67
Yafll›da Uyku Sorunu
Sleep Problem in the Elderly
Ö Özzeett
Uyku aktif, karmafl›k ve organize bir durumdur. Yafllanmayla birlikte uyku-da çeflitli de¤ifliklikler olur: a-latent dönem uzar, b-uyku süresi k›sal›r, c-uyku zaman› de¤iflir, d-uykuya e¤ilim artar ama çabuk uyan›l›r. ‹nsomni-a (uykusuzluk) ileri y‹nsomni-afll‹nsomni-ard‹nsomni-a r‹nsomni-astl‹nsomni-an‹nsomni-an en s›k uyku problemidir. Y‹nsomni-afll›l‹nsomni-ard‹nsomni-a- Yafll›larda-ki uyku bozukluklar›n› de¤erlendirmek için; objektif ve subjektif testler kullan›l›r. Tedavi; uyku öncesi döneme ait de¤ifliklikler, medikal tedavi se-çeneklerinin yan› s›ra alternatif t›p yöntemlerini de içerir. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2009; 55 Özel Say› 2: 67-8.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Uyku bozukluklar›, yafll›l›k, insomnia
S
Suummmmaarryy
Sleep is an active, complicated and organized condition. Various changes occur in sleep with aging: a) latent period is prolonged; b) sleep duration becomes shorter; c) sleep time is variable; d) tendency to sleep is increased but wakening becomes quicker. Insomnia is the most common sleep problem in advanced age. Objective and subjective tests are used to evaluate sleep disorders in the elderly. Treatment includes: changing the behaviours before the sleeping period, medical treatment options and additionally alternative medicine methods.Turk J Phys Med Rehab 2009; 55 Suppl 2: 67-8. K
Keeyy WWoorrddss:: Sleep disorders, elderly, insomnia
E¤itim / Education
Pelin YAZGAN
Harran Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, fianl›urfa, Türkiye
Y
Yaazz››flflmmaa AAddrreessii//AAddddrreessss ffoorr CCoorrrreessppoonnddeennccee:: Dr. Pelin Yazgan, Harran Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, 63100, Yeniflehir, fianl›urfa, Türkiye Tel.: +90 414 314 11 70 Faks: +90 414 315 11 81 E-posta: pyazgan@harran.edu.tr GGeelliiflfl ttaarriihhii//RReecceeiivveedd:: Eylül/September 2009 KKaabbuull ttaarriihhii//AAcccceepptteedd:: Ekim/October 2009
G
Giirriiflfl
Uyku insan organizmas› için sadece yararl› basit bir dinlenme de-¤il; farkl› nöron gruplar›n›n kat›l›m› ile oluflan aktif, karmafl›k ve orga-nize bir durumdur. Yafllanmayla birlikte, uyku sürecinde pek çok de-¤ifliklik ortaya ç›kmakta ve yafll› hastalar bu nedenle s›k s›k hekimle-re baflvurmaktad›r (1-3). Hastalar›n uyku flikâyetlerinin “yafllanmayla oluflan basit bir belirti mi yoksa ciddi bir uyku bozuklu¤unun belirtisi mi” olup olmad›¤›n› ay›rmada çeflitli güçlükler olmaktad›r. Üstelik son zamanlarda baz› bilim adamlar›, yafll›lardaki uyku problemlerini “multifaktöryel geriatrik sendrom” kapsam›na almakta ve potansiyel mortalite nedeni olarak görmektedir. Bütün bu nedenlerden dolay› bu bölümde; yafllanmayla ortaya ç›kan normal uyku de¤ifliklikleri, anormal uyku bozukluklar› ve tedavisi üzerinde durulacakt›r (1-4).
Uyku iki farkl› fizyolojik bölümden oluflur: a- REM (rapid eye movement sleep), b- NREM (non-rapid eye movement sleep)
NREM dönemi de uykunun derinli¤inin giderek artt›¤› 4 döneme ayr›l›r. Kiflinin gözlerini kapatmas›yla uyumaya bafllad›¤› NREM dö-nem 1’e kadar geçen süreye ‘’latent dödö-nem’’ denir. Latent dödö-nemi ta-kip ederek bafllayan uyku sürecinde ilk yar›m saat içinde s›ras›yla
NREM dönemleri geçilerek, 4. NREM dönemine gelinir ve derin uyku bafllar. Bunu takip eden dönemde REM dönemi gelir ve uyku yüzey-leflir. Gece boyunca 90 dakikada bir uykunun REM/NREM (3. ve 4.) dönemleri aras›nda sürekli geçifl olur. Uykunun toplam olarak %20-25’ini oluflturan REM uykusunun oran›, uykunun ikinci yar›s›nda ar-tar. Uyku s›ras›nda; vücudun yenilenmesi, büyüme hormonlar›n›n sal-g›lanmas›, derinin onar›m›, metabolizma ve entellektüel performan-s›n korunmaperforman-s›n›n yan› s›ra REM uykusunda nöronal matürasyon, ö¤-renme ve bellek geliflimi sa¤lan›r (1,2-8).
