OYALARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA • I
Prof. Dr. Flrdevs KAYA*
Yrd. Doç. Nurael BAYKASOOUJ**
İ ;
1. GİRİŞ
Atadan kalma geleneksel çeşitleri ve tek niğiyle geçmişi günümüze, günümüzü gelecek kuşaklara aktaran, maddi kültür varlıkları- * mız içerisinde kendine özgü, önemli ve özel bir yere sahip olan el sanatlarımız, halkın boş zaman uğraşılarını; hobilerini, yan gelir veya temel gelir kaynağını, diğer bir ifadeyle yan veya temel mesleğini teşkil edebilmekte; duy gu, düşünce ve geleneklerini aktarmada ileti şim aracı olabilmekte; fonksiyonelliği olan ürünleriyle faydayı ve sanatı bütünleştirmek-' tedir.
Geleneksel el sanatlarımızdan bakırcılık, tepme keçecilik, ciltçilik gibi bazı dallar er kekler; dokumacılık, bitkiael örücülük, takı sanatı gibi bazı dallar hem erkekler hem ka dınlar; el ve makina nakışlan, dantel ve oya gibi el işleri âdı altında toplanabilen bazı dal lar da kadınlar tarafından icra edilmektedir.
Çevreden, doğadan etkilenen, güzeli gö ren, estetiği hisseden Türk kadını, eline aracı ve gereci alıp yeteneğini, becerisini, yaratıcılı ğını kullanarak gördüklerini biçimi ve rengiy- le; görmek istediklerini veya duygularım yan sıtacak tarzda birbirinden güzel ve farklı sa natsal ürünler ortaya koymuş ve de koymak tadır.
Bu ürünler arasında, güze] sözcüğünün kuvvetlendirilmesinde kullanılan oyalar ve danteller de yer almaktadır. Herhangi bir şe yin çok güzel ve zarif olduğu düşünüldüğünde veya ifade edilmek istendiğinde "Oya gibi", "Dantel gibi" sözcükleri kullanılmaktadır.
Oyalar, Türk El Sanatları içerisinde
ka-* G.Ü. Mesleki Eğitim Fakülte»! El Sanatları Eğitimi Bölüm Baıkarn
** G.Ü. MaileU Eğitim FaktUtaai Nakif Anaaanat Dalı öfre- > tim Üye»i
dullarımızın tabiat güzelliklerini, duygu ve düşüncelerini renklerle şekillere döken, süs leme ve süslenme ihtiyacına cevap veren orji- nal ve Özgün ürünlerdir. Soyut bir anlatım aracı olduğu kadar, somut ve doğa karşısında duyulan güzel duyguların anlatım aracı oal- rak da önemli bir yere sahiptir.
Oyalar örülmelerinde kullanılan araç, ge reç ve tekniğine göre; iğne, tığ, firkete, mekik, boncuk, pul, iplik, işleme, koza, yün ve kağıt oyalar olmak üzere sınıflandırılırlar.
iğne oyaları ve iğne dantelleri az da olsa araçtırmacılann dikkatini çekmiş, incelemeye alftımıştır. îğne oyası kadar ve hatta yapımı kolay olmasından olsa gerek tüm oyalardan yaygın olarak yapılıp kullanıldığını söyleyebi leceğimiz boncuk oyalan ile ilgilenilmemİştir. Oysaki boncuk oyalannın folklorumuzda özel liği ve gelenekselliği açısından önemli bir ye ri, zengin örnekleri ve konu repertuvarı bu lunmaktadır.
Boncuk oyaları tüm oyalar gibi motifler den oluşur. Üç boyutlu olan motifleriyle ve motiflerden oluşturulan kompozisyonlarıyla sanat eğitimi görmemiş, renk bilgisi almamış kadınlanmızın yaratıcı gücünü ve becerisini, güzeli görme, çevresinden etkilenme, duygu larını yansıtma özelliklerini vurgulamakta dır.
Boncuk oyalan yapıldığı araca göre tığ ile yapılanlar, ipne ile yapılanlar, firkete ile ya pılanlar ve mekik ite yapılanlar olmak üzere dört grupta toplanabilirler. Yaygın ve yoğun olanı tığ İle yapılanlardır. Bu nedenle de bon cuk oyasından söz edildiğinde ilk akla, tığ ile Örülenler gelir.
Boncuk oyalannın kullanım alanı sınırlı ve gelenekseldir. Geleneksel kullanım yerinin
başında tülbent adı verilen başörtü kenarlan gelir. Bunu yazma ve çember kenarlan izler.
