NASREDDİN HOCA VE
KONYA BASINI
Ali YAKICI
T ürkiye’de, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde başlatılan folklor hareketi, zam anla am atör çalışm aları aşarak İl mî çalışm alar dönem ine girmiş, sahası nı genişletm iştir. Ö nceleri kadroların tespiti üzerinde yapılan çalışm alar d e r leme faaliyetinde devam etmiş, d e r lem elerin yanı sıra kütüphane araştır malarıyla sürdürülm üştür.
Türk O cakları vc sonradan H alk evleri’nin bu konuyu çözülmesi g ere ken kültürel bir problem olarak ele al maları, folklor vc halk kültürü çalışm a larının A nadolu sathında yayılmasına, ilgili yayın faaliyetlerinin İstanbul gibi büyük şehirlerin dışında da yürütül mesine yol açmıştır.
Bölgeler içinde yapılan çalışm a lar, her an için İstanbul’un yayın organ larına ulaştırılam adığı için yine o bölge veya şehrin yayın organlarından birin de değerlendirilm iştir.
Ayrıca, halk kültürü çalışm alarını kendine meslek edinmiş, ya da bu işi gönüllü olarak yürüten kişiler, görev yaptıkları illerde, araştırm a veya d e r leme yoluyla elde ettikleri malzemeyi, genellikle yine o şehirde m ünteşir d e r gilerde, gazetelerde yayınlamayı tercih etm işlerdir.
Konya’nın halk kültürü ürünlerini tespit için yine Konya basınında yaptığı
mız araştırm alar üzerindeki değerlen dirm em izin sonucunda, birçok değerli bilim adam ı ve araştırm acının değişik konulardaki yazılarının yer aldığını gördük. Ve yine gördük ki, Konya basınında yer alan kültürel konular için de fıkralar ve özellikle N asrcddin H oca önem li bir yer kaplam aktaydı.
Bu vesileyle, Konya’d a yayınlan mış olan Babalık’tan Yeni Konya’ya, E kckondan Yeıii M cram ’a 50 yıllık Konya basını üzerinde yaptığımız çalışm alar sonucu N asrcddin H o ca’yla ilgili olarak 500 kadar künye tespit ettik. Bunlar genellikle anm a günlerine rastlayan haber vc yazılar olm akla bir likte doğrudan N asrcddin H o ca’yı ele alan yazıların sayısı da az değildi.
Biz burada, Konya basınında yaptığımız bu tespitlerden bazılarını araştırıcı ve yazar adı, araştırm anın vc yazının hangi nokta üzerinde ağırlık kazandığı vc yayınlanan fıkralardan bazılarının başlıklarını da vererek sun manın gayreti içinde olacağız.
Konya basınında yer alan halk kül türü, fıkralar vc N asrcddin H oca ile il gili yazıların altında gördüğüm üz im zaların başında M ehm et Ö n d er adı gel m ektedir. Son 50 yılın Konya bası nında fıkra vc N asrcddin H oca konu sunu işleyen yazıları yayınlanan bilim adamı, araştırm acı ve yazarların
bazılarının adları soyadlarının alfabclik sıralam asına göre şöyledir:
Suad A banazır, M ehm et T urgut A car, Celal Ağabey, Kem al A kça, M eh m et Z eki A kdağ, Kem al Akın, R agıp Akyavaş, Ali R ıza A lp, M ehm et Ali A palı, R am iz A rda, A bdullah Aslan, Cevdet Aslangil, H em di R agıp A tadcm ir, İbrahim Atalay, M ustafa A tam an, Sadi Yaver A tam an, O sm an Atilla, Namık Ayas, Sıraç A ytıntaşbaş, Sam iha Ayvcrdi, E d ip Ali Baki, Nihat Sami Banarlı, İhsan Baykal, M ehm et H alit Bayrı, M uhtar Bedir, M etin Bcr- beroğlu, A rif Biçer, Ali Bilecik, Cengiz Bilge, Enver Şevki Botsalı, Yüksel Bozkırlı, M ehm et Tevfık Bölen, Ali Rıdvan Bülbül, N ecm ettin Cevheri, Dr. M üjgan C unbur, B ehçet Kemal Çağlar, H ikm et D izdaroğlu, M uzaffer E rdoğan, Safiye E rol, Veyis Ersöz, M ustafa E rtaş, Selçuk Es, A fif Evren, M ahm ul R agıp G azim ihal, E nver Naci G ökşcn, A bdülbaki G ölpınarlı, A dil Gücüye- ner, Ali G ülcan, A gah O ktay G üncr, A hm et G üncr, G ündüz G ürgen, Sevinç Gürsoy, Feyzi Halıcı, İhsan H ınçcr, A bdülhak