21 Erzurum-Tortum civannda bir köy ve kaledir. Kovansla ilgili de~ildir.

22 M. Fahrettin K~rnoglu, a.g.e., 100 . S.

23 Osman Turan, a.g.m., 366. s.; Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim. Ankara, 1969,

70-71. s.; M. Fahrettin K~rno~lu, "1522 (h. 928) Y~l~nda Issu Ve Harap Duran Erzurum Bölgesi (Nahiye)leri", Tarih Yolunda Erzurum, 5-6. Say~, ~stanbul, 1960, 9. s.; a.g.e., 100., 119. s.; ~.

Hakk~~ Uzunçar~~l~, Osmanl~~ Tarihi, II. C., 271., 448. s.; ~smet Miro~lu, a.g.e., 14-15. s.; a.g.m.,

226. s.; T. Erdo~an ~ahin, Erzincan Tarihi, II. C., Erzincan, 1987, 21-22. s.

24 M. Fahrettin K~rz~oglu, a.g.e., 119. s.; Bayburt Sanca~~, 15161518 y~llannda; Bayburt.

Kelkit, Sadak, Kovans, Tercan-~~ Ulya ve Tercan-t Sufla nahiyelerinden meydana gelmektedir. ~s-met Miro~lu, a.g.e., 25. s.; Kernah Sancak' Ve Erzincan Kazas~~ (1520-1566), Ankara, 1990, 19. s.;

T. Erdo~an ~ahin, a.g.e., Il. C., 39. s.

23 Kovans, ~imdi, Gümü~hane iline ba~l~~ Kale ilçesinin eski ad~d~r. Dündar Ayd~n, Erzurum

Beylerbeyili~i Ve Te~kilât~~ Kurulu~u Ve Geni~leme Devri (1535-1566) (Yay~nlanmam~~~ Doktora Tezi), Erzurum, 1972, 111. s., 23. dipnot; ~smet Miro~lu, XVI. Yüzy~lda Bayburt Sanca~~, 25. s.

26 M. Fahrettin Kuz~oglu, a.g.e., 120. s.; 70. dipnot, 127. s.; Dündar Ayd~n, a.g.tez, 159-160.

s.; ~smet Miro~lu, XVI. Yüzy~lda Bayburt Sanca~~, 26-27. s.

27 ~smet Miro~lu, XVI. Yüzy~lda Bayburt Sanca~~, 33. s.; M. Fahrettin K~rz~oglu, "Osmanl~~

Tapu-Tahrir ve Mühimme Defterlerinde Gümü~hane Bölgesi Türk Soy/Oymak Hauralan ve Madenleri Üzerine Hükümlerden örnekler", Geçmi~te Ve Günümüzde Gümü~hane Sempoz-yumu (13-17 Haziran 1990), 71. s.

28 "Pirahmet: 1516'da 4 sipahi; 1530'da 1 h; 1591'de 15 nefer müslüman, 4 nefer h~ristiyan

vard~ . Mahsulleri, bu~day, arpa ve bostan ürünlerinden ibaret olup. has~l~~ 1516'da 2.000, 1530da 1.500, 1591'de 3.000 akça idi. Burada bir de de~irmen bulunmakla idi." ~smet Miro~lu, XVI. Yüzy~lda Bayburt Sanca~~, 91. s.

GÜMÜ~HANE'DE PEK B~ L~NMEYEN ~K~~ MEZAR ANITI 831

1535 y~l~nda Erzurum Vilayeti kurulunca buraya, Trabzon Sanca~~~ ile birlikte Gümü~hane kesimi de ba~lanm~~ur30. Ayn~~ ~ekilde Erzurum'a ba~la-nan Bayburt Sanca~~, 1551'den sonra kaza, 1631'de ise liva olmu~tur31. Bu ta-rihten XIX. yüzy~la kadar buralarda önemli bir olay olmam~~ur". 1828-182933 ve 1916-1918 y~llar~nda her iki ilimiz dolay~s~yla iki köy de Rus i~galine maruz kalm~~t~ r". Daha sonra Trabzon Vilayetine ba~lanan Gümü~hane livas~, 1870'de bu vilayetten ayr~larak müstakil mutasarr~fl~ k olmu~, 20 Nisan 1924 tarihli Te~kilat-1 Esasiye Kanunu'nun 89. maddesi gere~ince vilayet halini alm~~ur35. Bayburt ise 1927'de, bir kaza olarak Gümü~hane'ye ba~lanm~~, 21 Haziran 1989 ve 20202 say~ l~~ resmi gazetede yay~nlanan 3578 numaral~~ ka-nunla vilayet olmu~tur.

P~RAHMET KÖYÜNDE ANON~M KÜMBET (P~R AHMET TÜRBES~)

Yeri: Köyün içinden geçen Gümü~hane-Erzincan karayolunun güney

ta-raf~ nda, köy camisinin do~usundaki mezarl~k içinde bulunmaktad~ r.

Mimari Özellikleri: Bir köy mezarl~~~ndaki bu eser; sade, küçük ve

göste-fi~siz haliyle dikkatleri fazlaca çekmemi~tir. An~ t, kare prizmal bir gövdenin piramidal külahla örtülmesinden ibaret ta~~ bir yap~d~ r (1. Resim). ~ki katl~~ yap~n~n; toprak seviyesinden e~ikle ayr~lm~~~ üst kat~ na, kilit ta~~nda yar~ m yu-varlak ç~k~nular bulunan bas~ k kemerli kap~dan girilir (2. Resim). Çevresinde ve bulundu~u cephede herhangi bir bezemenin olmad~~~~ kap~dan içeri geçi-lince, yakla~~ k 2.70x2.70 m. ölçülerindeki, kare planl~~ küçük üst kala girilir3" (1. Çizim). Harçla s~vanarak aç~ k mavi renkli kireçle badanalanm~~~ olan iç mekan~n, yar~m kiire olan üst örtüsü de ayn~~ ~ekilde s~vanarak badanalanm~~-ur. Üst kata ~~~ k sa~layan iki mazgal pencereden biri güney, di~eri do~u du-

3() M. Fahrettin Kirz~o~lu, "Osmanl~~ Tapu-Tahrir ve Mühimme Defterlerinde Gümü~hane

Bölgesi Türk Boy/Oymak Hat~ralar~~ Ve Madenleri Üzerine Hükümlerdel~~ Örnekler", Geçmi~te Ve Günümüzde Gümü~hane Sempozyumu, 73. s.

31 ~smet Miro~lu, XVI. Yüzy~lda Bayburt Sanca~~, 25. s. 32 ~smet Miro~lu, XVI. Yüzy~llarda Bayburt Sanca~~, 226. s.

33 ~smet Miro~lu, a.g.m., 226, s.

31 ~smet Miro~lu, a.g.m., 226. s.; Gümü~hane ~ l Y~ ll~~~~ 1973, Ankara, 1974, 2. s.; 1916-1918

y~ llar~ ndaki Rus i~gali s~ras~ nda Gümü~hane ve çevresindeki Ermeni zulmünden Pirahmet ve Tekke köyleri de zarar görmü~tür. Selahattin Tozlu, "Gümü~hane ve Çevresindeki Ermeni Ha-reketleri", Geçmi~te Ve Günümüzde Gümü~hane Sempozyumu, 103-104. s.

35 Ercüment Kuran, "Cumhuriyet DesTinde Gümü~hane'nin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel

Geli~mesi", Geçmi~te Ve Günümüzde Gümü~hane Sempozyumu, 23. s.

3(i Yap~n~ n iç ölçüleri; kuzey taraf~~ 2.69 m., bau taraf~~ 2.72 m., güney taraf~~ 2.70 m., do~u taraf~~ 2.73 m. dir.

832 KAS~ M ~ NCE

var~ nda aç~lm~~t~ r. Mekâmn bat~~ duvar~n~n yukar~s~nda, ortalanarak konul-mu~, yap~yla hiç bir ilgisi olmayan kitabe bulunmaktad~r. Üst kat giri~inin e~i~inden 0.21 m. sonra; uzunlamas~na düzenlenmi~, 0.80x0.53 m. ölçülerin-deki aç~kl~k, cenazeli~in giri~idir37. Üst kat~n ta~~ dö~emeli zeminine daha sonra ince bir harç dökülmü~tür. Bu harç da yer yer tahrip olmu~~ durumda-d~r.