Y
Ya
aflfllla
an
nm
ma
ay
ylla
a U
Uy
yk
ku
ud
da
a H
Ha
an
ng
gii D
De
e¤
¤iiflfliik
klliik
klle
err O
Ollm
ma
ak
ktta
ad
d››rr?
?
1- Sa¤l›kl› yafll›larda uykunun latent dönemi 30 dakikadan fazla sürer. Gece boyunca her 90 dakikal›k periyoda REM uyku-sunun süresi her dekatta 28 dakika azal›rken, NREM döneminde ise 3 ve 4. dönem giderek k›salmaktad›r.2- Gece uykusunun süresi k›sal›r. Buna karfl›n gün içinde uyuklama bafllar. Günde 4,5 saatten az uyuyan bir yafll›da; gün içinde uyuklama, kognitif fonksiyonlarda bozulma gözlenir. An-cak özellikle erkek hastalar 9,5 saatin üstünde uyuyorsa; apne gibi bozukluklar düflünülmelidir.
3- Uykunun zaman› de¤iflir. Sabahlar› daha erken uyan›rlar ve akflamlar› erkenden uyurlar. Yafll›larda uyuma zaman›ndan önce ya da geç yat›lmas› da uyku süresini k›saltmaktad›r. Yafll› hastalar sabahlar› 5’ten önce veya 9’dan sonra uyan›rsa yine akflamlar› 9’da veya daha geç uyurlarsa normal kabul edilmemelidir.
4- Gün içinde özellikle ö¤leden sonra 1 saat kadar kestirmek, yafll›larda olumlu etkilidir.
5- Uykuya meyil artar, uykuya dald›ktan sonra uyanma s›kl›-¤› artar. Daha fonksiyonel REM uykusunun süresinin azalmas›y-la NREM 1. ve 2. dönem oran› artar. Uyku dönemlerinde yaflazalmas›y-lan- yafllan-mayla EEG de çeflitli de¤ifliklikler olur (1-3,9,10).
Y
Ya
afl
flll›› H
Ha
as
stta
ad
da
a U
Uy
yk
ku
u B
Bo
oz
zu
uk
kllu
u¤
¤u
u N
Na
as
s››ll D
De
e¤
¤e
errlle
en
nd
diirriilliirr?
?
Uykunun de¤erlendirilmesi çok yönlü yap›lmal›d›r. Çünkü kortikosteroidler, SSRI grubu antidepresanlar, dekonjestanlar uyku kalitesini etkilerken; hipoglisemik ajanlar, alkol, nikotin ve k›sa etkili hipnotikler uykunun süreklili¤ini bozabilmekte, anti-depresanlar, lithium ve antipsikotik ilaçlar huzursuz bacak sen-dromunun belirtilerini art›rabilmekte yine çeflitli metabolik has-tal›klar, egzersiz ve hijyen al›flkanl›¤› uykuyu etkilemektedir. Uy-kunun subjektif de¤erlendirmesi için; yafll› populasyon içinde geçerlili¤i gösterilmifl; Pittsburgh Sleep Quality Index, Medical Outcomes Study Sleep Scale, Stanford Sleepiness Scale, Ep-worth Sleepiness Scale gibi formlar›n kullan›lmas› yararl›d›r. Uy-ku bozukluklar›n›n de¤erlendirmesinde Uy-kullan›lan objektif test-ler: polisomnografi, multipl sleep latency test, elektroansefalog-ram olarak s›ralanabilir (4-6,9).Y
Ya
afl
flll››lla
arrd
da
a E
En
n S
S››k
k K
Ka
arrfl
fl››lla
afl
fl››lla
an
n U
Uy
yk
ku
u
B
Bo
oz
zu
uk
kllu
uk
klla
arr›› N
Ne
elle
errd
diirr?
?
‹nsomnia, huzursuz bacak sendromu, periyodik ekstremite hareketi, 24 saatlik uyku ritim bozukluklar›, parasomnia (REM uyku davran›fl› hastal›¤›), hiperinsomnia, narkolepsi yafllanmay-la ortaya ç›kan uyku bozuklukyafllanmay-lar› oyafllanmay-larak s›rayafllanmay-lanabilir. T›kay›c› uy-ku apnesi, horlama yine yafllanmayla ortaya ç›kan; solunumla alakal› uyku bozukluklar›d›r. ‹nsomnia; yafll›larda en s›k görülen uyku bozuklu¤udur. Hastalar çok zor uyuduklar› gibi uyku süre-since çok s›k uyan›rlar. Buna karfl›l›k sabahlar› erkenden uyan›r-lar. Günde 7 saatten az uyuyan yafll›larda, düflmenin s›k görül-mesi dikkat çekicidir (6-9).
