Anabili m Dalı : ġehi r ve Böl ge Pl anl a ma Progra mı : ġehi rsel Tasarı m
Mayı s 2002
ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜS Ü
ANKARA’ DA GECEKONDU SORUNUNA ÇÖZÜM OLARAK GELĠ ġTĠ RĠ LEN ÖNERĠ LERĠ N DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ:
ANKARA DĠ KMEN VADĠ SĠ PROJ ESĠ
YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı Pı nar ÇEVĠ K
(502001650)
ÖNS ÖZ
Gecekondu pr obl e mi ortaya çı ktı ğı za mandan iti baren çözül meye çalışılan bir ol gudur. Dünyadaki geliş mel ere paral el ol arak ül ke mi zde de nüf usun kentl ere yı ğıl ması ve bu nüf usa yet erli düzeyde hi z met sunul a ma ması sonucu kentl eri miz gitti kçe büyüyen bu sorunl a yüz yüze kal mıştır. Bu çalış mada, Dünyadaki ve ül ke mi zdeki geliş mel er ı şı ğı nda Ankara’da gecekondu sor ununa çözü m ol arak geliştirilen pr oj el er i ncelenmekt edir. Bugüne kadar Ankara’da yapıl mış ol an en kapsa mlı gecekondu dönüşü m pr oj esi ol an Ankara Di k men Vadi si Pr oj esi ayrı ntılı ol arak irdel enmekt e, kent ve kull anı cı açısından sonuçl arı ort aya kon maya çalışıl makt adır.
Ar aştır ma mı n konusunun belirlenmesi nden sonuçl andırıl ması na kadar her aşa mada bana yol göst eren değerli hoca m Pr of. Dr. Nuran Zeren GÜLERSOY’ a t eşekkür ve saygıları mı sunarı m. Ayrıca araştır ma ml a il gili veri t opl a ma mda benden yardı mları nı esirge meyen Metropol İmar A. Ş. çalışanl arı na ve Fer hat Ünal’a; değerli ar kadaşı m Esra Tok’a ve beni her za man dest ekl eyen aile me teşekkür ve sevgileri mi sunarı m.
Ġ ÇĠ NDEKĠ LER Sayf a No
ÖNS ÖZ ii
TABLO LĠ STESĠ v
ġEKĠ L LĠ STESĠ vii
ÖZET x SUMMARY xi v 1. GĠ RĠ ġ 1 1. 1. Konu 1 1. 2. Amaç 1 1. 3. Kaps a m 1 1. 4. Yönte m 2
2. DÜNYADA ve TÜRKĠ YE' DE KENTLEġ ME ve GECEKONDULAġ MA
SÜRECĠ 4
2. 1. Dünya' da ve Türki ye' de Kentl eĢ me Süreci 4
2. 2. Dünya' da ve Türki ye' de Gecekondul aĢ ma Süreci 10 2. 3. Gecekondu Sorununa Çözü m Arayı Ģl arı nda Dünya Örnekl eri ni n
Ġncel en mesi 13
2. 3. 1. Yenil e me 14
2. 3. 1. 1. Yı kma ve taşı ma 14
2. 3. 1. 2. Yeri nde kor u ma 15
2. 3. 2. Sosyal konut üretimi 18
2. 3. 3. Arsa bağışı 18
2. 3. 4. İyileştir me 19
2. 4. Türki ye' de Gecekondu Sorununa Yöneli k GeliĢtirilen Yasal Önl eml er 20
3. ANKARA' DA KENTLEġ ME ve GECEKONDU ALANLARI NI N
GELĠ ġĠ MĠ 39
3. 1. Ankara' da Cu mhuri yet'i n Ġl k Yıll arı 40
3. 2. 1948 tari hli 5218 Sayılı Yasa ve Sonrası GeliĢ mel er 42 3. 3. 1966 Tari hli 775 Sayılı Yasa ve Sonrası GeliĢ mel er 47
4. ANKARA' DA GECEKONDU S ORUNUNA YÖNELĠ K GELĠ ġTĠ RĠ LEN
PROJ ELER 56
4. 1. Yenil e me 56