Yukar~da ölçülerini verdi~imiz üst kattaki aç~kl~ktan; yükseklikleriyle de-rinlikleri farkl~~ ve düzgün olmayan ta~lardan yap~lm~~~ dört basamakl~~ merdi-venle cenazeli~e inilir. Cenazelik, yakla~~k olarak 2.20x2.20 m. ölçülerinde kare bir alan~~ kapsar". Duvarlar~~ moloz ta~larla örülü olan bu k~sm~n üst ör-tüsü, sivri uçlar~~ a~a~~ya gelecek biçimde, moloz ta~larla gerçelde~tirilmi~tir. Bu örtü biçimi gerçek anlamda olmasa da, manast~r tonozunun varyasyonu olarak adland~r~labilir39. ~çinde, 1.68x0.72 m. ölçülerinde, kime ait oldu~u bilinmeyen ah~ap bir sandukan~ n" bulundu~u cenazeli~in zemini, s~ k~~t~r~lm~~~ toprakur.

Yakla~~k olarak 4.00x4.00 m. ölçülerindeki kare prizmal gövdenin, dört yüzeyli piramidal külâhla örtülmesiyle d~~~ görünü~ünü kazanm~~~ olan yap~-n~n, cephelerinin hiç birinde bezemeye i~aret edebilecek iz yoktur'". Pirami-dal külâh~ n, sonradan yap~ld~~~~ belli olan harç kaplarnan~n alt~ndaki üst ör-tüsünün ta~lar~n~ n, cenazeli~in üst örtüsünde kullan~lan moloz ta~lardan ol-du~u anla~~ lmaktad~ r. Bugün harap durumdaki üst örtünün tepesine ko-nulmu~~ olan ta~~ alemin orijinal oldu~u konusunda ~üpheliyiz.

Tarihçesi: Banisi ve mimar~~ belli olmayan kümbetin, kendisine ait bir ki-tabeye rastlanamam~~ur.

Yap~~ üzerinde, yukar~da bahsetti~imiz, eserle do~rudan ilgisi olmayan bir kitabe vard~r. Siyah mermer üzerine, dört sat~r olarak, sülüs hada, Arapça ya-z~lm~~, 0.76x0.43 m. ölçülerindeki kitabe ~öyledir (3. Resim):

37 Bu aç~kl~~~ n kenarlar alt k~sm~ndaki; 0.02 metrelik gk~nular, aç~kl~~~n üzerinin sey- yar bir kapakla kapauld~~-m~n i~aretidir.

38 _{Cenazeli~in kuzey taraf~~ 2.18 m., bat~~ taraf~~ 2.22 m., güney taraf~~ 2.20 m., do~u taraf~~} 2.24 m. ölçülerindedir.

3° Bu örtü biçimi, plandan, her ne kadar aynal~~ tonoz olarak alg~lansa da aynal~~ tonoz de-~_{ildir. Cenazeli~in duvarlar~~ yükselirken, haf~fçe daralulm~~, üst lusma dönü~~ sa~land~ktan sonra} düz bir örtü olu~turulmu~tur. Üst örtünün olu~umu, manast~r tonozunun varyasyonu olarak ad-land~rmam~za temel te~kil etmektedir.

40 Sanduka, ~u andaki durumuna köylüler taraf~ndan yap~lan onanmlarla kavu~mu~tur. 41 _{Yap~n~n d~~~ ölçüleri; kuzey tarafta 3.99 m., bat~~ tarafta 4.01 m., güney tarafta 3.97 m.,} do~u tarafta 4.01 m. dir.

GÜMÜ~HANEDE PEK B~ L~ NMEYEN ~K~~ MEZAR ANITI 833

sat~ r:

ry. J.1 I ..11 I JL. ~~

J1.4

e

sat~ r: I <Al cy.. I j

J }1~-1 i 3 1.:LI" J I c>, ,>£.411 Z.2., IS) I ~~ L~ J I

sat~ r: C~i~.+J. .1 ,j1Jo.L. J.i3 I j.1 <~LLJ I jk.i.1 I j j:J I JA". I,>J I e..a..31 I

rIJL.

sat~ r: as-! fy.13-! j1

j 4..1J I L.

(Ls.3 j.0 ~~ W 13

j sat~r: Hâzâ zikru mâ vakafe ve ahsene fi sebili'l-eazzi'l-ekrem, iftiharü's-

sülehâ Dervi~~ bin Murâd el-merhüm el-Edhemi li-yevmin

lâ yenfeu ma'lün

sat~ r: velâ benün illâ men ete'llâhe bi kalbin selim içteme'a

ani'l-'ulyâ ve's-süflâ ma'a ve beynehurnt seddü't- tâhuneti el kâineti fi mezra'ati

sat~ r: es-süfli li-zâviyeti ve kutbü sultâni'l muhakkikin ~bra-

him Edhem el-vâk~ f ce'ale et-tevliyete ve'n-nazar li-nef-

sihi mâ-dâme fi kayd~~ hayeviyetihi

sat~r: Ba'de'l-evlâd ve evlâd~~ evlâd batnen ve ba'de batnin neslen ba'de neslin femen beddelehit ba'de mâ semi'ahu fe aleyhi la'netullahi ve melâiketihi ve'n-nasi ecma'in fi gt~ rret-i zilhicce sene us'in ve

us'a mie

834 KAS~ M ~ NCE

Anla~~ laca~~~ üzere yukar~daki kitabe bir vak~f kitabedir. Ancak bu kita-bede kümbet veya türbe lafz~~ geçmemektedir. Buna i~aret eden herhangi bir ip ucu da yoktur. Dolay~s~yla kitabe mezar an~ t~n~n üst kat~nda bulunsa da, bununla ilgili olarak görülüp de~erlendirilemez. O halde kitabe, bir ba~ka yerden getirilerek ~imdiki bulundu~u yere yerle~tirilmi~~ olmal~d~r. ~unu da ilâve etmek gerekir ki, köyden hiç kimse, kitabenin ba~ka yerden buraya ge-tirilerek yerle~tirilip yerle~tirilmedi~i konusunda, bize, hiç bir bilgi vereme-mi~tir. Dolay~s~yla kitabenin, kümbetin tarihlendirilmesinde fazla dikkate al~nmas~~ da dü~ünülemez.

Bu durumda, eserin tarihlendirilmesinde, tarihi bilgilerin önemi art-maktad~r. O nedenle de, eserlerin bulundu~u yerlerin tarihi-co~rafyas~n~ n ayr~ nt~ l~~ olarak ele al~nmas~n~n gereklili~i ortaya ç~kmaktad~r. Gümü~hane tarihi, ~imdiki idari te~kilâtla, paralellik arzedecek ~ekilde incelenemez. Zira, bölgenin hem Osmanl~~ öncesi tarihi, hem de Osmanl~~ fethi ve müteakip dö-nemi birbirinden farkl~d~r. Gümü~hane halk~~ aras~nda halen ya~ayan bir ta-bir de bunun adeta delilidir. Halk, vilâyeti "A~a~~~ Dere" ve "Yukar~~ Dere" diye anmaktad~ r. Gerçekten de Vavuk Da~~'ndan Zigana'ya kadar bir vadiden iba-ret olan ~ehrin tamam~~ hakk~nda söylenen bu sözler, Osmanl~lar~n da ol-dukça benimsedi~i "tabii s~n~r" ay~r~m~na i~aret et~nektedir. Yani, Gümü~ha-ne'nin yukar~~ k~sm~yla a~a~~~ k~sm~n~n tarihi serüvenleri do~al olarak birbi-rinden ayr~d~r. Üstelik ayn~~ farkl~l~ k, sosyo-kültürel bak~mdan da bir vâk~ad~r. A~a~~~ Dere Karadeniz Bölgesi'yle, Yukar~~ Dere de Do~u Anadolu Bölgesi'yle benze~mektedir. Bu gerçekler tarihi vakalardan ortaya ç~km~~~ olgulard~r. O halde Gümü~hane tarihi incelenirken; A~a~~~ Dere, Trabzon ve buray~~ haki-miyetinde bulunduran devlet/devletlerle ilgili olarak aç~ klanabilir. Yukar~~ Dere ise, Do~u Anadolu'ya hakim olmu~~ devlet/devletlerle ili~kilendirilebilir. Burada, A~a~~-Yukar~~ Dereler'in nerelerden ibaret oldu~una de~inmek ge-rekmektedir. Halk~n kulland~~~~ tabirler, bugünkü Gümü~hane'nin içerdi~i köyler dikkate al~nd~~~nda; A~a~~~ Dere denilen yerin, Akçakale Bo~az~'ndan Zigana Da~~'na kadarki bölüm, Yukar~~ Dere'nin de söz konusu bo~azdan Va-vuk Da~~'na uzanan k~s~m oldu~u tespit edilmektedir '2. Nitekim bu husus, Osmanl~lar'~n bölgeyi fethinden sonra yapt~klar~~ tahrir (=-yaz~m) defterleri-nin kay~ tlar~nda da hemen ayn~yla görülebilmektedir. 1479 y~l~nda fethedilen

12 _{Bu s~ n~r, yüzeysel olarak baz~~ yay~ nlarda da yer alm~~t~r. Anthony B~ryer-David Winfield,}

GÜMÜ~HANE'DE PEK BILINMEYEN ~K~~ MEZAR ANITI 835

Torul, Cezire ve Canehah kaleleri43, Gümü~hane'nin hemen yan~ndaki Canca Kalesi'nden Kürtün-Torul hatt~ na kadarki bölgeyi ihtiva etmektedir. 1461'da Osmanl~ larca fethedilen Trabzon s~ n~rlar~na sonradan kat~lan bu bölgenin ilk tahriri, 1486 y~l~na aittir".

