Giresun’un Tarihi Coğrafyası

Ozet

GiRESUN'UN TAIUHI COGRAFYASI Historical Geography of Giresun

Dr. Unsal BEKDEMiR' Dr. Mnstafa ERTt'JRK'

Do~. Dr. ibrahim GUNER' Bugiinkli Giresun Kenti, Dogu Karadeniz klyilarmda eski bazalt lavlannda olu~mu~ klil'iik bir yanmadaYI karaya birle~tiren boyun noklasl ve yanmadanm iki yanmdaki koylar I'evresinde kurulmu~tur. Aynca kent, klYI ku~agml il' kesimlerdeki Kelkit Vadisi 'ne baglayan yolun ba~langll' noktaslUda bulunmaktadlr. Gerek bu cografi konumu ve gerekse kale yaplmma elveri~1i bir tepe i1e I'evresinde Iiman kurmaya elveri~li iki koyun varhgl, kentin, yerle~me tarihi boyunca onemini korumasma neden olmu~tur.

Ba~langll'la Giresun bir "kale yerle~mesi" olarak kurulmu~tur. Kentin ilk I'aglardaki adl olan "Kerasus"un bu I'evrede bol miktarda yeti~en kirawan geldigi sallllmaktadlr. Glinlimiizdeki Giresun adl da bu adm degi~mi~ bil'imidir. Yerle~me tarihi boyunca I'e~itli devletlerin egemenliginde kalan Giresun XV. YliZYlhn ikinci yansmdan itibaren Tiirklerin eline gel'mi~tir. Kent, eskiden beri fmdlk iiretimi ve ticaretinin ba~hca merkezi ve limam olmu~tur. Ancak il' kesimlerle baglantmm zor ve onemsiz olmasl nedeniyle kom~usu Trabzon ve Sam sun kadar geli~ememi~tir.

Abstract

The city, Giresun is founded by Eastern Black Sea Region, at the meeting point of a small peninsule composed of basalt lava, around bays at both sides of the peninsula. The city is at the starting point of the road connecting coastal line to Kelkit Valley, in the inner part. Both its geographical conditions and the existence of two bays surrounded by hills and suitable for harbours has made the city keep its importance in the history of settlement.

OriginallY, Giresun was founded as a castle settlement. The name "Kerasus", which dates back to very early ages, is thought to result from cherry growing extensively in the region. The present name "Giresun" is a

• AtatUrk Oniversitesi, Kazlm Karabekir Egitim Fakliltesi CogralYa Egitimi Anabilim

2 _{Dr. Onsal BEKDEMiR-Dr. Mustafa ERTORK-Dmr.Dr. ibrahim GONER}

changed version of this name. The city, being under the rule of several states, was conguered by Turks in 15.th century. The city is the centre of hazelnut production export harbour for ages. But, because of the difficulty in transport to inner regions, the city could not develop as much as Trabzon and Samsun, its neighouring cities.

Giri~

Giresun'un da il'erisinde yer aldlgl Dogu Karadeniz BoWmU'nUn en bilyilk yerle~me merkezleri klYI ~eridinde, daima bir vadinin agzmda ve bu vadiyi izleyerek i, klslmlardan klYlya inen karayollannm bitiminde bulunurlar. Bu tipteki klYI kentleri, fonksiyonel etki alanmm ekonomik geli~mi~lik durumu, nUfus slkllgl ve ozellikle de bitiminde bulundugu vadi yolunun onemi gibi ozelliklerine bagh olarak az yada ,ok geli~mi~lerdir. Gerl'ekte bu geli~me etmenleriyle ilgili olarak kentlerin nUfus bUyUkliigU ve ekonomik onemlerinin yer yer degi~tigi gorUlmektedir. KlYI kentlerinin hemen hepsinin ilk ,aglara kadar inen yok eski birer tarihl vardlr ye bunlarm i,erlerinde yeya hemen kenarlarmda goraJen antik kale harabeleri, klYI kentlerinin bugUn roliinU kaybetmi~ olan tarihselyekirdeklerini i~aret ederl.

Giresun kenar daglarlll gUneyini denize baglayan en klsa, en iyi yollardan biri olan ve tarihl devirlerde iy kesimlerin klYI ile baglantl kurdugu onemli kervan yollarmdan biri durumundaki Giresun-Sebinkarahisar yolunun bitiminin batl tarafmda kurulmu~tur. Kent kuzeye, denize dogru iler1emi~, 140-150 m. yUkseltide eski bazalt laylarmdan. olu~mu~ kUyUk bir yarlmadanm yeYresinde, ozellikle berzah (kIstak)' kesiminde yer1e~mi§tir2. Kentin tarihl nUvesi, halen iizerinde sur kahntIlan, kuyular ye Hlristiyanhk dininin yayllma doneminde, kilise olarak kullamldlgl sam Ian bir magaranlll bulundugu yanmada kesimidir3 Kale yaplmma elveri§li bir tepe ile ,eYresinde Iiman kurmaya elveri§li iki koyun varhgl, buranm; yerle§me tarihl boyunca her zaman onemini korumasllla neden 0lmu§tur4

I Eriny, S., 1945, Kuzey Anadolu Kenar Dagiarzmn Ordu-Giresun Kesiminde Land~afl Serit!eri. TUrk Cografya Dergisi, s: 7-8, istanbul, s. 126-127. 2 Darkot, B., 1988, islam Ansiklopedisi. Giresun Maddesi. 4. Cilt, M.E.B., istanbul,

s.789.

3 Erin" S., 1945, a.g.m., s. 127.

C-

Giresun 'un Tarthi CografyasL 3

1. ilk ve Orta <;:aglarda Gircsun

Dogu Karadeniz'in onemli yerlerinden biri olan Giresun, gerek konumu ve gerekse nispeten korunumlu limal1l ile eski I'aglardan beri oldukl'a onemli bir yere sahip olmu~tur'. Ba~langll'ta bir kale olarak kurulup geli~me gosteren Giresun 'un Tlirklertarafmdan fethi oneesi ve sonraSI tarihl hakkmda bilinenler, sadeee tarihl olaylar baklmmdan degil ayl1l zamanda kentin fiziki ve sosyal yaplsl itibanyla da yeterli degildir'. Kentin adl ve kuruldugu yer konusunda degi~ik gorti~ler ileriye stirlilmli~tlir.