4. 1. 1. Gecekondul uyu yeri nde kor u ma 56
4. 1. 1. 1. Di k men Vadi si Proj esi 56
4. 1. 1. 2. GEÇAK Pr oj esi 62
4. 1. 1. 3. Öveçl er Proj esi 68
4. 1. 2. Gecekonduyu yı kma ve gecekondul uyu taşı ma: Port akal Çi çeği Vadisi
Pr oj esi 70
4. 2. ĠyileĢtir me: Zafertepe Gecekondu GeliĢtirme Projesi 73
4. 3. G. Ö. B. Projel eri 76
4. 3. 1. El vanköy G. Ö. B. Konut ve Çevre Geliştirme Pr oj esi 76
4. 3. 2. Karapürçek Pr oj esi 78
4. 3. 3. Si ncan II Pr oj esi 79
5. DĠ KMEN VADĠ SĠ KONUT ve ÇEVRE GELĠġTĠ RME PROJ ESĠ 84
5. 1. Al anı n Tanı mı 84
5. 2. Kapsa m ve Amaç 92
5. 3. Ka mul aĢtı r ma ve Fi nans man 95
5. 4. Di kmen Vadi si Projesi' ni n Bu Al anda YaĢayanl ar Tarafı ndan
Değerl endi ril mesi 100
5. 4. 1. Anket sorul arı 100
5. 4. 2. Anketl eri n değerl endiril mesi 101
5. 4. 2. 1. Kişisel niteli kl er ve göç dur umu 101
5. 4. 2. 2. Konut a sahi p ol ma dur u mu 111
5. 4. 2. 3. Konut ve yakı n çevreni n değerl endiril mesi 115
5. 5. Projeni n Değerl endiril mesi 121
5. 5. 1. Kull anı cı açısı ndan 121
5. 5. 2. Kentsel açı dan 131
5. 5. 3. Yakl aşı m açısı ndan 132
6. SONUÇLAR 135
KAYNAKLAR 140
TABLO LĠ STESĠ
Sayf a No
Tabl o 2. 1. : 1920- 2000 yıll arı n arası kentl eş me oranl arı ... 5
Tabl o 2. 2. : Tür ki ye 1927- 2000 yılları arası şehir ve köy nüfusl arı ve oranl arı... 8
Tabl o 2. 3. : Kır dan kent e net göç ve kent nüf usundaki artışı n kaynağı ol arak yeni den sı nıfl andırıl an yerl er, 1945- 1990... 9
Tabl o 2. 4. : Tür ki ye’ de gecekondu sayı sı ve t opl a m konut sayısı içi ndeki payı, 1955- 1985... 12
Tabl o 2. 5. : Güney Kor e’ de gecekondu sor ununa karşı uygul anan yönt e ml er ve sonuçl arı... 20
Tabl o 2. 6. : Brezil ya’ da gecekondu gecekondu sor ununa karşı uygul anan yönt e ml er ve sonuçl arı... 21
Tabl o 2. 7. : Per u ve Bangkok’ t a gecekondu sor ununa karşı uygul anan yönt e ml er ve sonuçl arı... 22
Tabl o 2. 8. : Pl anlı döne m öncesi konut ve gecekondu il e il gili yapıl an yasal düzenl e mel er... 28 Tabl o 2. 9. : Pl anlı döne m sonrası konut ve gecekondu il e il gili yapıl an yasal düzenl e mel er... 36 Tabl o 3. 1. : 1927- 2000 yıll arı arası Ankar a kenti nüf us deği şi mi... 39
Tabl o 3. 2. : Ankara gecekondu sayıları ve nüf usl arı (1950- 1990)... 41
Tabl o 4. 1. : Ankara’ da yapıl an çalış mal arı n ör gütl en me şekilleri... 81
Tabl o 4. 2. : Ankara’ da gecekondu sor ununa çözü m ol arak geliştirilen öneril eri n değerl endirilmesi... 82
Tabl o 5. 1. : I. Aşa ma mül ki yet dağılı mı... 87
Tabl o 5. 2. : I. Aşa ma mül ki yet dağılı m yüzdel eri... 87
