Boslenm e ve Diyet D ergisi / J . N u tr. and D ie t ., 17 : 183 • 189, 1988.
EMZİRME SÜRESİN İN ANNENİN DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ İL E İL İŞ K İS İ
T rd . Doç. Dr. O sm an HAYRAN* / Doç. Dr. A siye NUHOĞLU** / D r. T e v fik ÇAKMAKÇI*
T ra b zo n ilin i tem sil ed ecek şek ild e ö rn e k le m e ile s e çile n evli ve e n az b ir çocuğu o la n 1165 a n n e a r a s ı n d a so n ço cu ğ u n u h iç e m zirm e m e o r a n ı % 6.4 b u lu n m u ştu r. A n n e le rin ö ğ re n im d ü z e y in in a r t ı ş ı ile em zirm e sü re sin in ö n em li şek ild e d ü ştü ğ ü , ço k ço cu k lu y a d a ile ri y a ş ta o la n a n n e le r in d iğ e rle rin e o r a n la ço c u k la rın ı d a h a u z u n s ü re e m z ird ik le ri s a p ta n m ış tır. E m zirm e o ra n ı kiTsal ek sim d e k e n ts e l k esim e
göre d a h a u zu n b u lu n m u ş tu r. A n n e sü tü n ü m çe şitli
n e d e n le rle h iç v e rile m e d iğ i d u r u m la rd a k ırs a l bölge k a d ın la r ın ın % 75.6’sı in e k s ü tü n ü , k e n ts e l b ölge k a d ın la rın ın % 51.9'u tic a r i m a m a y ı te rc ih ed eceğ in i b e lirtm iştir.
GİRİŞ
Anne sütünün bebek beslenmesi açısından eşsiz değeri ta rtı şılmaz b ir gerçektir. Son yıllarda biyokim yasal ve fizyolojik sırla rının çözülmesi anne sütüne olan ilgiyi oldukça a rttırm ış tır (1). Özellikle yaşam ın ilk 4 - 6 ayında su bile verm eksizin anne sütünün tek başına yeterli olacağı, bunun yerini hiç b ir besinin tu tam ay a cağı bilinm ektedir (1-3). Gerçekten bu hareketle gelişmiş ülkeler de anne sütü bankacılığı gündem e gelm iştir (4).
Öte yandan gelişmekte olan ülkelerde anne sütüne başlam a ve emzirme süresi konusunda farklı ve sürekli değişen eğilim ler olm akla birlikte genelde b ir düşüş olduğu gözlenm ektedir (5-7). Bu düşüşün nedenlerine ilişkin pekçok a raştırm a yapılm ıştır. Anne sütüne başlam a ve emzirme süresi konusunda kırsal-kentsel bölge
(*) K TÜ T ıp F a k ü lte si H alk S ağ lığ ı A n a b ilim D alı.
184 H ayran , D ., N uhcğ îu, A ., Ç a k m a k ç ı, T . farklılıkları, kadının öğrenim durumu, sosyo-ekonomik özellikler
gibi çeşitli etkenlerin farklı etkilerinin varlığı ileri sürülm ekte dir (6 - 8).