Yukar~~ Dereye gelince; halk söyleyi~inde, Akçakale Bo~az~'ndan Vavuk Da~~'na kadarki saha olarak tan~mlansa bile, Ya~murdereli ahalinin "Ko~ans Köyleri" ad~yla and~~~~ yerler, bahsedilen Yukar~~ Dere'dir. Ko~ans köyleri ise, Akçakale Bo~az~'ndan sonraki ilk köy olan Selseki (Tekke)'den ba~layarak Varyemez Köyü'ne kadar devam eden köyler olup; do~udan Ya~murdere, ba-t~dan Kelkit köyleriyle s~n~ rl~d~r. Bu sahan~ n a~a~~s~~ Torul, yukar~s~~ da Bay-burt köyleriyle çevrilidir. Nitekim Gümü~haneenin Yukar~~ Dere k~sm~, 1516-1518 tarihleri aras~ nda yap~lan ilk Osmanl~~ tahrir defterlerinde de, an~ld~~~~ gibi Selseki'den ba~layarak Varyemez'e kadar devam eden sahay~~ ihtiva et-mekte olup; Kökes nahiyesine ba~l~d~ r15.

Yukar~daki aç~ klamalardan da anla~~laca~~~ üzere, Gümü~hane tarihinin iki k~s~mda mütalaa, edilmek zorunlulu~u ortaya ç~ kmaktad~r. Ara~t~ rmam~za konu olan iki mezar an~ t~~ da, söz konusu Yukar~~ Derede oldu~undan Do~u Anadolu tarihiyle ili~kilendirilmek durumundad~ r. En az~ndan tarihi veriler bu ihtimali kuvvetlendirmekte ve hatta hemen hiç ara~ur~lmam~~~ bu bölge-nin -~imdilik- böyle de~erlendirilmesini gerektirmektedir.

Bu a~amada, mezar an~ t~~ hakk~ nda söylenen, Karamano~ullar~ ndan Pir Ahmedee'" ait oldu~u ~eklindeki rivayeti hat~ rlama durumunday~z'''. Mezar

'31bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, VII. defter (Yay~na haz~rlayan: ~erafettin Turan), An-kara, 1991, 464-467. s.

k M. Hanefi Bostan, XV-XVI. As~ rlarda Trabzon Sanca~~nda Sosyal Ve iktisadi Hayat (Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Bas~lmam~~~ Doktora Tezi), ~stanbul, 1993, 13-19. sayfa-larda, ilk tahrir ve bunun içerdi~i idari birimler, aynen zikredilen A~a~~~ Dere'ye tekabül eder.

45 ~smet Miro~lu, XVI. Yüzy~lda Bayburt Sanca~~, 86-93. sayfalarda Kövans Nahiyesi'ne tabi köyler zikredilmektedir. Ancak Kovans'~n en bat~~ köyü olan Selseki (Tekke) Köyü okunamam~ s-ur. Halbuki, Miro~lu'nun eserinde bir kaç köyün vakfedildi~i gösterilen Ça~~rgan Baba Zaviyesi, Selseki (Tekke) Köyü'ndedir. "Karye-i Selseki( 'an-nahiye-i Kökes timare~~ be-zaviye-i Ça~~rgan Baba der-karye-i mezkike". BOA., TD., 60 nr., 228. s. Di~er yandan, nahiyenin en do~u s~ n~ r~nda bulunan Varyemez Köyü, bugünkü Kocayoku~~ Köyüne ba~l~~ ve tamam~yla Gülmah-muto~ullar~'na ait ayn~~ adla an~lan arazidir. ~imdi Bayburt'a ba~l~~ Çerçi Köyü ile s~ n~ rd~r. Var-yemez Köyü ile ilgili bu not, Selahattin Tozlu'dan ö~renilmi~tir.

46 Karamano~lu Pir Ahmed, ~ brahim Bey'in o~ludur. Abu Bakr-i Tihrani, Kitab-~~ Diyarbak-riyya (Yay~nlayanlar: Necati Lugal-Faruk Sümer), II. C., Ankara, 1993, 554. s.; Gaffar Totaysalg~r, Karaman (Larende) Tarihi incelemeler, Konya, 1944, 19. s., 1. dipnot.; Ernst Diez N'd., Karaman Devri Sanat~, ~stanbul, 1950, 87. s.; M. Mesud Koman, ~ikarrnin Karamano~ullar~~ Tarihi, Konya,

836 _{KASIM ~NCE}

an~ t~ n~n içindeki kitabenin tarihi de yanl~~~ okunmu~tur. Bu rivayetin ya-n~nda, maddi verilere bak~ld~~~~ takdirde, Karamano~ullar~~ devri eserleriyle paralellilder de göze çarpmaktad~r. Paralelliklerden birinin, mezar an~ t~~ giri-~_{inin, bas~k kemerli ve ç~ k~nt~l~~ üzengi ta~lar~na sahip olmas~d~r". Ancak,} ba-s~ k kap~~ kemerlerinin ç~ k~nt~l~~ üzengi ta~lama oturmaba-s~, Anadolu Selçuklu 1946, 191. s.; M. Zeki Oral, "Fatih Sultan Mehmed'in Gevala Kalesi ile Karaman Ellerini Fethi ve Hâmidrnin Terci-i Bendi" VD., IV, Ankara, 1958, 81. s.; ~. Hakk~~ Uzunçar~~l~, Anadolu Beylikleri Ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, 30. S.

.17 _{Karamano~lu Pir Ahmed, karde~leri ve Fatih Sultan Mehmed ile yapt~~~~ mücadeleler}

sonunda, Akkoyunlu hilkümdan Uzun Hasan'a s~~mm~~ur. Abu Bakr-i Tihrani, a.g.e., Il. C., 567. s.; Gaffar Totaysalg~r, a.g.e., 23. s.; ~. Hakk~~ Uzunçar~~l~, Anadolu Beylikleri. 34. s.

Karamano~lu Pir Ahmed'in, Silifke yakmlannda, Osmanl~larla mücadele etti~i Minan Ka-lesrnin, Osmanl~lar taraf~ndan fethedilmesinden sonra intihara te~ebbüs etti~i, ancak bu te~eb- büsten yarah olarak kurtuldu~u ve Uzun Hasan'~n yan~na gitti~i, kendisine dirlik olarak verilen Bayburt'ta oturdu~u ve az zaman sonra hastalanarak, 874/1470 tarihinde öldü~ü ifade edilmi~-tir. ~ . Hakk~~ Uzunçar~~l~ , Anadolu Beylikleri, 34. s.; Osmanl~~ Tarihi, II. C., 107. s.

S. Özcan San, yap~n~n Karamano~lu Pir Ahmed'e ait oldu~unu ifade edenlerdendir. Gü-mü~hane Kültür Ara~t~rmalar~~ Ve Yöre A~~zlar~, Ankara, 1990, 626. s. San, ayr~ca; Karamano~lu Pir Ahmed'in, Akkoyunlu hilkümdan Uzun Hasan'a s~~~nd~~~n~, onun, Akkoyunlulara yapt~~~~ hizmetlerden dolay~~ da, kendisine Gümü~hane'nin Yeniyol, Pir Ahmed, Tekke, K~z~lköy ve ~im-diki Özcan Mahallesinde "yurt" verildi~ini ifade etmi~tir. S. Özcan San, "Gümü~hane Müstakil Sanca~~ndaki Mahalleler Aileler Ve Efsaneler, Hikayeler", Geçmi~te Ve Günümüzde Gümü~hane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), 137. s.