Tabl o 5. 3. : II. Aşa ma mül ki yet dağılı mı... 89
Tabl o 5. 4. : Ail e büyükl üğü... 101
Tabl o 5. 5. : Hanehal kı üyel eri yaş dağılı mı... 102
Tabl o 5. 6. : Çocukl arı n yaş dağılı mı... 102
Tabl o 5. 7. : Hanehal kı üyel eri eğitim dur u mu... 103
Tabl o 5. 8. : Anne ve babal arı n eğitim dur u ml arı... 104
Tabl o 5. 9. : Çocukl arı n eğiti me deva m dur u mu... 105
Tabl o 5. 11. : Ail e reisi ni n yaptı ğı iş... 106
Tabl o 5. 12. : Ail eni n gelir dur u mu... 106
Tabl o 5. 13. : Göç dur u mu... 107
Tabl o 5. 14. : Göç edil en yer... 107
Tabl o 5. 15. : Göç nedeni... 108
Tabl o 5. 16. : Göç t ari hi... 108
Tabl o 5. 17. : Hanehal kı üyel eri ni n doğu m yerl eri... 109
Tabl o 5. 18. : Di k men’ de ot ur ma zama nı... 110
Tabl o 5. 19. : Konutl ar da ot ur ma za manı... 111
Tabl o 5. 20. : Konut sahi plili ği şekli... 112
Tabl o 5. 21. : Konut t esli mine kadar geçen sürede konut edi n me şekli... 112
Tabl o 5. 22. : Konut t esli mine kadar geçen sürede yaşanıl an semt ... 113
Tabl o 5. 23. : Kira yar dı mı yapıl anl ar... 113
Tabl o 5. 24. : Konut t esli m şekli... 114
Tabl o 5. 25. : Daha önceki mül ki yet dur u mu... 114
Tabl o 5. 26. : Şu anki mül ki yet dur u mu ( konut a sahi p ol ma şekli)... 115
Tabl o 5. 27. : Kira bedell eri... 115
Tabl o 5. 28. : Daha önceki konut ti pi... 116
Tabl o 5. 29. : Yaşa mak ist edi kl eri konut ti pi... 116
Tabl o 5. 30. : Konutl arı n daha önceki konut a göre değerl endirilmesi... 117
Tabl o 5. 31. : Çevr eni n daha önceki çevreye göre değerl endirilmesi... 118
Tabl o 5. 32. : Böl geyi t erci h et me nedeni... 119
Tabl o 5. 33. : Mahall ede en sevil en yönl er... 119
Tabl o 5. 34. : Mahall ede rahat sı zlı k nedeni... 120
Tabl o 5. 35. : Mahall eden t aşı n ma isteği... 120
Tabl o 5. 36. : Ail e büyükl üğü... 122
Tabl o 5. 37. : Babal arı n eğiti m dur u mu... 122
Tabl o 5. 38. : Annel eri n eğiti m dur u mu... 123
Tabl o 5. 39. : Ail el eri n gelir dur u mu... 124
Tabl o 5. 40. : Ail el eri n Ankar a’ ya göç dur u mu... 125
Tabl o 5. 41. : Yaşa mak ist edi kl eri konut ti pi... 125
Tabl o 5. 42. : Daha önce ot ur ul an konut a göre daha köt ü ol an özelli kl er... 126
Tabl o 5. 43. : Daha önceki çevreye göre köt ü ol an özelli kl er... 126
Tabl o 5. 44. : Böl geyi t erci h et me nedeni... 127
Tabl o 5. 45. : Mahall ede en sevil en yönl er... 128
ġEKĠ L LĠ STESĠ
Sayf a No
ġekil 2. 1. : Bir süreç ol arak kentl eşme... 4
ġekil 2. 2. : Geliş miş ül kel erde kentleş meni n en hı zlı gör üldüğü yıllardaki kent sel ve kırsal nüfus deği şi mleri... 6