Trabzon yöresinde emzirme süresini saptam ak, bunu etkile yen etkenleri incelemek ve anne sütü konusundaki bilgi ve uygula m aları saptam ak amacıyla bu araştırm a yapılm ıştır. B urada veri len sonuçlar, geniş kapsamlı bir saba araştırm asının ilk verilerin den elde edilmiştir.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
Bebek beslenmesi konusunda bilgi ve uygulam alar ile 0 - 60 aylık çocuklarda antropom etrik ölçümlerin yapıldığı bu a ra ştır mada küme örnekleme ile il merkezinden b ir sağlık ocağı, iki ilçe sağlık ocağı ve 6 köy sağlık evi bölgesi seçilm iştir. Daha sonra sağlık ocaklarındaki ev halkı tesbit fişlerinden y ararlanılarak sis tematik örnekleme ile seçilen evlerden veriler anket yöntem i ile toplanmıştır. Ön denemesi yapılarak son şekli verilen anketler bu konuda eğitilmiş Tıp Fakültesi son sınıf öğrencileri tarafından an nelere uygulanmıştır. Çeşitli nedenlerle görüşülemeyen anneler ol duğunda komşu evdeki anne ile görüşülm üştür. H er anneye bebek beslenmesi ve emzirme konusunda sorular yöneltilm iş, annelerin demografik özellikleri saptanm ıştır. Ayrıca her evdeki 0 - 6 0 ay arası çocukların ağırlık, boy, baş çevresi ve kol çevresi ölçülerek anket form una kaydedilmiştir. Toplam 1165 anneden elde edilen veriler bilgisayarda değerlendirilmiş, tabloların analizinde önem li lik testi olarak ki-kare testi kullanılm ıştır.
b u l g u l a r
Araştırma kapsamına giren deneklerin % 45.8'i kırsal (köyler), %31.8’i yarı-kırsal (ilçeler), % 22.4 u ise kentsel (il merkezi) bölge
de yaşamaktadır. Farklı bölgelerdeki deneklerin son çocuğunu
emzirme süresine göre dağılımı Tablo l ’de görüldüğü gibidir. Tablo l ’de emzirme süresinin kırsal kesim de diğerlerinden daha uzun olduğu görülm ektedir (p < 0.01). Bu önem lilik hiç em- zirmeyenler ile 0 - 6 ay emzirenlerin kentsel ve yarı-kırsal bölgede fazla oluşundan kaynaklanm aktadır. Emzirmeye başlam a ve em zirme süresi üzerinde anneye ilişkin dem ografik özelliklerin etkili olabileceği gözönüne alınarak annenin yaşı, öğrenim d urum u ve
. T ablo 1 : B ölgelere G öre Son Ç ocuğun E m zirilm e S üresi (% ) B ö 1 g e I e r
E m zirm e S üresi K e n tse l Y a rı-k ırs a l K ırs a l T o p la m
E M Z İR M E S Ü R E S İ V E D E M 0 3 R A F İK Ö Z E L L İK L E R 185 (ay) (n = 262) (n = 370) (n = 533) (n = 1165) Hiç 7.6 7.3 5.1 6.4 0- G 48.9 56.8 41.1 47.8 7 - 12 29.4 19.2 30.2 26.5 13 + 14.1 16.7 23.6 19.3 X - = 33.81 p < 0.01
yaşayan çocuk sayısına göre son çocuğun em zirilm e süresi sırasıy la Tablo 2, 3 ve 4’tc verilm iştir.
T ablo 2 : A nne Y a şın a G öre Son Ç ocu ğu n E m zirilm e S ü resi (% )
A n n e Y a ş ı ( y ı l )
Em zirm e 19 ve a ltı 20 - 29 30 - 39 40 ve üzeri T o p lam
S üresi (ay) (n = 24) (n = 818) (n = 293) (n - 30) (n = 1165) Hiç 4.2 7.2 4.1 6.7 6.4 0- 6 45.8 50.1 44.4 20.0 47.8 7 - 1 2 29.2 26.0 25.9 43.3 26.5 13 + 20.8 16.7 25.6 30.0 19.3 X - = 24.292 p < 0.01
-Anne yaşına göre em zirme sürelerinin farklı olduğu görülm ek tedir (p < 0.01). Bu önem lilik ileri yaşlardaki annelerin son çocuk larını daha uzun süre em zirm iş olm asına bağlıdır.
T ab lo 3 : A nne Ö ğ re n im in e G öre Son Ç o cuğ un E m zirilm e S ü resi (% )
E m zirm e S üresi S ü re s i( a y ) A n n e Ö ğ r e n i m i Ö ğrenim siz (n = 506) İlk o k u l (n = 592) O r ta v e Ü zeri (n = 67) T o p la m (n = 1165) Hiç 5.3 6.4 14.9 6.4 0- 6 43.3 50.0 61.2 47.8 7 - 12 29.0 25.5 16.4 26.5 13 + 22.4 18.1 7.5 19.3 X= = 26.661 p < 0.01
Öğrenim düzeyinin yükselmesi ile em zirm e süresi a zalm ak ta d ır (p < 0.01).