Ayr~ca, kilmbetin içindeki kitabenin tarihinin, 957 (1550) oldu~u ve yap~n~n Karamano~lu Pir Ahmed'e atfedildi~i de vakidir. Gillyüz Uslu, Gümü~hane Ve Çevresinin Tarihi ve Sanat Eser-leri, ~stanbul, 1980, 28. s.; "Giimil~hane'nin Tarihçesi Ve Turistik De~erleri", Geçmi~te Ve Gü-mürnüzde Gümü~hane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), 151. s.

18 _{Arel, bas~k kap~~ kemerlerinin ç~k~nt~l~~ üzengi ta~lanna Karaman devri özelli~i olarak}

be-lirlemi~tir. Mehlika Arel, "Mut'taki Karamano~ullan Devri Eserleri" VD., V, Ankara, 1962, 245. s. Arerin bu tespitine, Karaman Devri sanat~nda, de~i~ik biçimlerde olmak üzere; Ermenek Tol Medrese (1339), Karaman Hac~beyler Camii (1358), Karaman Arapzade Camii (1374-1420) taç-kap~lar~nda rastlan~lmaktad~r. Ernst Diez vd., a.g.e., 22., 48., 57. ~ekiller. Bu tespiti mezar an~tlar~~ aç~s~ndan ele alacak olursak, sadece Mut Hocendi (Büyük) Türbesrnde var oldu~unu görilrilz.

Kald~~ ki, Anadolu Selçuklu medreselerinden; Seyitgazi Ümmilhan Hatun Medresesi (XIII. yüzy~l ba~lar~), Atabey Ertoku~~ Medresesi (1224), Ak~ehir Ta~~ Medrese (1250), K~r~ehir Cacabey Medresesi (1272), Sivas Buruciye Medresesi (1271), Çay Yusuf bin Yakub Medresesi (1278) taç-kap~lar~nda da biçimleri farkl~~ da olsa kullan~ld~~~~ görülür. Aptullah Kuran, Anadolu Medrese-leri, I, Ankara, 1969, 156., 72., 199., 120., 235., 130. R.

Yine Anadolu Selçuklu devrindeki baz~~ cami, han ve mezar an~tlann~n kap~lar~nda da bu tarz gk~nular uygulanm~~t~r. Kayseri Kütük Camii (1210-1211), Ni~de Alaeddin Camii (1223), Kayseri Hunat Hatun Camii (Bat~~ kap~s~) (1237-1238), Susuz Han (Burdur-Antalya) (XIII. yüzy~-l~ n ortalar~), Akhan (Denizli-Konya) (Avlu kap~s~) (1254), Sar~~ Han (Kayseri-Aksaray) (X111. yüz-y~l~n sonu), Kayseri Döner Kümbet (XIII. yüzyüz-y~l~n sonu), Ni~de Hildavend Hatun Kilmbeti (1312-1313), Ni~de Gündo~du Kiimbeti (1344), Kayseri Ali Cafer Kiimbeti (1349-1350) gibi. Rahmi Hüseyin Ünal, Osmanl~~ öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkap~lar, ~z~~~~ir, 1982, 10., 18., 40., 55., 59., 95., 118., 120., 124., 125. R.

GÜMÜ~HANEDE PEK BILINMEYEN ~K~~ MEZAR ANITI 837 sanat~nda; farkl~~ yerlerde ve zamanlarda yap~lm~~~ medrese, cami, han ve me-zar an~ tlarmda da görülmektedir. Bu nedenle, bas~k kap~~ kemerlerinin ç~k~n-u1~~ üzengi ta~larma sahip olmalar~n~, sadece Karamano~ullar~~ eserlerine at-fetmek mümkün görünmemektedir.

Karamano~ullar~n~n mezar an~ tlar~na baku~~m~zda, gövde biçimi ve üst örtüsü aç~s~ndan üç mezar an~t~~ ile paralellik kurulabilir49. Görülece~i üzere, gövde ve üst örtü bak~m~ndan benzerliklerde dahi nüanslar vard~r. Konya Fakih Dede Türbesi'nde tu~la malzemenin kullan~lm~~~ olmas~~ da bir farkl~l~k olarak göze çarpmaktad~r. Bezeme elemanlar~~ bak~m~ndan, Karamano~ullar~~ yap~lar~nda kullan~lm~~~ olan herhangi bir motif benzerli~i aramak,

inceledi-~_{imiz mezar an~unda, tahrip edilmi~~ de olsa hiç bir bezeme unsurunun}

bu-lunmar~~~ nedeniyle kendili~inden ortadan kalmaktad~r. Ayr~ca ~unu ifade etmekte yarar vard~r. Kare prizmal gövdeli mezar an~ t~~ gelene~i sadece Ka-ramano~ullarma ait olmad~~~~ gibi, Anadolu Türk sanat~na da özgü de~ildir.

yüzy~l~n sonundan önce Anadolu'da görülmeyen bu tarz mezar an~ tlar~, yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren, çok seyrek olmakla beraber her bölgede rastlanabilen bir tip haline gelmi~tir'''. K~saca Pir Ahmet Köyü'ndeki Anonim Kümbeti'in, Karamano~ullar~~ mezar an~ tlar~~ ile biçim ve malzeme farkl~l~ kla-r~n~~ dikkate ald~~~m~zda, rivayetle fazla ba~da~mad~~~~ görülmektedir. Böy-lece, rivayetin, yeni veriler elde edilinceye kadar bu halde kalaca~~~ anla~~l-maktad~ r.

Eserin bulundu~u bölgenin, Osmanl~lar taraf~ndan fethini haurlarsak, cenazeli~i bulunan bir mezar an~ un~n, Osmanl~larla ilgisinin olmayaca~~~ ko-layl~kla kabul edilebilir.

Bunlardan birincisi, Karaman-~brahim Bey Türbesi (829-868/1426-1462): Kare gövdeli olal~~ bu an~m~~ gövdesi yukar~~ k~s~mda sekizgene dönü~türülerek bir kasnak olu~turulmu~tur. Pi-ramidal külah' sekiz yüzeylidir. Alt kat~n giri~i, üst kat merdivenlerinin alundand~r. Ernst Diez vd., a.g.e., 67-81. s.

~kincisi, Konya-Fakih Dede Türbesi (860/1454): Kare göydenin yukar~s~ndaki sekizgen kasna~~n üzerindeki piramidal üst örtünün malzemesi tu~lad~r. Ernst Diez vd., a.g.e., 136. s. Alt kat~n~ n olup olmad~~~n~~ ad~~ geçen yarndan anlamak mümkün olamam~~ur.

Üçüncüsü, Mut-Küçük Türbe (1444'den önce): Kare gövdeli yap~n~n üst örtüsü piramidal külâhur. Alt kaumn mevcut oldu~u, giri~inin belli olmad~~~, muhtemelen d~~ta olan giri~in top- rak seviyes. yükselmesiyle kapanm~~~ olabilece~i ifade edilmi~tir. Mehlika Arel, a.g.m., 244. s.

5() O. Cezmi Tuncer, a.g.e., 157. s.

5~~ M. Olu~~ Ar~ k, "Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri" Anadolu (Anatolia), XI, (1967), Ankara, 1969, 95. s.