Kentin bugtinkli admm kaynagl, antik I'agm Kerasus'una baglanmaktadlr7 Her ne kadar Kerasus'un buglinkli Giresun 'un yerinde degil, ona nazaran daha doguda, buglinkli Vakflkebir'in yerinde, Fol deresi (Kiepert haritasmda Kerasun Dere) oldugu yerde kurulmu~ oldugu gorli~ti gerl'ege daha yakm gortinliyorsa da, Seylax'a gore, Choerades adml ta~lyan ve Pontus krah Phamakos tarafmdan, glintimlizdeki Giresun'un yerinde in~a edilerek veya geni~letilerek Phamakeia adml alan kente, I'ok gel'meden

Kerasus

denilmi~tir8 Aynea hemen yeri gelmi~ken ~unu da belirtmek

gerekir ki, XIX. Ylizyllm bazl titiz ara~tlrmaeIlarmea lil' ayn Kerasus'un varlJgl ortaya I'lkanlml~tlr. Bunlardan biri Sinop'un batlsmda, ikineisi az once belirttigimiz Vakflkebir'in dogusunda (Kire~on), til'tinelisti de buglinkti kentin biraz uzagmdaki vadide yer almakta olup Kire~on-Kerasus ihtimali I'ok zaYlftlr; Kerasus il'in Giresun'dan daha uzakta herhangi bir yer aramaya da gerek yoktur'.

XIJI. ylizyIl italyan deniz haritalannda kentin adl

Chirizonda

~eklinde gorlilmektedir ki, sonradan kullamlan

Kerasounde

(Cera sonte),

Kerasunt

ve benzeri gibi yazIlI~ ~ekilleri bundan tliremi~tirlO. Keraslls'un

eivarda bol miktarda yeti~en kirazdan geldigi de rivayet edilir. Romahlarm eline gel'en Giresun Romah Lueullus'un hakimiyetinde iken

Kreasus

yani

kiraz

diye isimlendirilmi~tir. <;:tinkti bazl kaynaklarda, kirazm buradan

5 Emecen, M.F., 1989, XV-XVI. ASlrlarda Giresun ve Y6resine Dair Bazi BilgUer.

Ondokuz MaylS Univ. Egitim Fak. Derg., s:4, Sam sun, s. I.

6 Emecen, M.F., 1996, Giresun Tarihinin Bazl Meseleleri. Giresun Tarihi

Sempozyumu, Bildiriler,-Giresun Belediyesi Yaymlan No:l, istanbul, s. 19. 'Darkot, B., 1988, a.g.e., istanbul s. 789.

8 Darkot, B., 1988, a.g.e., s. 789. Anthony Breyer-David Winfield, The Byantine Monuments and Topography of the Pontus, I, Washington 1985, s. 126; $emsettin Sami, KamusUI-Alam, c. V, istanbul 1314 (1896), s. 3625, 3935-3936.

9 Emeeen, M.F., 1996, Giresun. Diyanet islam Ansiklopedis, cilt: 14, istanbul, s. 79. 10 Darkot, B., 1988, a.g.e, s. 789.

4 Dr. ansa! BEKDEMIR-Dr. M-;;;r;,ja ERTORK-D~Dr. Ibrahim GONER - - -

J

Roma'ya goWrUldUgU oradan da Ayrupa Ye ingiltere'ye yayIidlgl belirtiImektedirlI. Ger,ekten de bugUn yorede yabani hal de bol miktarda kiraz agacma rastlamak mUmkUndUr.

Diger bir kaynaga gore ise Giresun'un adl, yanmadanm denize dogru bir boynuz gibi uzanmaSI nedeniyle eski Yunanca'da boynuz anlamma gelen Kerastan tiiretilmi~tir. Kaynaklarda adl Kerasus, Kerasous, Cerasous, Chirizonda, Cerasonte, Kerassunde ~ekillerinde de ge,en 12 ye Katip <;elebi (Cihanniima, s.429)'nin Kiresun ~eklinde yazdlgl (ba~ka yerlerde Kiresun ye Keresun), kent TUrk hakimiyeti doneminde bugUnkii soyleni~i i1e Giresun olarak antlml~!trI3.

Dogu Karadeniz ye dolaYISlyla Giresun ile ilgili ilk tarih! bilgiler Yunanlt cografyacl ye seyyahlann eserlerinde goriilmektedir. Giresun, Anadolu'nun, arkeolojik ara~tlrtnaya en az konu olmu~ kentlerinden biridir. Bu nedenle Giresun'da yazllt tarih oncesi donemlere 1~lk tutacak herhangi bir bilgi bulunmamaktadlrl'.

Giresun kentinin ilk kurulu~ yerini olu~turan kalenin ne zaman kuruldugu ye nasii bir yerle~meye sahne oldugu hakkmda kesin bir bilgi yoktur. Hititler doneminde Azzi iilkesinin bu bolgeyi de iyine aldlgl, MO IV-V. yuzyIl Grek kaynaklarmda ise Pontus denilen kesimin bir par,asl oldugu belirtilir. Kerasus adlt bir yerle~me yerinin yeya kalenin, MO 670'lerde Karadeniz bolgesinde koloniler olu~turmaya ba~layan Miletoslular tarafmdan kuruldugu ileri siiriiIUr". Dnlii tarihci Plinius Vaturalis Historia adlt yapltmda Miletoslular'm bu bolgede 90 kadar kent kurduklanm yazmakta, ancak bunlarm ,ogunun emporion (yiikleme-bo~altma iskelesi) olmaktan iiteye gidemedigini belirtmektedir. Bununla birlikte, emporionlann bir bolUmii daha geli~mi~ birer ticaret ye baltk,lhk merkezi durumuna gelebilmi~lerdir. Sonradan bUyUyerek onem kazanan bu merkezler arasmda Sinope (Sinop), Amisos (Samsun), Kerasos (Giresun), Trapesus (Trabzon) gibi kentler Yardll'.

Kalesi Ponlus krait Farnakos tarafmdan in~a ye tamir olunan kent, Ceneyizlilerin onemli bir ticaret kolonisi haline gelmi~, Trabzon Rum imparatorlugu zamanmda da bu ozelligini sUrdlirmii~tlir. Osmanh

II P., Mlras, Bijiskyan., 1817-1819, Karadeniz Klytlart Tarih ve Cografyasl (<;eviri:

Hrand D. Andreasyon) 1969, istanbul, s. 37. 12 Emeeen, M.F., 1996, a.g.e., s. 78.