1 8 6 H a y ra n , D ., N uho ğ lu, A ., Ç a k m a k ç ı, T .
T ablo 4 : Y a şa y a n Ç ocuk S a y ıs ın a G ö re S on Ç o cuğ un E m z irilm e S ü re si (%)
Y a ş a y a n Ç o c u k S a y ı s ı E m zirm e S üresi S ü resi (ay) 1 - 2 (n = 488) 3 - 4 (n --- 452) 5 + (n --- 225) T o p la m (n = 1165) Hiç 9.8 4.0 3.6 6.4 0- 6 52.7 48.5 36.4 47.8 7 - 1 2 23.4 27.0 32.0 26.5 13 + 14.1 20.5 28.0 19.3 X-’ = 44.68 p <; 0.001
Yaşayan çocuk s a y ı s ı n ı n f a z l a l ı ğ ı il e e m z i r m e süresi a ra sın d a anlam lı b ir ilişki görülm ektedir. Yaşayan çocuk sayısı fazla olan anneler son çocuklarını daha uzun süre em zirm işlerd ir (p < 0.001).
Değişik bölgelerdeki annelerin anne sü lü n ü n olm adığı d u ru m larda anne sü tü yerine tercih edecekleri b esinlerin çeşidine göre dağılımı Tablo 5'te görüldüğü gibidir.
T ab lo 5 : A nne S ü tü Y e rin e V e rilm e si U y g u n G ö rü le n B esin (% )
B ö l g e l e r K e n ts e l Y a r ı- k ır s a l K ırs a l A nne S ü tü Y erin e ( n = 262) ( n = 370) (n = 533) İn e k s ü tü 27.9 25.9 75.6 T ic a ri m a m a 51.9 46.5 13.5 M u h alleb i 9.2 18.1 7.5 K a rışık 11.0 9.5 3.4
K ırsal kesim de yaşayan anneler anne sütii y erine genellikle inek sü tü verm eyi uygun görm ekte iken, kentsel kesim deki an n e lerin yarıdan fazlasının ticari m am ayı tercih e ttik le ri g ö rü lm e k te dir.
TARTIŞMA VE SONUÇ
Trabzon ilini tem sil edecek şekilde örneklem e ile seçilen evli ve en az b ir yaşayan çocuğu olan an n eler a ra sın d a son çocuğunu
E M Z İR M E S U R E S İ V E D E M O G R A F İK Ö Z E L L İK L E R 187
hiç em zirm em e oranı % 6.4 b u lu n m u ştu r. Tüm annelerin % 47.8’i son çocuğunu 0 - 6 ay, % 26.5'i 7 -1 2 ay, % 19.3 u ise 13 ay ve daha uzun süre em zirm iştir. Bölgede em zirm e sü resin in geçmiş yıllara göre pek fazla değişmediği görü lm ek ted ir (9).
K ırsal kesim de em zirm e süresinin diğer kesim lere o ran la da ha fazla olduğu dikkati çekm ektedir (Tablo 1). G erek gelişm iş ge rekse gelişm ekte olan ülkelerde kırsal kesim de em zirm eye b aşla m a ve em zirm e süresinin fazlalığına ilişkin çeşitli a ra ştırm a la r b u lu n m ak tad ır ki bizim sonuçlarım ız da b u n larla u y u m lu d u r (7, 10). Ülkemizde yapılan bölgesel çalışm alarda da benzer sonuçlar elde edilm iştir (9, 11).