838 KASIM ~NCE

Bu durumda, mezar an~ un~n, Akkoyunlularla ili~kisinin varl~~~na bak-man~n yararl~~ olaca~~~ akla gelebilir". ~nceledi~imiz mezar an~ un~n üzerinde Akkoyunlulara ait olabilece~ine i~aret eden herhangi bir iz yoktur. Ancak, Akkoyunlu mezar an~ tlan aç~s~ndan bir kar~~la~t~rma yapacak olursak, ~öyle bir sonuca varabiliriz: Görülece~i üzere Akkoyunlular~n bilinen ilk mezar antt~, Bayburt'un Sinür Köyü'ndeki Kutlu Bey Türbesi'dir. Kutlu Bey Türbesi-'nin, ilk türbe olmas~~ yan~nda, inceledi~imiz mezar an~ t~na en yak~n Akko-yunlu türbesi olu~unu ve bu türbede çininin dahi kullan~lm~~~ olmas~n~~ dik-kate ald~~~m~zda, her iki mezar an~ t~ n~n farkl~l~klar~~ ortaya ç~kmaktad~ r. Kutlu Bey Türbesi'nde cenazeli~in bulunmar~~~ ve di~er Akkoyunlu mezar an~ tlar~ndan cenazeli~i bulunanlar~n, cenazelik giri~lerinin yeri de, Pirahme-t'teki kümbetin mezar odas~~ giri~i ile ba~da~tr~~~ söylenemez. Anonim Küm-beti'in, cenazeli~inin üst örtüsünün in~a biçiminin arkaikli~i ve malzemesi-nin genel durumu bak~m~ndan Akkoyunlu mezar an~tlarmdan ayr~ld~~~~ görü-lür. Kümbet, yal~nl~~~~ bak~m~ndan, muhtemelen Akkoyunlu eseri olabilece~i ifade edilmi~~ olan; Diyarbak~r ~eyh Abdülcelil ve Lala Bey Türbesi ile yak~n-l~~~~ vard~r biçiminde bir yakla~~m getirilebilirse de, onlar~n Akkoyunlularla

52 _{Akkoyunlu mezar an~ tlar~na bakt~~~m~zda, kar~~m~za ~öyle bir tablo ç~kmaktad~r:}

Bay-burtSiniir Köyü Kutlu Bey Türbesi (1389 civar~): Sekizgen gövdeli yap~, kubbeyle

An~m~~ cenazeli~i yoktur. Ayr~ca bu yap~da çini kullan~ld~~~, ancak ~imdi bunlar~n ortadan kalk-u~~~ ifade edilmi~tir. A. ~eref Beygu, a.g.e., 255. s.; Gönül Giire~sever-Ara Altun, "Bayburt Köyle-rinde Türk Mimari Eserleri", Sanat Tarihi Y~ ll~~~, Il!. Say~, ~stanbul, 1970, 46. s., 6. plan; Metin Sözen, Anadoluda Akkoyunlu Mimarisi, ~stanbul, 1976, 146. s., 46. ~ekil.

Akkoyunlu mezar an~ tlar~~ içinde kare prizmal gövdeli olan yoktur. Di~er mezar analar~~ için bkz., ~ brahim Artuk, "Mardidde Akkoyunlu Hamza'n~n Mezar~", Selçuklu Ara~t~rmalar~, I (1969), Ankara, 1970, 157. s.; Y~lmaz e~nge, "I~d~r'~n Amarat (Çak~rta~) Köyü'ndeki Kümbet", tinasya, V.C., 55. Say~, Ankara, 1970, 8-9. s.; "Ahlat Emir Bay~rd~r Kümbeti ve Mescidi", Onasya, V.C., 59-60. Say~, Ankara, 1970, 6-7 s. Ara Altun, Mardin'de Türk Devri Min~arisi, ~stanbul, 1971, 106. s.; Oktay Aslanapa, Türk Sanat~, 1-Il, Ankara, 1990, 319-320. s.

Bir de Akkoyunlu mimarisi dahilinde olmas~~ muhtemel mezar an~tlar~~ vard~r ki, bunlar~ n say~s~~ iki olup. Diyarbak~r'da bulunmaktad~rlar. Bu mezar an~ tlar~~ ~unlard~r: ~eyh Abdülcelil Türbesi (XV. yüzy~ l ortalar~~ veya XVI. yüzy~l ba~lar~): Kesme ta~tan in~a edilmi~~ olan türbe; se-kizgen gövdeli, içten kubbe, d~~tan oluklu kiremit kapl~~ piramidal bir üst örtilye sahiptir. Metin Sözen, a.g.e., 158. s.; 51. ~ekil. Beysano~lu, tarih belirtmemekle birlikte. Akkoyunlu döneminden oldu~unun kabul edildi~ini ifade etmi~tir. ~evket Beysano~lu, An~tlar~~ ve Kitabeleriyle Diyarba-k~r Tarihi, II. C., Ankara, 1990, 469. s.

Lala Bey Türbesi (XV. yüzy~l~n ortas~-XVI. yüzy~l~n ba~~): Kesme ve moloz ta~tan yap~lm~~~ olan türbenin gövdesi, kare prizmal olup kubbeyle örttilmü~tür. Güneydeki kap~dan inilen, yal~ n görünü~lü cenazeli~i be~ik tonozludur. Metin Sözen, a.g.e., _{159. s.; 23. ~ekil. Sözen, bir ba~ka} yarn~nda bu eseri XVI. yüzy~l~ n ilk çeyre~ine tarihlemi~tir. Metin Sözen, Diyarbak~r'da Türk Mimarisi, ~stanbul, 1971, 281. s. Beysano~lu ise eseri, XV. yüzy~la vermi~tir. ~evket Beysano~lu, a.g.e., II. C., 468. s.

GÜMÜ~HANE'DE PEK B~ L~NMEYEN ~K~~ MEZAR ANITI 839

ili~kisi tam kurulamad~~~~ için verimli bir sonuç al~ nabilece~inden emin ol-mak güçtür.

Erzincan beyi Mutahharten'in, Eretnao~ullarm~n ve Celayirlilerin; mezar an~ tm~n bulundu~u bölgedeki hakimiyetlerinin k~sa olu~lan, onlardan her-hangi birisi taraf~ndan, böyle bir eserin in~asm~n gerçekle~tirilebilece~i ko-nusunda tereddüt uyand~ rmaktad~r.

Mo~ollar~n Anadolu'daki hakimiyetleri s~ras~nda, Bayburt'un Anadolu Selçuklular~na ba~l~~ kald~~~~ yukar~da ifade edilmi~ti. Bu durum, Mo~ollar~n, burada hiç bir eser ortaya koymad~klar~~ biçiminde anla~~lmamal~d~r. Mo~ol-lar~n, Bayburt'ta, daha çok e~itim ve ö~retimle ilgili yap~lar in~a ettikleri bi-linmektedir".

Eserlerin bulundu~u bölgenin Mengücüklüler ve Saltuklular aras~nda s~n~ r olabilece~ini belirtmi~tik. Mengücüko~ullar~n~n ortaya koydu~u mezar an~~ tlanna bakarsak, bunlar~n sekizgen olduklar~n~~ görürüz54.

Konya Selçuklular~n~~ do~rudan ilgilendiren kare kaideli bir mezar an~ t~~ olarak, Sivas'ta, I. ~zzeddin Keykavus'un 61 4/121 7'de in~a ettirdi~i darü~~ifa-n~n, güney eyvan~nda bulunan türbesi görülmektedir55. Bu türbenin, medre-senin eyvan~n~n, sonradan de~i~tirilerek elde edildi~i bilinmektedir. Malze-mesi, bezeMalze-mesi, medresenin çaus~ndan sonraki ongen gövdesi bak~m~ndan, inceledi~imiz mezar an~uyla herhangi bir ilgi kurmak mümkün olmamakta-d~r.

Konya Selçuklular~ndan önce, bu bölgenin hakimi olan Saltuklulann mezar an~ tlar~n~~ dikkate ald~~~m~zda, ortak noktalar~n ço~ald~~~~ gözlemlen-mektedir5". Bu ortak noktalardan bir tanesi en ilgi çekenidir. O da, cenazelik giri~inin; an~t~ n üst kat~na giri~i sa~layan kap~dan içeri girilince, hemen a~a-~~ya inen merdivenlerle sa~lanm~~~ olmas~d~r. Bu ~ekildeki cenazelik giri~leri, Türk sanat~nda, Anadolu d~~~nda, ~ran'daki Burc-u Demavend Kümbeti-'nde57, Anadolu'da ise, biçimi farkl~~ olsa da orijinal olarak sadece Erzurum'-

53 Rahmi Hüseyin Ünal, "Monuments ~slamiques Pre-Ottomans de la Ville de Bayburt et de

ses Environs" Revue des Etudes ~slamiques, XL/1, Paris, 1972, 100 s.

54 Oktay Aslanapa, Türk Sanat~, 1-Il, 249-250. s. 55 Oktay Aslanapa, Türk Sanat~, 1-Il, 253-254. s.

56 Saltuklu mezar an~ tlanyla; iki katl~~ olu~u, tamamen ta~~ melzemenin kullan~lmas~~

ya-n~nda, cenazeli~in giri~i bak~m~ndan ~imdiye kadar tek örnek olarak bilinen, Emir Saltuk Küm-beffnin cenazelik giri~iyle olan benzerli~idir.