13 Darkot, B., 1998, a.g.e, 789.

14 Yurt Ansiklopedisi, 1982, Giresun Maddesi CiltS, istanbul, s. 3111.

IS Emeeen, M.F., 1996, a.g.e, s. 78.

[n

Giresun 'un TariM Cografyasl --~ 5 hakimiyetine giri~ine kadar saglam bir kale olarak onemini koruyan, Antik yagda madenleriyle iin yapan ve denizdeki bahklarmm bolluguyla oviilen Giresun, nispeten korunakh limam i1e de Dogu Karadeniz'de birkay asked tistten biri olmu~tur. ilkyag yazar ve cografYacllarmm verdikleri bilgilerden kentin bu ozelliklerde oldugu anla~llmaktadJr. Ortayaga dogru Pontus bolgesinde fmdlk tiearetiyle on plana ylkan, iy kesimde yer alan madenleriyle iinlti ~ebinkarahisar (Karahisar-I ~arki) i1e de iyi sayJlabilecek bir yol baglantlsl olan ve bu yorenin hububatmm ve madenlerinin ihray limalll ozelligi kazanan Giresun, Orta9agda dokuma mamulleri ve ~ap ihracatlyla dikkat yeken bir kale-kent durumundaydl. Bu donemde yerle~me, denizden 100 m. kadar bir yiikseklikte volkanik kayalar iizerindeki kalenin hemen etrafma ve ozellikle dogusuna dogru geli~meye ba~laml~tJrl7.

vn.

ve VIII. yUzyJllarda Giresun'da Bizans'a ait resmi bir ticaret bUrosu vardl. Yine Bizans idaresi altmda Xl. yiizyJldan itibaren bir metropolitik haline gelen kent, Bizans doneminde g6steri~siz bir yer olmakla birlikte kiiltUrel ayldan bir hayli hareketli bir dini merkezdi. Trabzon Rum imparatorlugu zamanmda bolgedeki ikinci merkez durumuna gelen Giresun, civardaki Tiirkmenler'e kar~1 imparatorlugun batl ucunda saglam bir kale durumuna geldi. Schiltberger Karadeniz bolgesindeki kentleri sayarken Samsun ve Trabzon ile birlikte Giresun'un adml da belirtmektedir. Bu da kentin belirli ve bilinen bir merkez oldugu anlamma gelmektedir. Katalan el,isi Clavijo ise 9 Nisan 1404'te gordUgii kentin sahilde yer aldlgml ve evlerin denize doniik oldugunu belirtir. Bu a,lklamalardan da XIV. yUzyJl sonlannda burada sivil yerle~menin bulundugu ve kalenin dogusundaki denize inen yama,ta limana dogru evlerin SJralanml~ oldugll anla~Jlmaktadlr. Osmanh hakimiyeti doneminde de bu durumunu korudugu bilinen Gireslln, bir kale-.ehir ve liman olarak yava. bir geli.me g6stermi~tirl8.

2.0smanh Doneminde Giresun

Sel,uklular zamanmda fetih gayesiyle bolgeye yollanan Ttirk boylan (ozellikle <;:epniler) tarafmdan yurt edinilen Dogu Karadeniz hattl i,erisinde onemli bir yere sahip olan Giresun, Fatih'in Trabzon'u fethinden (1461) sonra ebediyen Tiirk tilkesi olmak tizere Osmanh topraklanna katlldl.

17 Emeeen, M.F., 1996, DiA, s. 80. 18 Emeeen, M.F., 1996, DiA, s. 80.

6 _{Dr. Onsa! BEKDEMiR-Dr, Mustafa ERTORK-DOf;.Dr.lbrahim GONER}

Bu tarihten sonra olu~turulan

(,:epni Hiikiimeti'nin

merkezi yapllan Giresun, Trabzon Saneagl'na baglandl l'.

Giresun'un bir TUrk-islam kenti haline geli~i XV. YUZYlhn sonlanndan itibaren ba~laml~tlr. Bunda bolgede idarecitik yapmakta olan Yavuz Sultan Selim'in olduk,a bUylik bir rolli olmu~tur. Yavuz burada bir cami yaptlrdlgl gibi sivil iskam da desteklemi~, boyleee fizik1 geli~me hlzlanmaya ba~laml~tlr. Denitebilir ki, Giresun'un bir kent haline gelmesinin ger,ek kurueusu Yavuz Sultan Selim'dir20•

Giresun, Osmanhlar zamanmda glinden gline geli~mi~ ve Karadeniz'in onemli tiear1 Iimanlanndan biri haline gelmi~tir. Bunda da Giresun'u i, Anadolu'ya baglayan yollarm onemli rolli olmu~tur. Diger taraftan Giresun'da bu donem boyunea zaman zaman bazl onemli olaylarla kar~1 kar~lya kalml~tlr. XVI. yliZYlhn sonlanna dogru gorlilen e~klyahk hareketleri Giresun ve ,evresini de etkrsi altma alml~ttr. Bu yiiZYllm ba~larmda Giresun'un <;epniter'le meskun dag koylerinin bir klslm halkl Safevi propagandasmm etkisiyle iran'a ka,ml~ttr. Buna yilZYllm son ,eyreginde Pazarsuyu kazasmda toplanan otuz kadar medreselinin kentte yaptlgl e~klyahk faaliyetleriyle, XVII. yilzytlm ba~larmda Celali gruplannm ytkardlgl isyanlar da eklenebilir. Aym zamanda 1634 ylhnda Giresun'un Kazaklann yagmasma sabne oldugu ve XIX. yilZYlhn ilk ,eyregindeki Tuzcuogullan isyanmdan Karadeniz bolgesi ile birlikte Giresun'un da etkitendigi bilinmektedir21•

Giresun 1486'ya dogeu yerle~menin kale i,inde ve hemen civarmda oldugu askeri vasfm on plana ,Ikttgl bir kent ozelligi gosteriyordu. XVI. yilzytlda ~ehir halkl denizcilik yanmda ,evredeki bah,elerde ziraatle me~guldti. Vergi gelirleri arasmda yer alan ve ekonomik olarak onemli saytlabiteeek bir deger ta~ldlgl anla~llan ba~hea tirtinler meyve, eeviz, hububat, sogan-sanmsak, kendir, nar ve UztimdU. Dan ve fmdlgm ekonomik bir deger kazanmasl, ozellikle bu sonueu tirtinUn vergi gelirleri arasmda yer almasl I 580'lerde oldu".