Annenin yaşı ile emzirme süresi arasında da anlamlı bir ilişki
b u l u n m u ş l u r ; 3 0 y a ş v e ü z e r i n d e k i k a d ı n l a r s o n ç o c u k l a r ı n ı g e n ç
lere oranla daha uzun süre em zirm işlerdir. Bu sonuç em zirm e sü resinin g i d e r e k d ü ş m e k l e olduğu yorum unu getirebilirse d e bu b ir izlem araştırm ası olm adığından bu yorum u yapm ak yanlış ola bilir. Benzer şekilde yaşayan çocuk sayısı ile son çocuğu em zirm e süresi arasında da anlam lı ilişki b u lu n m u ştu r. Çocuk sayısı fazla olan annelerin son çocuklarını em zirm e süreleri az çocuklu anne lerden önemli şekilde fazla b u lu n m u ştu r (Tablo 4). B u rad a da tüm çocukların em zirilm e süreleri araştırılm ad ığ ın d an neden-sonuç iliş kisi kurm ak doğru olmaz. Ayrıca doğurganlığın yüksek olduğu ü l kemizde yaşayan çocuk sayısının ileri yaştaki annelerde daha fazla olduğu (12) gözönüne alınırsa Tablo 2 ve 3 un aslında b irb iri .ile ilgili olduğu ortaya çıkar. B aşka a ra ştım alard a anne yaşı ve yaşa- van çocuk sayısının em zirme süresini etkilem ediği gösterilm iştir 0 1 , 13).
Öğrenim görm em iş annelerde son çocuğu em zirm e süresi öğre nim görm üş olanlara göre önem li şekilde fazla (p < 0.01) b u lu n
m uştur. Bu sonuç başka ülkelerde ve ülkem izde yapılan başka
araştırm alard an elde edilen sonuçlarla u y u m lu d u r (8, 11, 14). Böl gedeki kadınların öğrenim düzeyi yükseldikçe em zirm e süresinde düşm e sözkonusudur.
Anne sütünün verilemediği du ru m lard a kırsal bölgedeki ka
dınların % 75.6'sı inek sütünü, kentsel bölgedeki kadınların %
51.9’u ticari mam ayı tercih edeceklerini b elirtm iştir. Bu sonuç ti cari bebek m am a reklâm larının özellikle kentsel kesim de b ir ölçü de am acına ulaştığının göstergesi sayılabilir. Nitekim son yıllarda
188 H a y ra n , D ., N uhog lu, A ., Ç a k m a k ç ı, T gelişm ekte olan ülkelerde m am a reklam larının em zirm e süresini etkilediğine ilişkin araştırm alar b u lu n m ak tad ır (15, 16).
T e şe k k ü r:
— Bu araştırm anın yürütülm esinde em ekleri geçen în t. D r.'lar Banu Topsakal, R efahattin Yücel, Salih Çalık, Ahmet Sarı, Ömer Ş entürk ve Ömer İleli’ye k atkılarından dolayı teşek kür ederiz.
SUMMARY
RELATIONSHIPS BETW EEN DURATION OF BREAST - FEEDING AND MOTHERS
DEMOGRAPHIC CHARACTERISTICS
H ayran, D., N uhoğlu, A., Çakm akçı, T.
The study was held in Trabzon in a sam ple of 1165 m others vvho at least one child. It w as found th a t 6.4 % of m o th ers did n ot breast - feed th eir last child. The d u ratio n of b re a st - feeding vvas affected by m o th er’s education and age. The higher the m o th er s education, the percentage of children b re a st - fed vvas decreased. On the o th er hand, d u ratio n of b re a st - feeding vvas found longer in ru ral areas than u rb an and according to the increase in the num- ber of chidren and m o th er's age. If early cessation of b reast, feeding occurred, 75.6 % of m others from ru ra l areas intended to feed the baby w ith covv’s m ilk, w hile 51.9 % of m o th ers from u rb an prefered com m crcial form ulas.
K A Y N A K L A R
1 — Özsoylu, Ş. : A nne G ütünürj Ü stü n lü k le ri. K a tk ı P e d if.tri D ergtsi,
3 : 2 : 8 , 1937.