57 Aslanapa, Burc-u Demavend Kümbeti'nin tarihini, ilslüp bak~ m~ ndan XI. yüzy~l~n

üçüncü çeyre~ine vermi~tir. Oktay Aslanapa, Türk Sanat~, 1-Il, 68. s.; O. Cezmi Tuncer, üst örtü-sünü dikkate alarak, XII, yüzy~l~n ilk yar~s~n~~ önermi~tir. O. Cezmi Tuncer, a.g.e., 40. s.

840 KASIM INCE

daki Emir Saltuk Kümbeti'ndess görülmektedir. Bununla birlikte inceledi~i-miz mezar an~un~n; kare prizmal gövdeli olu~u, d~~~ örtünün kasnaks~z ola-rak, do~rudan duvarlara oturmas~~ ve dört yüzeyli piramidal d~~~ örtûye sahip olmas~; Diyarbak~r Sultan ~üceaddin Kiimbeti (605/1208-9)60, Ahlat ~eyh Necmeddin Kiunbeti (619/1222-1223)61 ve Erzurum'da üç Kümbetler'in ba-t~s~ndaki Anonim Türbe62 ile benzerlik göstermektedir. Kullan~lan malzeme-nin ta~~ olmas~yla da benzerlikleri vard~r.

Buraya kadar verilen bilgileri gözönünde tutarak, inceledi~imiz mezar an~t~n~, Erzurum Emir Saltuk Kümbetfnin mezar odas~~ giri~iyle olan paralel-ligine ra~men, Saltuklulara atfedebilecek daha ba~ka bilgi elde edilememi~-tir. Diyarbak~r Sultan ~üceaddin Kümberi, Ahlat ~eyh Necmeddin Kümbeti ve Erzurum Emir Saltuk Kümbeti'nin bat~s~ndaki Anonim Kümbeti dikkate

58 _{Ünal, Erzurum-Emir Saltuk Kiimbeti.nin tarihini, bezemedeki baz~~ unsurlardan yola}

ç~-karak. XL-XII. yüzy~l olarak kabul etmi~tir. Rahmi Hüseyin Ünal, Les Monuments Islamiques Miden de la %Ile D'Erzurum et de sa Region, XL/1, Paris, 1968, 108. s., Fig. 95-96.; önkal, ba-nisinin Izzeddin Saltuk olabilece~i ve mimari özelliklerinden yola ç~karak XII. yüzy~hn ortalanm önermektedir. Hakk~~ önkal, a.g. tez, 21. s., 3. ~ekil; Tuncer ise, an~t~n tarihini, Izzeddin Saltuk ad~ndan yola ç~k~p, 1190'lar olarak belirlemenin daha do~ru olabilece~ini belirtmi~tir. O. Cezmi Tuncer, a.g.e., 126. s.; Aslanapa, Erzurum Kale Mescid'ni ve mezar an~umn iislübunu dikkate alarak, XII. yüzy~l~n sonuna verilebilece~ini ileri siirmil~tür. Oktay Aslanapa, Türk Sanat~, 1-Il, 251. s. Ost kattan mezar odas~na giri~i olan bir di~er mezar an~t~, Kayseri-Pazarören Melik Gazi Türbesi (XII. yüzy~hn sonlan)'dir. Ancak, as~l giri~inin, d~~ta, üst kat merdivenlerinin alt~nda ol-du~u, üst kattan mezar odas~na giri~i sa~layan k~sm~n sonradan yap~ld~~~~ ortaya konulmu~tur. Tahsin özgilç-Mahmut-Akok, "Melikgazi Türbesi Ve Kalesi", Belleten, XVIII. C., 69-72. Say~, An-kara, 1954, 332. s.; Hakk~~ Önkal, a.g.tez., 286. s.; O. Cezmi Tuncer, a.g.e., 156. s.

58 _{Kare prizmal gövdenin üzerine çokgen kasnak ve piramidal külâh örtülü ilk örnek}

ola-rak Tokat-(Ebu'l Kas~m) Ali Tusi Türbesi (1234) bilinmektedir. M. Olu~~ Ar~k, "Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçi~nleri", 75. s.; Ancak, Kayseri-Pazarören Melikgazi Küm-bed'ain, Tokat -Ali Tusi Türbesi.nden daha eski oldu~u da ifade edilmi~tir. O. Cezmi Tuncer,

a.g.e., 249. s.; Bu tarz mezar an~dann~n di~er örneklerinin isimleri ve tarihleri konusunda bkz.

O. Cezmi Tuncer, a.g.e., 157. s.; Halit Çal, Nil~sar'da Türk Eserleri, Ankara 1989, 55-56. s. 6° O. Cezmi Tuncer, a.g.e., 102. s.; "13. Yüzy~la Ait üç Kümbet", Sanat Tarihi Y~lh~t, VI (1974-75), Istanbul, 1976, 91. s.; Hakk~~ önkal, a.g. tez., 302. s.

81 M. Olu~~ Ar~k, a.g.m., 74. s.: O. Cezmi Tuncer, a.g.e., 70. s.: Hakk~~ önkal, a.g.tez., 302. s.; Oktay Aslanapa, Türk Sanat~, L-II, 265. s.

112 _{Bu mezar an~umn yap~m~, Tuncer'de iki farkl~~ tarih olarak kaydedilmi~tir. Birincisinde,}

ihtimal dahilinde XIII. yüzy~l ortalar~; ikincisinde XIV. yüzy~l verilmi~tir. O. Cezmi Tuncer,

a.g.e., _{122. ve 157. s.; önkal ise, XIII. yüzy~hn ilk çeyre~ini bir ihtimal olarak görmektedir. Hakk~~}

önkal, a.g. tez, 304. s.

Bu yap~, Tuncer taraf~ndan tek katl~~ ifade edilirken, kaz~~ sonras~ndaki haliyle bilgi veren önkarda iki katl~~ oldu~u belirtil~ni~tir. O. Cezmi Tuncer, a.g.e., 121. s.; Hakk~~ önkal, a.g. tez, 302. s. Türbenin çevresi, günümüzde, iki kathl~~~~ görüliicek biçimde düzenlenmi~tir.

GÜMÜ~HANE'DE PEK BILINMEYEN ~K~~ MEZAR ANITI 841

alarak bunlar~n malzemelerini, iki katl~~ olu~lar~n~, kare prizmal gövdelerini ve dört yüzeyli piramidal külâhlar~n~ n kasnaks~z olarak do~rudan duvara oturmalar~n~~ dikkate ald~~~m~zda, Pirahmet Köyü'ndeki Anonim Kümbeele benzerliklerini ortaya koymu~~ oluyoruz. Ayr~ca, inceledi~imiz mezar an~t~n~n; alt kat üst örtüsünde, buraya inen merdivenin basamaklar~nda ve üst kat~n d~~~ örtüsünde -harç s~van~ n alt~ndan görünen- kullan~lan malzemelerin ale-lâde olu~u, mezar an~ t~n~n arkaikli~ine verilerek, XII. yüzy~l~n ikinci yar~s~~ ile XIII. yüzy~l~n ba~lar~, bu yap~n~n~n in~a tarihi olarak kabul edilebilir.

TEKKE BELDESI ÇA~IRGAN BABA TÜRBESI

Yeri: Ça~~rgan Baba" Türbesi, Tekke Beldesi'nin" Bayburt giri~inde, sa~daki mezarl~~~n ana yola yak~n taraf~nda ve hemen yan~nda bulunmakta-d~r.

Tarih çesi Türbe, as~l k~sm~n giri~inin yukar~s~ ndaki, 0.25x0.41 m. ölçü-lerindeki, ta~~ üzerine sülüsle, iki sat~r halinde yaz~lm~~~ kitabesine göre, Receb 990/Temmuz-A~ustos 1582 tarihinde in~a edilmi~tir65. Vak~ flar Genel

63 Ça~~rgan Baba'n~ n kimli~i konusunda herhangi bir bilgi elde edemedik. Osmanl~~ kay-naklannda, 1516-1518'de, Ça~~rgan Baba Zaviyesi'nin zaviyedan Dervi~~ Ali'dir. BOA., TD., 60 nr., 228 s. 1530 y~l~nda ise ~eyhli~ini elinde Ça~~rgan Baba'n~n torunlar~ndan Ahmed Han o~lu Dervi~~ ~ah Hüseyin, zaviyenin ~eyhli~inielinde bulunduruyordu. BOA. TD. 966 nr., 280. s.