XVII. ytiZYllda Giresun'un fizik1 ve sosyal yaplsl hakkmda fazla bilgi yoktur. Katip ,elebi Cihanntima'smm orijinal ntishasmda Giresun'dan bahsetmektedir. Evliya <;elebi ise burasl hakkmda, ,ar~l i,inde eamileri,

19 Bostan., M.H., 1993, XV-XVI. ASlrlarda Trabzon Sancagmda Sosyal ve iktisadi

Hayat, Mannara Dniv. Ttirkiyat Ens!. (Bast!maml~ Doktara Tezi) istanbul, s.204-209,261-266.

20 Emecen, M,F., 1989, a.g.m., s. 23.

21 Emecen, M.F., 1996, DiA, cilt: 14, s. 79-80. 22 Bostan, H., 1993, a.g.tez, s.261-266.

C-

Giresun 'un Tarihi Cografyasl ~ 7 meseidi, han, hamam ve pazan bulunan, ,ok bUyUk olmayan bir kasaba olarak tamlIr. KaSlm 1682 tarihli bir avanz tahrir defterine gore kentte be~i mUslUmanlara, biri hnstiyanlara ait olmak Uzere altl mahalle vardl''.

XVIII. yUzyJlda kentin ticar1 apdan geli~tigi belirtilmektedir. 1701 'de Giresun'u goren Tournefort kent hakkmda yeterli bilgi vermez, aneak nispeten bUyiik bir Iiman kenti oldugunu belirtmektedir24•

XIX. yiizyJlm ba~mda Giresun'dan ge,en TrabzonIu Bljl~kyan, burada iki liman oldugunu belirtiyor; Dogudaki Demirkapl, batldaki Lonea Limam olup, her ikisinin de kl~m emniyetli yerler olmadlgml ve kentte bir klsml dUkkiin olan I 000 kadar evin bulundugunu yazar".

Kent XIX. yUZYlim sonlarma dogru onemli bir Iiman haline geldi; ,evrede yeti~tirilen fmdlk, mlslr ve fasulye gibi UrUnlerin dl~ boIgelere gonderildigi bir merkez ozelligi kazandJ. Bu ozelliginden dolaYI kentte tiearet aeenteleri kurulmu~ olup, 1893 'te haftada be~ altl vapur Iimana ugramaktaydl26

Kentin bu donemde ,evrede yeti~tirilen Urtinlerin dl~anya gonderildigi onemli bir liman durumuna gelmesi ve buna bagh olarak da tiearetin geli~mesi, Giresun'un fizik1 g6rtinU~Unde bUytik degi~iklikler meydana getirdigi gibi nUfusunun da artmasmda etkili olmu~tur. Nitekim 1515'1i Ylllarda 1500 ve 1583'1U yJllarda 2800 kadar olan kent nUfusu", Osmanh Devleti'nin ilk nUfus saylml yapJidlgl 1831 Yllmda ise 8 735 kadar mUslUman nUfusa sahip oldugu tespit edilmi~tir28. 1870-1874 ylllan arasmda Trabzon vilayeti tarafmdan ne~redilen be~ salnamede de Giresun' da 2 296 hane ve toplam 8 637 erkek nUfusa 5ahip oldugu belirtilmektedir29• Aynea 1869-1880 doneminde 9 400-9 800 dolaymda belirtilen kentin ntifusu, 1890'larda Giresun halkmda bilgi veren Cuinet tarafmdan 4 388'i mUslUman, 4 906'51 Rum ve 936'51 Enneni olmak Uzere toplam 10 230 olarak belirtilmektedir30. Bu bilgilerden de anla~llaeagl Uzere, Giresun'un bu tarihten nUfusunun 10 OOO'i ge,tigi anla~Jimaktadlr.

2l Emeeen, M.F., 1996, DiA, s. 82.

24 Emeeen, M.F., 1996 DiA, s.82

25 P.Minas, Bljlsyan, 1817-1819, a.g.e., s.37-38. 26 Emeeen, M.F., 1996, DiA, s. 82.

27 Emeeen, M.F., 1989, a.g.m., s. 159.

28 Karaman, 0.,1999., Oiresun Kazasl (1850-1900), Ataturk Univ. Sosyal Bilimler Ens!. Tarih Anabilim Dall (BaSllmaml, Doktora Tezi). Erzurum, s. 121.

29 Karaman, 0.,1999, a.g.tez, s. 121.

8 Dr. Onsal BEKDEM1R-Dr. Mustafa ERTURK-Doy.Dr. ibrahim GONER

Kagir evleri bulunan ve etrafl fmdlk bahgeleriyle gevrili olarak tasvir edilen

XX.

yuzyIi ba~larmdaki Giresun, ozellikle i9 kesimlerle limanl arasmdaki nispeten iyi sayIlabileeek yol baglantlsl nedeniyle'l olduk9a hareketli saYllabileeek bir ah~ veri~e sahne olmaktaydl. Baklrelhk yanmda kilim, aba, ~al, pe~kir, tire gibi dokumalar onemli bir ekonomik degere sahipti. Bu tiear1 aktivitenin bir sonueu olarak kentin

XIX.

yUzyIlm sonlanndan itibaren fizik1 gorUnU~Unde de bUyUk deg;i~iklikler meydana gelmi~tir. 1870'te 9 han, 230 dUkkiin, 42 magaza, 4 bayahane, 2 basmahane varken 1871 'de I gUmrilk, I telgrathane, 10 han, 84 magaza, 224 dUkkiin, I

hlikUmet konagl ve 968 hane; 1880'lerde 22 han, 382 dUkkiin bulundugu belirtilmektedir". Cuinet ise IS han 464 dUkkan aldugundan soz eder. Aynea 8 eami, 4 meseit, 5 Rum, I Ermeni Kilisesi, 2 medrese, altlsl mUslUmanlara, ikisi Rumlara ait 8 mektep, I ril~tiye, 3 hamarn, 17 fIrm

vard133.