ġekil 2. 3. : Geliş miş ve geliş mekt e ol an ül kel erde kentl eş me oranl arı... 7
ġekil 2. 4. : Bangkok Manangkasil a Pr oj esi... 16
ġekil 2. 5. : Bangkok Kl ong Toey Proj esi... 17
ġekil 3. 1. : Ankara Jansen Pl anı, 1928... 40
ġekil 3. 2. : Ankara’ da 1948 yılı na kadar gecekondu al anl arını n gelişi mi... 45
ġekil 3. 3. : 1957 Yücel- Uybadi n İmar Pl anı... 46
ġekil 3. 4. : Ankara’ da 1966 yılı na kadar gecekondu al anl arını n gelişi mi... 48
ġekil 3. 5. : Ankara’ da 1985 yılı na kadar gecekondu al anl arını n gelişi mi... 50
ġekil 3. 6. : Ankara’ da yapı m süreçleri ne göre konut al anl arı... 51
ġekil 3. 7. : 1990 Ankara Nazı m Pl anı... 53
ġekil 3. 8. : Ankara 2015 Pl anı... 55
ġekil 4. 1. : Proj el eri n 1990 pl anı üzeri ndeki yerleri... 57
ġekil 4. 2. : Kült ürpark’ı n Kült ür Köpr üsü’ nden gör ünü mü... 59
ġekil 4. 3. : Haksahi bi konutl arı (I. Et ap), 2002... 59
ġekil 4. 4. : Terasevl er (II. Et ap), 2002... 60
ġekil 4. 5. : Bel edi ye Hi z met Alanı üzeri ndeki konut bl okl arı (I. Et ap)... 60
ġekil 4. 6. : Dikmen Vadi si Proj esi, pr oj e öncesi ve sonrası gör ünü m... 61
ġekil 4. 7. : GEÇAK II Proj esi, proje öncesi hava fot oğrafı... 65
ġekil 4. 8. : GEÇAK II Proj esi... 66
ġekil 4. 9. : Pr oj e öncesi GEÇAK II al anı nı n gör ünü mü... 67
ġekil 4. 10. : Proj e sonrası GEÇAK II al anı nı n gör ünü mü... 67
ġekil 4. 11. : Öveçl er Proj esi 1987 Islah İ mar Pl anı ve 1/ 5000 Nazı m İ mar Pl anı Revi zyonu... 69
ġekil 4. 12. : Öveçl er Proj esi al anı ndan bir gör ünü m... 69
ġekil 4. 13. : Öveçl er Proj esi al anı ndaki yenil enmiş ve yenil en me mi ş al anl ar dan bir gör ünü m, 2002... 70
ġekil 4. 15. : Portakal Çi çeği Vadisi, pr oj e öncesi görünü m... 72
ġekil 4. 16. : Portakal Çi çeği Vadisi, pr oj e sonrası görünü m... 72
ġekil 4. 17. : El vanköy GÖB Konut ve Çevre Geliştir me Pr oj esi... 76
ġekil 4. 18. : El vanköy Pr oj esi, proj e öncesi gör ünü m... 77
ġekil 4. 19. : El vanköy Pr oj esi, proj e sonrası gör ünü m- 1... 77
ġekil 4. 20. : El vanköy Pr oj esi, proj e sonrası gör ünü m- 2... 77
ġekil 4. 21. : Karapürçek Pr oj esi... 77
ġekil 4. 22. : Karapürçek Pr oj esi, proje öncesi görünü m... 79
ġekil 4. 23. : Si ncan II Proj esi... 79
ġekil 4. 24. : Si ncan II Proj e al anı ndan bir görünt ü... 80
ġekil 4. 25. : Si ncan ilçesi nde bir gecekondu al anı... 80
ġekil 5. 1. : Di k men Vadi si Pr oj esi 1/ 5000 Revi zyon İ mar Planı... 85
ġekil 5. 2. : Dikmen Vadi si Proj esi et apl arı... 86
ġekil 5. 3. : I. Aşa ma mül ki yet dağılı mı... 88
ġekil 5. 4. : I. Aşa ma I. Et ap mül ki yet dağılı mı... 88