Oyalann geleneksel kullanım yerinin var lığım girdiği maniler de vurgulamaktadır.
f
Tülbentimin oyası ' San yeşil olmasın Sevdiğimin annesi Beğenmezse atmasın < Oyalı da yazma başında Oyalan kaşında Yetmezmi beklediğim Çeşmelerin başında Çemberimde gül oya Gülmedim doya doya Asker yolu beklerim Günleri saya saya
Tülbentimin oyası biberdir biber Sevdiğim dilberdir dilber Dilberi bana vermeyen Olsun benden beter Mendili oyaladım Dürmeye kıyamadım Dünneye kıyamazken Nazlı yare yolladım
Oyalarla ilgili kaynak taramasından bon cuk oyalarını bilimsel ve sanatsal yönden ko nu edinmiş bir yayma rastlanmamıştır. Sade ce bazı yayınlarda boncuk öyalanndan da sö- zedilmektedir.
Oyalar içerisinde kullanım yeri ve yoğun luğu, görünüm ÖzeHiği ve fonksiyonelliği açı sından özel bir yere şahip olan boncuk oyala rının kullanım yeri ve yapım amacı nedir? Yapımında kullanılan boncuk çeşitleri v e . özellikleri nelerdir? Motif, su ve renk seçimle ri, adlandırılmaları nasıl yapılmaktadır? Oyalarla ilgili maniler nelerdir? örenlerin ki şisel özellikleri nasıldır?
İşte bu araştırmayla değinilen sorulara, İzmit Merkezinde boncuk oyası örenlerin ce vaplan ile açıklık getirilmeye, boncuklar üze rinde gözlem, ölçüm, sayım ve tartım yapıla rak özellikleri tesbit edilmeye, böylece boncuk
oyalan konusunda; konuyla ilgilenenlere, öğ retim kuramlarına yazılı kaynak oluşturma ya, eğitim ve kültürümüze katkıda bulunul maya çalışılmıştır.
2. MATERYAL VS YÖNTEM
Araştırma materyalini İzmit Merkezinde boncuk oyası ören bireyler arasından tesadüfi yöntemle seçilen 62 bireyden anket yoluyla alınan hilgıler oluşturmuştur. ,
62 bireye uygulanan anket konuya yöne lik olarak hazırlaumış ve bizzat araştırmacı lar tarafından karşılıklı görüşme tekniği uy gulanarak doldurulmuştur. Bu bireylerce örü len oyalar da incelenerek alınan cevapların geçerliliği sağlanmıştır.
Ankette bulunan sorulara alman cevaplar ilgili konU başlıklarında toplanarak değerlen dirilmiş, değerlendirmeden elde edilen veriler gerekli hesaplamalan yapılarak , tablolar ha linde verilmiş, tablolar metin haline getiril miş, elde edilen bulgulann tartışması yapıl mıştır.
3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE
TARTIŞMA .
3.1. Boncuk Oyalanma Kullanım Yeri ve Yapım Amacı
Boncuk oyalarının kullanıûl yeri sınırlı ve gelenekseldir. Geleneksel kullanım yeri de bi rinci sırada tülbent adı verilen başörtüsü ke narlandık
Tülbent, yumuşak yapıda, hafif gramajh, seyrek dokunuştu, bezayağı 'dokuma örgülü, beyaz renkli, genellikle kenarına boncuk oya sı, nadiren de firkete veya pullu oya dikilerek kullanılan 70x70 cm boyutlarında bir başör tüsüdür,
Başer (1983) tülbenti 30-36 Ne kalınlığın* da pamuk ipliğinden 8-17 sıklıkta dokunmuş hafif gramtulı ve yumuşak kumaş olarak açıklamakta; m2 ağırlığı 64 g„ çözgü sıklığı 17, atkı sıklığı 15 olan 30/1 Ne kalınlığında pamuk ipliğiyle dokunmuş bir kumaşı da ör nek göstermektedir.
Boncuk oyalan tülbent kenarına süsleme amacıyla dikilmektedir. Süsleme özelliği ya nında boncukların sağladığı ağırlık ile tül bent kenarlannm, kıvrılmadan düzgün dur masını sağlamaktadır. Diğer bir ifadeyle tül bent kenarlarının boncuklarının lığırh&ı ile
ütülenmiş tarzda tutmaktadır. Bu da sözü edilmeyen fakat kullanımda etkili olan ikinci temel nedendir.
Ümit II Merkebinde, Anadolu'nun pek çok yöresinde olduğu gibi tülbentler, genç hanım- ların başlarında başörtüsü olarak kullanıl maktadır.