Zaviyenin vak~f köyleri ~unlard~r: ~urut (Kabaktepe), Güvercinlik, Hor-~~ Ulyâ (Beyçam), Hor-~~ Silflâ (Gökdere). BOA., TD., 60 nr., 208-228. s. ~smet Miro~lu, XVI. Yüzy~lda Bayburt San-ca~~, 84-88 s.

Ça~~rkanh/Ça~~rganl~, bir Akkoyunlu Türkmen oyma~~ n~ n ad~d~r. H. Bostan, a.g. tez, 88-89. s.

Köyün ad~~ konusunda; as~llan Di~hekimi Çetin I~~k'ta olan belgelerden, 1207 h. tarihli- sinde Selke; 1281 h. tarihlisinde Sengi; 1284 h. tarihlisinde Singi; 1287 ta- rihli olanda Selka Tekye olarak geçmektedir. Bu bilgiler, Selselti'nin ~imdiki Tekke Bel- desi oldu~u konusunda ~üpheye yer b~rakmaz Ancak, belgelerde geçiyor olmakla beraber, an~-lan isimlerden Selseki ve Tekke d~~~nda kaan~-lanlar, büyük ihtimalle yaz~m hatas~~ veya zamanla halk söyleyi~indeki farkl~l~ ktan kaynaklan~yor olmal~d~r. Belgelerin kullan~lmas~~ konusunda Di~he-kimi Çetin I~~k'a te~ekkür ederim.

Tekkeli halk °zam Soyda~, Tekke adl~~ ~iirinin bir ~dü~ünde. Tekke'nin di~er adlar~n~; "Kale y~k~nt~s~~ gördüm bedende

Dört isim de~i~mi~~ kay~tl~~ bende Selseki Sindi Tekke lisanda Seydi'si var Tekke Köyün ~çinde"

~_{eklinde s~ralam~~t~r. Hasan Soydas, Gönül Ba~~mdan ~iirler, Gümü~hane, 1991, 101. s.} 65 Yukar~da numaralar~~ verilen tapu defterlerinde mezar an~ t~n~n varl~~~ na herhangi bir nedenle de olsa i~aret edilmemi~tir. Ancak, zaviye ~eyhleri vefat edince, genellikle, zaviyelerinin

842 KASIM ~ NCE

Müdürlü~ü Ar~ivinde Ça~~rgan Baba Valdlyesi yoktur. Tekke Beldesi'yle ilgili olarak, Gümü~hane fihristinde, sadece "Tekke Köyü Cami-i ~erifi"nin ~_{ahsiyet kayd~~ mevcuttur. Türbenin, önce, içten kubbe d~~tan piramidal} külâhla örtülü bölümü in~a edilmi~tir. içten düz örtülü, d~~tan k~rma çat~l~~ olan k~s~ m ise sonradan eklenmi~tir. Ama ne kadar sonra ve ne zaman eklendi~i bilinmemektedir. Bu durum iki bölümün birle~ti~i yerdeki dilitasyondan da anla~~lmaktad~r. Bu k~sm~n çat~s~, 1968-1969 tarihlerinde in~a edilmi~tir66. Yap~, en son, 1991'de Vak~flar Genel Müdürlü~ü taraf~ndan "adi tamir" türünden onar~ lm~~t~ r67. Kitabesindeki ifadeden, türbenin, Ça~~ rgan Baba ad~ na yapt~r~ld~~~~ anla~~lmaktad~r. Yap~ n~ n kitabesi ~u ~_{ekildedir (4. Resim):}

Jj' ~~ 2_"4..>2•11

1.1 I 1,3 1

Hâzâ mezarü'~-~erif el-Merhüm el-ma~für Baba Ça~~rgan Evliya es-sâlife hurrire fi mâh-~~ receb sene t~s'in ve t~s'a mie68.

Mimari Özellikleri: Türbe iki k~s~mdan olu~maktad~ r (3. Çizim). Sonra-dan ilave olundu~unu ifade etti~imiz k~sm~n giri~i güney duvar~nda, 0.96 m. geni~li~indedir. Düz lentolu giri~in bat~s~ nda bulunan dikdörtgen pencere, bu mekân~ n ~~~ k ald~~~~ tek aç~kl~ kt~r (5 Resim). Bu bölüm düzgün olmayan kesme ta~larla in~a edilmi~tir. Duvarlar~ndan kuzey ve bat~~ taraftakiler düz-gün kesme ta~la kaplanm~~t~r. Duvarlar~n kal~nl~klar~~ her üç yönde farkl~~ olup; güneyde 0.60 m., bat~da 0.75 m., kuzeyde ise 0.80 m. ölçülerindedir.

çevresine gömüldükleri bilinmektedir. Bu durumda, Ça~~rgan Baba'n~n oldu~u bilinen mezar~n üzerine, bu türbenin, kitabede belirtilen tarihte in~a edildi~i kabul edilir.

Ünlü seyyah~ m~z Evliya Çelebi'nin seyahatnamesinde bahsetti~i Ça~~rkanh Dede Ziyareti, Bayburt'un içindedir. Bu ziyaret konumuzun d~~~nda kalmaktad~r. Türbenin, 990/1582 tarihli kitabesinin varl~~~na, Gülyüz (Akagün) Uslu dikkat çekmi~tir. Gülyüz (Akagiin) Uslu, a.g.e., 29. s.; a.g.m., 151 s.

66 Bu bilgi Di~hekirni Çetin I~~k'tan al~ nm~~t~r.

67 Bu onar~mda; türbenin çevresi hafredilmi~, çevresine molozta~~ duvar örülmü~, bunun

üzerine yonu ta~~~ harpu~ta yap~larak demir parmakl~k konulmu~tur. Türbe külâh~ ndaki bozul-mu~~ olan yonu ta~lar~~ sökülüp, asl~na uygun olarak ve orijinal ta~lardan da örnekler b~rakarak külah elden geçirilmi~tir. Türbenin önündeki giri~~ k~sm~n~ n ah~ap çat~s~~ yap~lm~~~ ve üzeri ba-k~ rla kaplanm~~ur. Yap~ n~ n içindeki s~valar raspa edilmi~~ ve yeniden s~vanm~~t~r. VGMA., 29.01.01/4 nr. dosya, Türbenin incelendi~i Haziran 1996'da bütün bunlar~n gerçekle~tirilmi~~ oldu~u anla~~lm~~ur.

Kitabe, ~u ~ekilde aç~klanabilir: Bu mezar-~~ ~erif, eski velilerden biri olan Baba Ça~~rgan-'nicht.. 990 y~l~~ Receb ay~ nda yaz~ld~.

GÜMÜ~HANE'DE PEK B~ L~NMEYEN ~K~~ MEZAR ANITI 843

Mekâmn ah~ap olan üst örtüsü, d~~tan, semerdam biçiminde düzenlenmi~~ ve bak~ rla kaplanm~~t~ r. Duvarlar, içten harçla s~vanm~~~ ve kireçle badanalan-m~~ur. Hiç bir bezemenin bulunmad~~~~ bu mekân~n, daha önceden herhangi bir bezemeye sahip olup olmad~~~n~~ kaynaklardan ö~renemedik. Burada bulunan ah~ap sandukan~n kenarlar~~ ta~larla tespit edilmi~tir. Sandukan~ n kime ait oldu~u bilinmemektedir. Ancak, Ça~~rgan Baba'n~n yak~nlar~ndan birisine ait olmas~~ muhtemeldir.