ġekil 5. 5. : II. Aşa ma mül ki yet dağılı mı... 89
ġekil 5. 6. : Di k men Vadi si Pr oj esi I. Aşa ma I. Et ap pr oj e öncesi gecekondu ve mül ki yet dur u mu... 90
ġekil 5. 7. : Dikmen Vadi si Proj esi I. Aşa ma II. Et ap proj e öncesi gecekondu ve mül ki yet dur u mu... 91
ġekil 5. 8. : I. Aşa ma, I. Et ap Pl anı... 93
ġekil 5. 9. : I. Aşa ma, II. Et ap Pl anı... 94
ġekil 5. 10. : III. Et ap’ tan bir görünüm. ... 96
ġekil 5. 11. : I. Aşa ma, I. Et ap üzeri ne getirilen pl an kararları... 98
ġekil 5. 12. : I. Aşa ma I. Et ap, proj e sonrası... 99
ġekil 5. 13. : Ail e büyükl üğü... 101
ġekil 5. 14. : Hanehal kı üyel eri yaş dağılı mı... 102
ġekil 5. 15. : Çocukl arı n yaş dağılı mı... 102
ġekil 5. 16. : Hanehal kı üyel eri eğitim dur umu... 103
ġekil 5. 17. : Anne ve babal arı n eğitim dur uml arı... 104
ġekil 5. 18. : Çocukl arı n eğiti me deva m dur umu... 105
ġekil 5. 19. : Çocukl arı n deva m etti kleri okullar... 105
ġekil 5. 20. : Ail e reisi ni n yaptı ğı iş... 106
ġekil 5. 21. : Ail eni n gelir durumu... 106
ġekil 5. 22. : Göç dur umu... 107
ġekil 5. 23. : Göç edilen yer... 107
ġekil 5. 24. : Göç nedeni... 108
ġekil 5. 25. : Göç tari hi... 108
ġekil 5. 26. : Dikmen’ de ot ur ma zama nı... 110
ġekil 5. 27. : Konutl arda ot ur ma za manı... 111
ġekil 5. 28. : Konut sahi plili ği şekli... 112
ġekil 5. 29. : Konut tesli mine kadar geçen sürede konut edi nme şekli... 112
ġekil 5. 30. : Kira yardı mı yapılanl ar... 113
ġekil 5. 31. : Konut tesli m şekli... 114
ġekil 5. 32. : Daha önceki mül ki yet dur umu... 114
ġekil 5. 33. : Şu anki mül ki yet dur umu... 115
ġekil 5. 34. : Daha önceki konut ti pi... 116
ġekil 5. 35. : Yaşa mak istedi kl eri konut ti pi... 116
ġekil 5. 36. : Konutl arı n daha önceki konut a göre değerl endirilmesi... 117
ġekil 5. 38. : Böl geyi terci h et me nedeni... 119
ġekil 5. 39. : Mahallede en sevil en yönl er... 119
ġekil 5. 40. : Mahallede rahatsı zlı k nedeni... 120
ġekil 5. 41. : Mahalleden taşı nma isteği... 120
ġekil 5. 42. : Ail e büyükl üğü... 122
ġekil 5. 43. : Babal arı n eğiti m dur umu... 122
ġekil 5. 44. : Annel eri n eğiti m dur umu... 123
ġekil 5. 45. : Ail el eri n gelir durumu... 124
ġekil 5. 46. : Yaşa mak istedi kl eri konut ti pi... 125
ġekil 5. 47. : Daha önceki çevreye göre köt ü ol an özelli kl er... 127
ġekil 5. 48. : Böl geyi terci h et me nedeni... 127
ġekil 5. 49. : Mahallede rahatsı zlı k nedeni... 129
ġekil 5. 50. : Haksahi bi konutl arı... 130
ġekil 5. 51. : Dikmen Vadi si proj e öncesi Çeti n Emeç Bul varı’ndan bir gör ünü m... 132