Başa takma işleminde, tülbent önce üçgen halinde ikiye katlanmakta, sonra başa konu lup iki ucu arkadan »açın altından geçirilerek başın üstünde bağlanmaktadır.
Boncuk oyalarının kullanım alanıyla ilgili yöresel inceleme ve gözlemlerden tülbent dı şında nadiren yemeni ve namaz örtüsü kena rına da dikilerek diğer çeşit baş örtülerinde de kullanılmakta olduğu tesbit edilmiştir.
Anadolu'nun hemen her yöresinde, özel likle küçük yerleşim yerlerinde, kazalarda, kentlerin kültür düzeyi düşük olan çevrele rinde ve hatta son yıllarda kültür düzeyi yük sek çevrelerinde ev işlerinde çalışmaya giden ler arasında boncuk oyalı tülbentti hanımlara rastlanmaktadır. Son yıllarda televizyon ya yınlarının, bazılarında da tülbentli hanımlar görmekteyiz.
Araştırmaya alınan bireylerden boncuk oyalarını nerelerde kullanıyorsunuz sorusuna alınan cevaplar, Ta^lo l'de sunulmuştur. Tablo 1. Boncuk Oyalannın Kullanım Yeri
Kullanım Yari Birey Adet
Miktarı *
Tülbent 46 74.19
Tülbent ve Ev Efyun Akasman T 11.29 Tülbent ve Giysi Aksesuarı 4 6.46 Ev Eşyası Aksesuarı 3 4.64 Tülbent, Nnmfl» örtülü ve
Ev Eşyası Akaeeuan ■ 1 1.61 Namas örtüsü 1 1.61
Anket uygulanarak bilgi alman 62 bireyin
% 74.19'u boncuk oyalarını yalnız tülbent ke
narlarında kullandıklantu belirtmişlerdir. Diğer cevaplar içerisinde de tülbent yer al maktadır. Bu cevaplar, boncuk oyalarının te me) kullanım yerinin tülbent kenan olduğu nu kesin olarak kanıtlamaktadır.
Tülbent dışında ev eçyası aksesuarı, giysi
aksesuarı ile namaz örtüsü de bulunmakta- dır.
Boncuk oyalannın kenarlarına dikilerek kullanıldığı namaz örtüsü Ae beyaz renkli tül- bentlik kumaştanyapılan baş örtüsüdür,
Namaz örtüsü' ve tülbent yanında alınan cevaplar arasında ev eşyası ve giysi aksesuan olarak kullanılabileceği cevaplaman bulun masına rağmen, yörede yapılan gözlem ve in celemelerden bu kullanımına rastlanmamış tır. Ancak bu cevaplar, boncuk oyalannın te mel ve geleneksel kullanım alanı dışında kul lanım alanına da*geçilebileceğini vurgulaması açısından anlam taşıtmaktadır.
Yöresel incelemelerden boncuk oyalannın çeyiz, pullanmak armağan etmek için örüldü ğü anlaşılmıştır.
Araştırmaya'alınmış bireylere, boncuk oyalannı ne amaçla ördükleri yani nerede kullanmak üzere ördükleri sorulmuş, alınan cevaplar Tablo 2’de sunulmuştur.
Tablo 2. Boncuk Oyalannın örülme Amaçlan
örülme A m a Birey Adet Miktarı * Çeyis • 4 6.46 Çeyis ve Kullanmak 34 38.71 Satmak 2 3.22 ,•
Çeyis, Zevk ve Kullanmak 4 6.46 Çeyis, Armağan ve Kullanmak 4 6.46 Boş Zaman Değerlendirmek ve Kullanmak 6 6.06 Çeyis ve Armağan 2 3.32 Ç ey», Kullanmak ve Boş Zaman
Değerlendirmek 4 6.46 Çeyis, Armağan Kullanmak Boş Zaman
Değerlendirmek a 4.86 Çeyis ve Zevk 3 4,89 Çeyis ve Boş Zaman Değerlendirmek 3 4.83 Zevk ve* Kullanmak 4 6.46 Toplam
--
---t “---62 100.00
Tablo 2'den boncuk oyalannın temel örül me nedeninin kullanma ve çeyiz olduğunu, çeyiz yanında zevk, boş zaman değerlendiril mesi ve armağan etmenin de bulunduğunu ortaya koymaktadır,
Anadolu'da düğün öncesi veya sonrası bi lindiği üzere armağan geleneği vardır. Arma ğan bohçalarında oyalı tülbentler de yer al maktadır.
(Devamı 28. sayıda)