Giresun'un Birinci DUnya Sava~I'ndan once nUfusu 16 OOO'den fazla olup bunun 8000'i TUrk, 7 500'U Rum, 1 000 kadarmda da Ermeni oldugu belirtilmektedir. Giresun'un Rum nUfosu Kurtulu~ Sava~I'm takiben Yunanistan TUrkleri ile mUbadele edilmi~tir34.

Sanu9 alarak, ilk olarak savunma ve korunma amaema yonelik bir kale alarak onem kazanan Giresun, XVI. yUzyIim ikinci yansmdan itibaren bu ozelligini kaybederek, nUfusun, ekonomik eanhhgm arttlgl, yoreye has zirai UrUnlerin ekanamik baklmmdan giderek deger kazanmaya ba~ladlgl, Dogu Karadeniz sahilinin onemli liman kentlerinden biri durumuna gelmi~tir3S (Fatagraf I).

Nitekim, Giresun Limam'nm 1 800'1ti Ylllarda ~ap madeninin nakledildigi onemli bir lim an oldugu tespit edilmi~tir36. izleyen Ylllarda limanm onemi daha da artarak kent, gevrede yeti~en UrUnlerin dl~ bolgelere ula~tIrlldlgl bir merkez ozelligi kazanml~tlr. XIX. yUzyIlm ikinei yansmda Giresun Limam'ndan direkt olarak fmd;k ihraeatmm da yapIldlgl bilinmektedir. Bu tieareti genelde, Osmanh vatanda~1 alan gayri mUslimler yapml~lardlr. Zaten bundan somaki Ylllarda Giresun fmdlk tanml ve buna bagh olarak da fmdlk tieareti i1e on plana 91kml~tlr. Bunda da yabanel Ulkelerden gelen talep ba~ ralU oynaml~tlr. YIIda 2 ile 3 milyan kilo kadar

31 Trabzon Vilayeti Salnamesi, 1320 (1902) Trabzon s. 177-178. 32 ~emsettin Sami, 1896, a.g.e., s. 3935-3936.

33 Vital Cuine!, 1892, a.g.e., s.71. 34 Darkot, B., 1988, a.g.e., s. 790. J5 Emeeen, M.F., 1989, a.g.m., s. 16. 16 Karaman, 0., 1999, a.g.tez, s. 127.

C-

Giresun 'un Tarihi Cografyasl - -~ 9

ihra, edilen fmdtk, Giresun'daki sosyo-ekonomik hayatm ba~hca dUzenleyicisi durumunda idi37•

XVI. yUzytlm sonlarmdan XIX. ytizythb ortalan kadar, uzun bir zaman zarfmda, Trabzon eyaletine baglt biro kaza olan Giresun, 1875'ten 1878'e kadar ktsa bir sUre Karahisar-t $arki saneagma baglanmt~, aneak I 879'da tekrar Trabzon Merkez Saneagma dahil edilmi~tir. Giresun 4 Arahk 1920'de Tirebolu, Gorele kazalan ye Karahisar-t $arki'nin Ktnk nahiyesinin kanlmast ile mustakil sancak haline getirilmi~lirJ8. Turkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra il yonetim birimi oldugunda, ~erkez, Tirebolu Ye Gorele il,eleri Be bunlara baglt Bulancak, Ke~ap ye Es iye bueaklarmdan ibaretti. 1933 ytlmda ~ebinkarahisar ilinin kaldtnlmast onueunda, ~ebinkarahisar ye Aluera'ntn Giresun'a baglanmast, il topraklanmn gUneye dogru geni~leyerek tarihi smtrJannt a~masma neden olmL~ur.

Fotograf 1. 1900'IU Yiliann Bajtnda Giresun. 3. Cumhuriyet Diineminde Giresun

Cumhuriyet donemi ile birlikte 1923 ytlmda Bolan Giresun, bu tarihten itibaren bir kentle~me ye fonksiyonla~ma stireei i,erisine girmi~tir.

37 Semsettin Sami, 1896, a.g.e., s. 3935-3936.

38 Bostan, M.H., 1996, Giresun Kazasmm idari Taksimatl ve Ntifusu, Giresun Tarihi

Sempozyumu, Bildiriler Giresun Bel. KUltUr Yay. No: I, istanbul, s . 125-126.

10 I Dr. Onsa; BEKDEMiR-Dr. iv/us/ala ERTORK.-Doq.Dr. ibrahim GONER

Aneak bu hernen hernen tlirn Tlirkiye'de oldugu gibi olduk9a yava~ geli~mi~tir. Kentin ilk yerle~imi kale ve gevresinde olmu~tur. Kale Mahallesi, Sultan Selim Mahallesi, Kapu Mahallesi ve Hacl Hliseyin Mahalleleri kentin ilk gekirdegini olu~turmaktadlf. Bu mahalle Sl11lrlan igerisinde kalan kale eteklerindeki meveut yerle~me halen tarihl dokusunu ve niteligini evleri ve sokaklan ile slirdlirmektedir. Giresun bu eski yerle~im alanl, topografik olarak bir semere benzeyen yapmm dogusunda ve batlsmda yer almaktadlr. Bu topografik yapl, kenti dogu yaka ve batl yaka olmak lizere ikiye aYlrmaktadlf. Bu semerin denize yakm ve kuzeydeki en yilksek konumda ise tarihl kale yer almaktadlr. Kentin bu eski iki yerle~im ala11l tarihl bir ula~lm aksl olan Gazi Caddesi ve Sokakba~1 Caddesi ile bu semerin ilzerinden gegerek birbirine baglanmaktaydl. Dogu yakasmda, eski konut yerle~imi kalenin eteklerine, kuzey ve kuzeybatl hakim sert rilzgarlarmdan korunarak yerle~mi~tir (Fotograf .2). Bu konum da yer alan kentsel sit alanmm ilk yerle~im dokusu, bahge igerisinde iki kath evler ~eklindedir.

C-Fotograf2. Kentin ilk Kurulu, Yerini Olu~turan Giresun Kalesinden ve Modem Binalar Arasmda Nispeten Tarihl Dokusunu Koruyan Evlerin BUlundugu Kalenin

Dogu Kesiminden Bir GorUnti,.