~_{lk in~a edilmi~~ olan bölüme ise, birinci k~sm~n do~u taraf~na dü~en, d~~~} yandan düz lentolu, içten bas~k kemerli, 0.73 m. geni~li~indeki bir kap~dan geçilir (6. Resim). Kap~n~n yan sövleri ince tutulurken, üst taraf~~ yekpare ka-l~ n bir lentoyla belirlenmi~tir. Lentonun yukans~nda içinde kitabenin bulun-du~u, sivri kemerli, hafif içerlek bir al~nl~ k yeral~r. Al~nl~ k kemerinin kilit ta-~~nda yuvarlak bir rozet bulunmaktad~ r. Rozetin ortas~nda; bir yuvarlak, bu-nun çevresinde ise, geometrik bir düzenleme veren bitkisel bezeme vard~r. Yap~daki tek bezeme unsuru da bu rozettir. Mekân, yakla~~ k 4.70x4.70 m. öl-çülerinde bir karedir. Buras~ , kö~elerde sivri kemerli tromplara oturan bir kubbeyle örtülüdür. Duvarlar, tromplar ve kubbenin içi harçla s~vanm~~~ ve kireçle badanalanm~~t~ r. Bunlar~n yüzeylerinde hiç bir bezeme yoktur. içeri-deki, yal~ n ah~ap sandukan~ n ba~~ ve ayak ta~~~ yoktur. Yani sandukan~n Ça~~r-gan Baba'ya ait oldu~unu gösteren net bir veri bulunmamaktad~r. Bu durum mezar~ n, Ça~~ rgan Babaya ait olmayaca~~~ biçiminde anla~~lmamal~d~ r. Çünkü, kitabesindeki ifadeler, mezar~n Ça~~rgan Babaya ait oldu~una i~aret etmektedir. Bu bölüm d~~tan, yakla~~ k olarak 6.20x6.20 m. ölçülerindedir. Tamamen düzgün kesme ta~tan in~a edilmi~~ olan bu k~s~m; güney duvar~nda bulunan, d~~tan; biri düz lentolu di~eri bas~ k kemerli, içten her ikisi de düz lentolu, yere oldukça yak~n tutulmu~~ iki pencereden ~~~ k almaktad~ r (7. Re-sim). Kübik gödenin kö~eleri, d~~ta, içteki tromplann d~~a yans~malanyla ke-silerek üst k~s~m sekizgene dönü~türülmü~tür. Olu~turulan sekizgen, kubbe kasna~~~ biçiminde biraz yükseltilmi~tir. Daha sonra üst örtü, d~~tan, haz~ rla-nan sekizgen kasna~a uygun olarak piramidal bir külâhla kapaulm~~t~ r. Bu örtünün kilidindeki alem, yal~ n bir ta~ur (8. Resim).

DE~ERLEND~RME VE SONUÇ

Yukar~da tan~ t~ lan iki mezar an~ undan Pirahmet Köyü'ndeki Anonim Kümbet çok küçük ölçülere sahiptir. Bununla birlikte an~ t~ n yal~n oldu~u gözlemlenmektedir. Tarihleme yap~l~rken Anadolu'daki di~er mezar an~ tla-nyla, farkl~~ yönlerden kar~~la~t~ rma yap~ld~~~~ için, burada ayr~ca bir de~er-

844 RASIM ~NCE

lendirme yap~lmayacakt~r. ~u ana kadar yay~nlara Pir Ahmed Türbesi olarak geçen bu mezar an~ tm~ n, Anadolu'da Türkler taraf~ndan kurulmu~~ olan bey-likler ve devletlerin mezar an~ tlanyla, bilhassa Karamano~ullar~n~n eserleri ve Karamano~lu Pir Ahmed ile olan ili~kisini ortaya kolduktan sonra, an~tm bir anonim eser olarak ele al~nmas~n~n daha uygun olaca~~~ ortaya ç~ kmakta-d~r. Biz de bu nedenle, mezar an~t~n~~ "Anonim Kümbet" olarak adland~rd~k.

Bu mezar an~ t~~ Anadolu'daki Türk mezar an~t~~ mimarisine; plan, gövde biçimi, üst örtü ~ekli, malzeme ve bezeme yönünden herhangi bir yenilik ge-tirmemektedir. Yani bilinen örneklerin tekrarmdan bir tanesidir. Ancak, me-zar an~ tm~n alt kat giri~inin, üst kattan sa~lanmas~~ ve üst kat giri~inin hemen önündeki aç~kl~ ktan a~a~~ya inilmesi noktas~nda, genel Türk sanat~~ içinde bi-linen iki örnek olan, ~ran'daki Burc-u Demavend ve Erzurum-Emir Saltuk Kümbeti'nin yan~nda üçüncüsü olmas~yla önem kazanmaktad~r. Dolay~s~yla Erzurum-Emir Saltuk Kümbeti alt kat giri~i konusunda kabul gören, "Anado-lu'daki ilk ve son örnek" ifadesi de~erini yitirmektedir. Bu a~amada, Erzu-rum-Emir Saltuk Kümbeti alt kat giri~inin ilk ve son örnek olmas~~ konusunda bir görü~~ ifade edebilmek pek mümkün görünmemektedir. Fakat, Anadolu Türk sanat~nda, orijinal olarak, bu tarz cenazelik giri~i olan mezar an~ t~~ say~-s~n~ n ikiye ç~ kt~~~~ kabul edilmelidir. Ayr~ca, ~imdiye kadar, daha fazla ince-lendi~i kabul edilen Anadolu Selçuklu sanat~~ konusunda, Anadolu'nun yine de bakir oldu~u ortaya ç~kmaktad~r.

Tekke Beldesi'ndeki Ça~~rgan Baba Türbesi'nin önündeki ek k~sm~ n~n orijinal olmad~~~ n~~ ifade etmi~tik. Orijinal olan k~s~m ise kare bir mekand~r. Buras~, kullan~lan malzemesi, kö~elerdeki tromplar~~ ve iç örtünün kubbe ol-mas~yla Osmanl~~ mezar an~ tlanyla paraleldir. Ancak üst örtüsünün d~~tan gö-rünü~ü bak~m~ndan Osmanl~~ mezar an~ tlanyla uyum içinde oldu~u söylene-mez. Kö~elerdeki tromplar~n d~~a yans~malar~, bu yans~malardan sonra olu~-turulan sekizgen kasnak ve kasna~a göre ~ekillendirilen sekiz yüzeyli pirami-dal üst örtü, o tarihlerdeki Osmanl~~ mezar an~tlar~ nda görülmeyen bir bi-çimdir. Ad~~ geçen eserin bu noktada mahalli etkiler alt~nda kald~~~n~~ gör-mekteyiz. Yak~n çevresine bak~ld~~~ nda, Bayburt'taki Anonim Kümbet (XIV. yüzy~l sonu-XV. yüzy~l ba~~) 9 ile bir çok yönden benzerlik göstermektedir. Bu iki eser aras~ nda her ne kadar 100 y~ldan fazla bir zaman olsa da, kullan~lan malzemesi, plan~, kubbeyi ta~~yan tromplar~n d~~a yans~malar~~ ve üst örtünün

~_{ekli bak~m~ ndan paralellikler vard~ r. Yaln~z Bayburt Anonim Kümbeete,}

GüMÜ~HANE'DE PEK B~ L~NMEYEN ~K~~ MEZAR ANITI 845

kasnak çok yüksek tutulmu~~ olup, bu durumuyla Tekke Beldesi Ça~~ rgan Baba Türbesi'nden ayr~lmaktad~r.

Tekke Beldesi Ça~~rgan Baba Türbesi'nin, Osmanl~~ mezar an~ t~~ mimari-sine bir yenilik getirdi~ini söylemek mümkün de~ildir.

Birbirine, yakla~~k 5 km. mesafede ve ayr~~ dönemlere ait bu iki mezar an~undan; Tekke Beldesi Ça~~rgan Baba Türbesi, yak~n zamanda tamir edil-di~i için varl~~~n~~ uzun süre devam ettirme ~ans~na sahiptir. Pirahmet Köyü-'ndeki Anonim Kümbet ise tamire muhtaç durumdad~r. Bu yap~n~n da ilgili kurumlar taraf~ndan en k~sa zamanda tamir edilerek, ömrünün uzat~lmas~~ konusunda baz~~ ad~mlar at~laca~~~ ümit edilmektedir.

Terazi Akgedik Cattili Yn.kay _{1 / 240000} Kurto~lu Karamustafa iir:GUMU~HANEAktutan ,\Kocap~ nar Akçakale Harman TEKKE Dalek Haskoy aral~ ka PIRAHMET K k:151111 III< t'

~~ I 1 / ~~ - N

_,-

o

2

3m

Kas~ m h~ ce

o

~-',..,/ -- ~~ ~~ _..-- ~~ ~~ /- ~~ _~~/ z >

~~

_{• •}

Kas~m ~nce

Resin~~ 1

Kas~m ~nce .. 0. . ~~ _{,, • .} .. _{111121: .} .. . • \:;,. ..104 ;7'111 ..t...0.0to _{:,_ . .11.~... ...,..44,...}

`f • '"'•—",

, - 4 aN): %K , . .1. • ~~ _"4 4. '.• .."' 't ' 4. t .- o' Resim 3 Resim 4

Kas~m ~nce

Resim 5

Kas~ m ~nce

Resim 7