T
Te
ed
da
av
vii N
Na
as
s››ll P
Plla
an
nlla
an
nm
ma
all››d
d››rr?
?
A- Medikal tedavi seçenekleri d›fl›nda afla¤›da s›ralanan ön-lemler al›nmal›d›r.
1- Uyuma ve yemek yeme zamanlar› her gün ayn› zamanda olmal› böylece sirkandiyan ritm korunmal›d›r. Ö¤len uykusu ya-r›m saati geçmemelidir.
2- Gündüzleri ayd›nl›k ortamlarda bulunurken, geceleri özel-likle uyku sürecinde karanl›k ve sessiz ortam tercih edilmelidir. Yatak odas›nda televizyon olmamal›d›r.
3- Kahve, alkol, s›v› al›m› k›s›tlanmal›, hafif yemekler tercih etmelidir ve uyku s›ras›nda oluflacak hipoglisemiyi önlemek için, uyku öncesi hafif g›dalar al›nabilir.
4- Gün içinde fiziksel ve sosyal olarak aktif olunman›n yan› s›ra uyku öncesi banyo yararl› olur (1-6).
B- Medikal tedavi: ‹nsomnia tedavisinde seçilen ilaçlar, yafll›-larda de¤iflen farmakokinetik ve farmakokinetik nedeniyle, yan etkileri önlemek için, çok dikkatli planlanmal›d›r. Yafllanmayla ya¤ miktar›n› artmas›, ilaçlar›n yar›lanma ömrünü uzatmakta ve dolafl›mdaki ilaç miktar› artmaktad›r. Bu nedenle yar›lanma öm-rü k›sa olan ilaçlar özellikle tercih edilmelidir. Benzodiazepinler-den: flurozepam, triazolam, quazepam, estezolam, temezapam ve nondiazepinlerden: zolpidepam, zaleplon, eszopiclone FDA taraf›ndan insomnia tedavisinde onaylam›flt›r. Melatonin, mela-tonin agonistleri (Ramelteon), antihistaminikler, antidepresan-lar, valerian deriveleri (kediotu) uykusuzluk tedavisinde kullan›-lan di¤er ilaçlard›r (4-9). Masaj, meditasyon, aromaterapi, aku-punktur, yoga ve tai chi uygulanmas› da yararl›d›r (7-9).
K
Ka
ay
yn
na
ak
klla
arr
1. Subramanian S, Surani S. Sleep disorders in the elderly. Geriatrics 2007;62:10-32. [Full Text]
2. Cuellar NG, Rogers AE, Hisghman V, Volpe SL. Assessment and treatment of sleep disorders in the older adult. Geriatr Nurs 2007;28:254-64. [Abstract] / [PDF]
3. Cole C, Richards K. Sleep disruption in older adults. Harmful and by no means inevitable, it should be assessed for and treated. Am J Nurs. 2007;107:40-9. [Abstract]
4. Espiritu JR. Aging-related sleep changes. Clin Geriatr Med. 2008;24:1-14. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
5. Misra S, Malow BA. Evaluation of sleep disturbances in older adults.. Clin Geriatr Med. 2008; 24:15-26. [Abstract] / [Full Text] / [PDF] 6. Tariq SH, Pulisetty S. Pharmacotherapy for insomnia. Clin Geriatr
Med. 2008;24:93-105. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
7. Gooneratne NS. Complementary and alternative medicine for sleep dis-turbances in older adults. Clin Geriatr Med 2008; 24: 121-38. [Full Text] 8. Joshi S. Nonpharmacologic therapy for insomnia in the elderly. Clin
Geriatr Med 2008;24:107-19. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
9. Bloom HG, Ahmed I, Alessi CA, Ancoli-Israel S, Buysse DJ, Kryger MH, et al. Evidence-Based Recommendations for the Assessment and Management of Sleep Disorders in Older Persons. J Am Geriatr Soc 2009;57:761-89. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
10. Wolkove N, Elkholy O, Baltzan M, Palayew M. Sleep and aging: 1. Sleep disorders commonly found in older people. CMAJ 2007;176:1299-304. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2009: 55 Özel Say› 2; 67-8 Turk J Phys Med Rehab 2009: 55 Suppl 2; 67-8 Pelin Yazgan
Yafll›da Uyku Sorunu