Giresun'da 1933 Yllmdan soma Nizamiye ve ;;eyhkeramettin mahalleriyle <;:marlar, Gemiler <;:ekegi, Haelsiyam, Hael Miktad, <;:Itlakkale

[ Giresun 'un Tarihi Cografyasl 11

ye Osmaniye gibi mahalleler geli~meye ba~laml~ olup, 1940'larda kentteki mahalle say's, on ikiyi bulmu~tu39. Kentin 1950'ye kadar ye daha sonra 1950-1970 ydlan arasmda, bu tarihl kesimin ,eYresinde bir ~erit halinde ye tilmU yanmadada korunabilecek ~ekilde yerle~me alanlan geli~mi~tir. Buglin bu mahaller geli~imlerini tamamlaml~ durumdadlf.

TUrkiye ozellikle 1950'lerden itibaren hlzh bir sanayile~me i,erisine girmi~tir. Sanayi faaliyetlerinin genellikle kent yerle~melerinde ya da yakmlanndaki klfsal sahalarda kurulmalan, buna kar~lhk klflarda nlifusun hlzla artmasmm daha da belirli hale getirdigi toprak azhgl, kif nUfusunun kentlere go, etmelerine neden olmaktadlr". DolaYlslyla da bu tarihlerden itibaren Giresun'da da az da olsa geli~meye ba~layan sanayile~me faaliyetleri, nUfus artl~ miktarmm h,z kazanmasl ye kentsel nlifus miktarmm 1950'lerden sonra ylikselmeye ba~lamasl, kentsel geli~meyi saglayan en onemli etkenler olmu~tur.

Gcr,ekten de 1927 Ylhndayapllan ilk nUfus saYlmmda 11888 kadar olan kent nUfusu, 1950'li ydlara kadar ,ok az artml~, hatta ,e~illi nedenlerle azah~lar dahi gostenni~tir (1935'te 15 131, 1940'ta 16273, 1945'te 12431 ye 1950'de 12 507). 1950'den sonra yoreyi kalkmmaya yonelik yatlTlmlar sonueunda kentte sanayi ye ticaret sektorlinde onemli bir canlanma gorUlmu~ ve nUfus btl geli~melere paralel olarak sUrekli bir artl~ egilimine girmi~tir (1960'te 19902, (970'te 32 522, 1980'de 45690, 1990'da 67604 ye 1997'de 74 868).

Gircsun kentinin 1950'den sonraki geli~mesini belirleyen en onemli etkenlerden birisi, hi, ~uphesiz Iimanm yapdml~ olmasldlf. Limanm 1959 ydmda i~letmeye a,llmasl, klsmen de olsa i~ ye ticaret yerlerinin liman tarafma kaymasma neden olmu~, bu da kentin ball yanunde geli~mesini saglaml~tlr.

Kentin 1964'te yapdan imar plan! ile sahil karayolu kesinlik kazanml~tlf. Daha onceleri kentin i,inden gel'en karayolunun sahilden ge,irilmesi ile k,y, boyunca 9izgisel bir geli~me olmu~, yok kath binalarla yerle~im alanlan sahile kaymaya ba~laml~tlf.

Giresun, 1970'lerden gunlimUze kadar geli~imini hem dogu yanunde, hem de batl yonUnde surdlinnU~tiir. Kentin dogudaki geli~imin etkileyen en onemli faklOr, 1967'de Aksu deresinin kenarmda kurulan

Seka-19 Gircsun Belediyesi, 1998, Giresun Revizyon ve ilave imar Plalll A,lklamal!

Raporu, Giresun, s. 105.

40 Tllmertekin, E., 1973, Tlirkiye'de ~ehirle1me ve ~ehirsel Fonksiyonlar. 1st. Oniv.

12 Dr. Onsal BEKDEMIR-Dr. MuS/afa ERTORK-Do9.Dr. Ibrahim GONER

Aksu Kaglt Fabrikasl'dlr. Bagaelk deresinin hemen yanmda btiytik sanayi sitesinin kurulmasl ve aym zamanda Giresun Organize Sanayi Bolgesi'nin de sahilden 3 km. uzakhkta Bagaelk mevkiine yapllmakta olmasl, kentin gtintimtizde dogu yontinde geli~mesini saglayan diger onemli etmenler olmu~tur.

Kentin batldaki geli~imini ise Fiskobirlik Entegre Tesisleri ve kamu binalannm yer ah~1 yonlendirmi~tir. Bu binalar batlya gidildik,e slraslyla, stadyum, Vileyet, Orman i~letme Mtidtirliigti, Ziraat Mtidtirltigil, Karayollarl, Silt Fabrikasl, Otogar, Hastahane, Cezaevi, Y.S.E., Tekel Mtidtirliigii ve Fiskobirlik Tesisleri'dir.

Giresun eski yerle~im yerinde, idar1 ve tiear1 konutlarm olu~turdugu tek merkez ,evresinde geli~en bir kent yaplsmdaydl. Aksu'nun Giresun'a baglanmasl, burada yer alan Seka Kaglt Fabrikasl, onemli i~,i ve personel kapasitesiyle ,evresinde bir etki alam olu~turmu~tur. Yine 1981 'de faaliyete ge,en Fiskobirlik Entegre Tesisleri'nin hizmete a,limasl ile yevresinde daha geni~ bir etki alam olu~turmu~tur. Bu tesisin yanmda kil,tik sanatlar iinitesinin olu~masl ile burasmm etki alam daba da artIm~tlr.

Kentin bugiinkii merkezine gore biri batlda, digeri doguda, kentin iki ueunda olu~an bu etki alanlan, Giresun'u sahil yolu boyunea ,izgisel bir yerle~me ve geli~me bi,imine zorlamaktadlf. Bu zorlama, arazinin dogal yaplsl, sahildeki lOok az dtizliik alanlardan sonra arazinin birden ,ok egimli bir ~ekilde yiikselmesi ile de ilgilidir.

Yerle~meye uygun olmayan arazi ve denize dik inen derelerin derin vadilerinin olu~turdugu e~iklerin yam slra, merkezler arasmda daha once olu~an konut dl~1 kullamm alan Ian, bu yizgisel yerle~meler arasmda kopukluklara neden olmaktadlr. Bu da merkezlerin etki alanlarmm slmrh bir diizeyde olmasma yol aymaktadlf.