Şinasi H isar, Sabit H o ra san, Sadi İrm ak, M ahir İba, Erol İlday, Kubilay İm er, A hm et Kabaklı, O rhaıı Veli Kanık, M ehm et K aplan, H aşan Kayımkaya, İhsan Kayseri, İbrahim Aczi Kendi, A bidin M üm taz Kısakü- rek, C claleddin Kişmir, İbrahim H akkı Konyalı, H am id Zübeyir Koşay, A hm et Koksal, Kazım Köroğlu, Seyit Küçükbczirci, T ahir Kutsi Makal, M uzaffer M eriç, A laattin M etin, İrfan Ü nvcr N asrattınoğlu, Hüseyin Namık O rkun, Cem al O ğuz Öcal, M ehm et Ö nder, Salih O zçclcbi, M ehm et Özdayı, H aşan Ö zöndcr, Ö nal Vasıf Ö ztaş, Cahit Öztclli, Prof. Dr. Şevket Plana, Saim Sakaoğlu, Nejat Seçen, Veysel Serçe, Ali Sert, A bdullah Sur,
F aruk Sur, M ahm ut Sural, A hm et Tufan Şcntürk, Nail Tan, A hm et Kutsi T ccer, A hm et Tezcan, Kamil Toygar, M ehm et Tuğrul, Sofu Tuğrul, Kamil U ğurlu, Y aşar U ludağ, B ülend Ulusu, Fakir U sm an, A bidin Uyar, Hilmi Ziya Ü lken, M. Şakir Ü lkütaşır, Ali Yakıcı, V ecdi Y arm an, Halil Bedii Y önetken, Derviş H aşan Yüğrük.
N asrcddin H o ca’nın yanı sıra Konya basınında adı geçen vc araştır m alarda yer verilen, zam an zam an da N asrcddin H oca ile mukayesesi yapılan diğer bazı fıkra tipleri de şunlardır: Tayyip Ağa, İncili Çavuş, Bekri M us tafa, G ök D ede, M ünir D ede, Canbaz Deli O sm an, H alet Efendi vc Bektaşi tipine bağlı fıkralar.
N asrcddin H o ca’yla ilgili olarak üzerinde fazlaca durulan konu yaşadığı yüzyıl, hayatı, nereli olduğu, dönem inin tarihi kişileriyle olan m ünasebetleri ve ona m aledilen fıkralar, örnekler. Konuy- la ilgili yazı başlıklarını, veril mek istenen ana tem aları da şöyle sıralam ak m üm kündür:
N asrcddin H oca vc 13. yüzyıl; ya şadığı dönem , hayatı, kişiliği, nükte danlığı, düşünürlüğü, tasavvufa meyli, türklüğü, zekası, dini hüviyeti, mizahi dehası, başta Konya fıkra tipleri olmak üzere diğer Türk fıkra tipleri üzerin deki tesiri, fıkralarının özellikleri ve yapısı, dünya mizahı içindeki yeri, H oca için yapılması gereken faaliyet ler, fıkralarının ayırdedilm esi hususu, H oca hakkında bugüne kadar yapılan çalışm alar vc gelecekte yapılması g ere kenler, N asrcddin H oca’nın bir veli, keram et sahibi bir insan olduğu hususu, N asrcddin H oca fıkralarının T ürk kül türü içindeki yeri, N asrcddin H o ca’ nın A kşehir ve T ürk turizm ine katkısı, H o ca’nın sanat gücü vc kalıcılığının
sırrı, H o ca’nm türbesi ve bulunduğu muhit, günüm üzde yaşanan olaylarla N asreddin H o ca fıkralarının yakın il gisi, Yugoslavya’d a N asreddin H oca üzerine yapılan çalışm alar, T ürk şiirinde N asreddin H oca, T ürklerde mizah anlayışı ve N asreddin Hova, eski m ecm ualarda yer alan bazı N asreddin H oca fıkraları, H o ca üzerinde yapılan yanlışlar, B atı’nm H o ca’yı tanım ası ve H o ca’ya bakışı, H o ca’nm H o rtu Köyü’nde 1208 yılında doğduğuna dair ileri sürülen belgeler ve türbesinin hangi düşünceyle yapıldığı hususu, A kşehir’in tarihte üstlendiği görev, halkın N asreddin H o ca’ya bakışı, in sanlığın hocası olarak N asreddin H oca, N asrcd d in . H o ca ’mn T ürk şiir, edebiyat ve sanatına yansıması ve önem li bir m alzem esini oluşturm ası, Eski T ürklerde mizah âdabı vc fıkraların m uhtevasının sınırı, Bektaşi fıkraları ile N asreddin H oca fıkraları arasındaki farklar, N asreddin H oca fıkralarında kadın, N asreddin H oca fıkralarının eğitici özelliği, N asreddin H o ca’nm efsaneleşm iş olması hususu, N asreddin H o ca’nm düşünce sistemi, N asreddin H o ca’mn dilciliği vc şairliği, E lde bulunan N asreddin H o ca fıkrala rında T ürklerle ilgili değer yargıları.