2 __ M af.a, L. : T h e Im p o rta n c s of B re a s t F e e d in g fo r O p tlm a l C h ild a n d W e ll-b e in2. C lin ica l N u tritio n . 3 : 1 : 1984.
3 _ Soysa, E. : T h e A d v a n ta g e s of Breast- F e e d in g : A D e v elo p in g C o u n try P o in t of View, A ssig n m eııt C lıild ıe n . 55/56, 1981.
4 —■ B au m , D., R olfe, P : İ n s a n S ü tü B a n k a c ılığ ı. H a c e tte p e T o p lu m H ek im liğ i B ü lte n i, Ö zel Ek, 7 : 4 : 5 , 1986.
5 — P e tro l - B arv a z ia n , A. : M a te r n a l a n d C h ild H e a lth a n d B re a s t F eed in g . M o d ern P ro b le m s in P e d ia tric s . 1 5 :1 1 5 - 168, 1975.
E M Z İR M E S Ü R E S İ V E D E M O G R A F İK Ö Z E L L İK L E R 189
6 — C arballo, M. : «WHO Study», D ia rrh o e a D ialo u g u e, No. 17. M ay-1984.
7 — w H O : C o n te m p o ra ry P a t te r n s of B re a s t F e e d in g : R e p o rt on th e WHO C o lla b o rativ e S tu d y on B re a s t - F eed in g . W HO, G e n ev a, 211. 1981.
0 — P opk in, B. M. : E conom ic D e te rm in a n ts of B re a s t - F e e d in g B e h a v io r: T h e C ase of R u ra l H ou seh o ld s in L a g u n a , P h ilip p in e s : Ed. M osby W. H. N u tritio n a n d H u m a n R e p ro d u c tio n , New Y ork, P le n u m P ress, 4G1 - 497, 1978.
9 — K oksal, O. : T ü rk iy e ’de B eslen m e (1974 T ü rk iy e B eslen m e A r a ş tır
m ası - U N IC E F ), H a c e tte p e Ü n iv ersitesi. A n k a ra , 1977.
10 — Coles. E. C., C o tter, S., V a lm an , H. B. : I n c re a s in g P re v a la n c e of B re a st - F eed in g , B ritis h M ed ical J o u rn a l, 2 (6145) : 1122, 1978. 11 — E rd a l, R. : E m zirm e S ü resi v e E m z irm e n in G e b eliğ i Ö n lem e Ü zerin e
E tk isi. (Y a y ın la n m a m ış d o ç e n tlik te z i), H a c e tte p e T o p lu m H e k im liği B ölüm ü, A n k a ra , 1979.
12 — H a c e tte p e U n iv ersity I n s t it u te of P o p u la tio n S tu d ie s : 1983 T u rk is h P o p u la tio n a n d H e a lth Survey, A n k a ra . 1987.
13 — S jolin, S., H o fv a n d er, Y„ H illervik, C. : F a c to rs R e la te d to E arly T e rm in a tio n of B re a s t - F e e d in g : A R e tro sp e c tiv e S tu d y in S w ed en, A çta P a e d ia tr ic a S c a n d in a v ic a , 66 (4) : 505 - 511, 1977.
14 — Owie, I. : In flu e n c e of E d u c a tio n a l A tta in m e n t o n N ig e rla n M o th e rs P re fe re n c e fo r B re a s t of A rtific ia l F e e d in g fo r I n f a n ts , N ublic H e a lth R ep o rts, 95 (6) : 562 - 563, 1980.
15 — M erdol, T. O. : P ro te in - E n e r ji Y etm ezliğ i ve T ic a ri Ç ocuk M a m a la rı, T o p lu m ve H ekim , T T B Y a y ın O rg a n ı, S ayı 4. N isa n - 1978, s. 29-36. 16 — H elsing, E., K ing. F. S. : B re a s t - F e e d in g in P ra c tic e , O x fo rd U n iv e r