Giresun kentinin eski klYI boyunca batlda <;:Itlakkale, doguda Gemiler <;:ekegi mahallerine kadar etkisini gosterebilmektedir. Fiskobirlik Entegre tesislerinin Teyyaradiizli mahallesinde, Seka Kaglt Fabrikasmm ise Aksu mahallesinde etki alam olu~turabilmi~tir. Bunlann arasmda, Entegrenin yanmda kliylik sanatlar grubu, Sunta Fabrikasl, Gemiler <;:ekegi'ndeki sanayi sitesi, stadyum ve <;:Itlakkale'de yaplml slirmekte olan hiikiimet konagl ve buradaki resmi kurulujlar kentin gelijimine etki eden noktalardlr. Aneak, yevrelerinde geli~ime uygun alan olmamasmdan dolaYI, alt merkez olujumunu zorlamaktadlf. Aynca kentin geli~me yliklinli etkileyecek Organize Sanayi ve Erikliman'a ta~man Giresun Egitim Faktiltesi ve kurulmasl dtijlintilen tiniversite kentin geli~imini etkileyeeek niteliktedir (Harita 1, Fotograf 3).

[ Giresun 'un Tarihi Cogra/yasl 13

Giresun 'un batl geli~me aksl kentsel geli~im al'lsmdan, kentin dogu ye gtineydeki alanlarma gare topogtafik al'ldan I'ok daha elyeri~1i dtizltiklerden olu~maktadlr. Klyldaki bu dtizltik alandan ance eski yol ye daha sonra ise sahil karayolu gel'mi~tir. Bu ytizden kentsel geli~im alanlan klYlda, batldaki elyeri~li dilz alanlann aksine, daha engebeli alanlardan olu~maktadlr (Fotograf 4). Ancak, bu kesim de klYldan gUneye il' kesimlere dogru gidildikl'e, parl'ah olarak daha az egimsiz alanlara rastlamak mUmktindtir. Bu nedenle Gedikkaya ye Adatepe ytikseltileri l'eYresindeki alanlar ile Bogaclk ye Aksu vadilerindeki taban alan Ian gtintimtizde kentsel geli~imin gortildtigti ye muhtemelen de geli~ecegi alanlardlr.

Kentsel yerle~im alanmm dogu-batl dogrultusunda sahil karayolu boyunca geli~mesinin yam Slra, gtiney kesiminde bulunan yakm kay yerle~melerine giden yol boylannda da kentsel geli~im yayJimaya ba~laml~tJr. Uygun olan dtizltiklerde, fmdlk babl'eleri il'inde yola yakm kesimlerde yap!la~malar meydana gelmi~tir. Bu yerle~im yerleri yol gtizergahlan bayunca parl'aII olup, birbirleri arasmda da herhangi bir baglantl pek saz konusu degildir.

Fotograf 3. GOnumUzde Daha <;ok Batl Yonande Gelijme Gosteren Giresun Kentinin Bu Kesiminden Bir G(jrUnU~.

-14 Dr. Onsal BEKDEMiR-Dr. Mustafa ERTORK-Do9.Dr. Ibrahim GONER

JI1iI

Bkl '(erle~rne

b:w

Harita t. Giresun Kentinin Yatay Geli~imi .

(

o km t

~

Ozellikle kentin imar planlt alanlaflnda arazi fiyatlannm yiiksek oimasl bu alanlara talebi artllrmakta, ayflea taflmsal iiriiniin gozetilmesi i,in de bah,enin bir ko.esinde yerle.im talebi de yaplla.maya etken olmaktadlf. Kentsel yerle.im alanmdaki bu geli.me, kent merkezine en fazla iki km. uzakltkta olup koy yollan ile kentsel merkeze iyi bir .ekilde baglanmaktadlr. Daha once de belirttigimiz gibi Giresun'un kentsel geli.imi, klYlya paralel karayolu boyunea uzanan dogrusal bir makroformdadlr. Aneak, akarsularm olu.turdugu yadilerin taban alanlaflndaki diizliiklerle klYldan uzakla.lIml.tif. Giineye uzanan koy yollan boyunea, fmdlk bah,elerinin denize bakan tarafmda ye eski kIrsal yerle.im alanlannda par,ali ve klrsal tipte kentsel geli.menin de planlamada dikkate almmasl gerekmektedir. Geli.menin oldugu alanlarda imar pi am bulunmamaktadlf. Kentsel yerle.im alanmda planl olan ye arsa durumuna gelmi. alanlarda arazi fiyatlaflnm artmasl nedeniyle, planslz geli.me alanmda arazi fiyatlan, bununla baglantlli olarak ueuz kalml.tlr. Bu da bu yaYllma bolgesini, kentsel geli.me basklsl a!tma almaktadlr.

Yukanda belirttigimiz nedenler, kentin dogu-batl dogrultusunda, klsmen de giineye dogru yatay bir .ekilde yayIlmasl sonueunda, ,eyredeki koylerin kentsel yerJe.me slOlrlanna katIlmalan ile mahalle sayIlannda da artl.olmu.tur. 1962 Yllmda Alinea Koylinden klsmen boWnen Teyyaredlizli Mahallesi, 1962 yIlmda Kayadibi koylinlin kente yakm boWmii aynlarak

C

Giresun 'un TariM Cografyasl -~ 15 Samanilk Klra"" 1963 'de Kayadibi kayUntin bir klsml Samanlik Klranl ve Kayadibi mahallesi olarak aynlml.tlr. 1963 yilmda Seldegirmeni mahallesi (losmen harita dl.l) ve bundan bOlUnerek Kavaklar Mahallesi, Boztekke KayU, Boztekke Mahallesi ve Gedikkaya Mahallesi olu~tu. 1972 yIlmda, <;:aykara KayUntin bir klsml Aksu Mahallesi olarak Belediye smlrlanna almml. ve Fevzi <;:akmak Mahallesi ile gUntimtizde Giresun'daki mahalle saYlsl 21 ' e ytikselmi.tir41•

Fotograf 4. Giresun'un Dogudaki Geli,im Alanmdan Bir GarUnO •.

Konut ve yerle.me yanUnden' seyrek de olsa, plan ve harita dl.mda kalan alanlar kente klrsal ntifus ta.lmaktadlr.