H alk ağzından derlenm iş ve N as reddin H o ca’ya m aledilen bazı fıkra ların başlıkları d a şöyledir: İpe un se r dim, ay düşm üş kuyuya, için de ben de vardım , benimki de düşünür, testiyi kırmak, bunca tavuğa bir horoz lazım, eşek arıyorum , bindiği dalı kesmek, binerm iş dokuz inerm iş on, biraz da biz ölelim, bana görünm e de, kilimi heybe yapacaktım , ben göle gidiyorum, katırları ürkütm e sakın, N at-ı Şerif, zalim subaşı ile H oca, H o ca’nın kadılığı, H o ca’nm şahitliği, buzlu hoşaf, H oca ve vali, H o ca’nın soba üflemesi,
bilenler bilm eyenlere, gençlik, tabutun neresinde, m inare, ben kâlü sen belâ, bugün peşin yarın veresiye, T im ur’un fiyatı, H oca ve eşeği, gülünç olmasın, acem i bülbül, H o ca ve R am azan, R a m azan topu, bu ne hoca, ban a güven mesin, kom şu hakkı, kabiliyet olunca, bilmez olur muyum, otuz bin altın, karım ı görseniz, ya secdeye kap an mışsa, N asreddin H oca ve Konya.
Bilindiği gibi, N asreddin H oca D erneği’nin 1960’lı yıllarda yaptığı çalışm alar içinde Sadi C unbul’un hazır ladığı bir N asreddin H o ca A ntolojisi (c .l, A kşehir, 1966, 160 s.) vardır. Çeşitli yazarların N asreddin H oca üzerine kalem e aldıkları yazılarının yer aldığı bu eser güzel bir girişim olmuş fakat devam ettirilem em iştir. Z aten kısıtlı im kanlarla da vc yok dcnecck kadar az bir kadroyla d a istenene ulaşm ak m üm kün değildir.
H alk kültürü ve N asreddin H oca konusuna yabancı olmayan bir kadroya sahip kurum veya kuruluşlardan biri, bu K ültür Bakanlığı’nın bir birimi olabileceği gibi, verilecek bir destekle Ü niversiteler bünyesinde yer alan araş tırm a m erkezleri d e olabilir, bu işi ele alabilir. Ö nce Babalık, Ekekon, Yeni Konya v.b. N asreddin H oca ve fıkrala rına sık yer veren Konya gazetelerini, Konya, Çağrı v.b. Konya dergilerini değerlendirerek işe başlar, sonra bunu İlgaz gibi diğer dergiler üzerinde geniş letir ve diğer T ürk basınını d a gözden geçirerek geniş bir dağarcığa sahip ola bilir. Sahip olduğu bu malzemeyi eski kaynaklar, yazm alar ve ilmi yazılar ışı ğında değerlendirir, tasnife tabi tutar, elde ettiği ölçüler içinde fıkraları ayık lar, bunun sonucudan da N asreddin H o ca’yla ilgili güzel bir eser veya eser ler topluluğu ortaya çıkar kanaatin deyiz.