Bugtin Giresun kenti dogu ve ozellikle de batl dogrultusunda yok . kath binalan, villalan, lokantalan ve dinlenme tesisleriyle sahil karayolu boyunca hlZh bir .ekilde geli.imini stirdtirmektedir.

Ii

i

,I

16· _{Dr. Onsal BEKDEMJR-Dr.l14ustoja ERTORK-Do9.Dr.lbrahim GONER}

Sonu~

Ba~langl9ta Giresun bir kale yerle~mesi olarak kurulup geli~mi~tir. Kale yaplmlma elveri~li bir tepe ile ,evresinde liman kurmaya elveri~li iki koyu varhgl, buranm yerle~me tarihi boyunca her zaman onemini korumasma neden olmu~tur. Bunda rol oynayan bir diger neden, kent in, i, kesimlerdeki $ebinkarahisar ve Kelkit Vadisini Dogu Karadeniz klyIlarma baglayan dogal yol gilzergiihmm denize ula~tIgl bir konumda yer almasldlr.

Giresun'un Miletoslular tarafmdan bir ticaret kolonisi olarak kuruldugu salllimaktadir. Kentin ilk adl "Kerasos"tur. Giresun daha sonra slraslyla Perslerin, Makedonya Kralhgl'nm ve Pontus Kralhgl'nm topraklanna katIlml~tlr. Gilnilmilze Ylkmtiian kalan kale, Pontus krah Phamakes I doneminde yapIlml~ olup bu kaleden dolaYI kent klsa bir silre "Phannekeia" adlyla allllml~tlr. Kent Romahlann eline ge,ince yeniden Kerasos'un Latince bi,imi olan "Kerasus" adlyla allllmaya ba~lanml~tlr. Rivayete gore, kentin bulundugu bOlgeye ozgil bir meyve olan kiraz, Roma komutam Lucullus tarafmdan Roma'ya gotiiriilmii~ ye az ,ok biltiin dillerde birbirine benzeyen "kiraz" s6zctigti "Kerasus"tan tUremi~tir. Kentin giiniimiizdeki adl da bu adm degi~mi~ bi,imidir. Daba sonra Dogu Roma'nm (Bizans) ye Trabzon Rum imparatorlugu'nun egemenligine giren kent, 146 I' de Osmanh topraklarma katIlml~tlr. Giresun, Osmanhlar doneminde giinden gUne geli~mi~ ye Karadeniz'in onemli ticarl limanlarmdan biri haline gelmi~tir.

BugUnkti Giresun kenti, Karadeniz klYI kentlerinin ,ogu gibi, i, kesimlerden ($ebinkarahisar ye Kelkit Vadisi) gelen bir yolun denize 1Ila~tlgl yerde kurulmu~tur. Tarihl nUyesi klYlya dar bir klstakla bagh kayahk kiiyUk bir yanmada ile klstak Uzerinde yer alan kent, zamanla yanmadanm iki yanmdaki koylara ye gerideki yamaylara dogru geli~mi~tir. Kent, eskiden beri fmdlk Uretimi ye ticaretinin ba~hca merkezi ye onemli bir limam olmu~tur. Ancak iy kesimlerle baglantIsmm zor ye onemsiz olmasl nedeniyle kom~usu Trabzon ye Samsun kadar btiyUyememi~tir. Ote yandan, klymm hemen gerisinden itibaren yiikselen tepelik alanlarm oldukya egimli yama,lannm bu yonde yerle~menin geli~mesine engel te~kil etmesi nedeniyle kent daba ,ok klYI boyunca geli~mi~ ye sonu,ta kentin yerle~im planl ~ekil itibariyle ince uzun bir gortiniim alml~tIr.

C

Giresun 'un TariM Cografyasl I 17

KaynaWar

ANTHONY BREYER-DAViD wiNFiELD, 1985, The Byantine Monuments and Topography of the Pontus, 1, Washington.

BOSTAN, M.H., 1996, Giresun KazasInIn idari Taksimatl Ye NOfusu, Giresun Tarihi Sempozyumu, Bildiriler Giresun Bel. KOltOr Yay. No:l, istanbul.

BOSTAN., M.H., 1993, XV-XVI. ASlrlarda Trabzon Sancagmda Sosyal ye iktisadi Hayat, Marmara Univ. TOrkiyat Ens!. (Bas!lmaml~ Doktara Tezi) istanbul.

DARKOT, B., 1988, islam Ansiklopedisi. Giresun Maddesi, 4. Cilt Milli Egitim Baslmeyi, istanbul.

EMECEN, M.F., 1989, XV-XVI ASlrlarda Giresun ve Yaresine Dair BaZl Bilgiler. Ondokuz MaYls Univ. Egitim Fak. Derg., s:4, Samsun. EMECEN, M.F., 1996, Giresun Tarihinin Bazl Meseieleri. Giresun Tarihi

Sempozyumu, Bildiriler, Giresun Belediyesi Yaymlan No:l, istanbul.

EMECEN, M.F., 1996, Giresun .. Diyanet islam Ansiklopedisi, cilt:14, istanbul.

ERiNC, S., 1945, Kuzey Anadolu Kenar Dagiarmm Ordu-Giresun Kesiminde Land$ajt $eritleri. TOrk Cografya Dergisi, s: 7-8, istanbul.

GiRESUN BELEDiYESi, 1998, Giresun Revizyon ve ilave imar Planl A91klamah Raporu, Giresun.

KARAMAN, 0., 1999., Giresun Kazasl (1850-1900), Atattirk Univ. Sosyal Bilimler Ens!. Tarih Anabilim Dah (Basllmaml~ Doktora Tezi). Erzurum.

P., MlRAS, BiJiSKYAN., 1817-1819, Karadeniz KIYllan Tarih ye Cografyasl (Ceviri: Hrand D. Andreasyon) 1969, istanbul.

SUMER, F., 1997, Tirebolu Tarihi. istanbul.

~EMSETTiN SAMi, 1314 (1896), KamusOI-Alam, c. V, istanbul. TRABZON ViLA YETi SALNAMESi, 1320 (1902) Trabzon.

TUMERTEKiN, E., 1973, TOrkiye'de ~ehirle~me ve ~ehirsel Fonksiyonlar. is!. Univ. Yay. No: 1840, Cogr.Ens!. Yay. No:72, istanbul.

ViTAL CUiNET, 1892, La Turquie d' Assie I, Paris.