ġekil 5. 52. : Dikmen Vadi si proj e sonrası Çeti n Emeç Bul varı’ndan bir gör ünü m... 132
ANKARA’ DA GECEKONDU SORUNUNA ÇÖZÜM OLARAK GELĠ ġTĠ RĠ LEN ÖNERĠ LERĠ N DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ:
ANKARA DĠ KMEN VADĠ SĠ PROJ ESĠ ÖZET
Gecekondu sor unu kentleş meyl e birli kt e ort aya çı ktı ğı za mandan bugüne kadar çeşitli yönt e mlerle çözül meye çalışılan bir olgudur. Ül ke mi zde 1940lı yıllarda hı zl anan göçl e birli kt e kal abalı kl aşan kentl erde, konut sunu munun yet erli düzeyde ol ma ması nedeni yl e düşük gelir gr ubunun bu sorunu kendi yönt e mleri yle ve yasal ol mayan bir şekil de çöz meye çalış mal arı il e gecekondu sor unu il e yüz yüze kalı nmıştır. Çalış manı n konusu, Ankara’da gecekondu sor ununun ve bu sor una çözü m ol arak geliştirilen pr oj el eri n değerl endiril mesi ve bu pr oj el erden Di k men Vadi si Proj esi’ni n ayrı ntılı ol arak i ncel enmesi dir.
Ankara’da yapıl mış ol an pr oj el eri n değerl endiril mesi a macı yl a il k ol arak Dünya’ daki ve ül ke mi zdeki kentl eş me, gecekondul aş ma ve gecekondu sor ununa çözü m yakl aşı mları il e il gili literat ür çalış ması yapıl mıştır. Dünya’ daki gelişmel eri n ve çözü m önerileri ni n i ncel enmesi a macı yl a özelli kl e yabancı kaynakl ar dan yararlanıl mıştır. Ankara’da yapıl an pr oj el erle il gili ol arak literat ür araştır ması dı şı nda yeri nde gözl e m ve araştır ma yapıl mış, bel ediyel er ve pr oj el eri gerçekl eştiren şirketlerden bil gi alı nmıştır. Di k men Vadi si Pr ojesi ile il gili kapsa mlı bir çalış ma yapabil mek ve bu al anda yaşayanl arı n sosyo- ekono mi k dur u ml arı il e proj e il e il gili düşüncel eri ni n değerl endiril mesi a macı yl a pr oj e al anı nda 64 ail e il e anket çalış ması yapıl mıştır.
Al tı böl ümden ol uşan araştır manı n il k böl ümünde araştır manı n konusu, a macı, kapsa m ve yönt e mi il e ilgili bil gil er veril miştir.
“ Dünya’ da ve Tür ki ye’de Kentl eş me ve Gecekondul aş ma” başlı klı İ ki nci böl ü mde, Ankara’da yapıl an pr oj eler ve Di k men Vadi si Pr ojesi’ni n i ncel enmesi yöneli k ol arak, Dünya’ da ve Tür ki ye’de kentl eş me ve gecekondul aş ma sür eci ni n gelişimi , çeşitli Dünya ül kel eri nde “i yileştir me”, “gecekondul uyu yeri nde kor uyarak yenil e me” ve “gecekonduyu yı kma ve gecekondul uyu t aşıma” gi bi yönt e mlerl e gecekondu sorununa çözü m bul mak a macı yl a geliştirilen proj el er ve sonuçl arı irdel en mekt edir. Çeşitli ül kel erde yapıl an pr oj el er i ncel endi ği nde gecekonducul arı yeri nde kor uyarak al anda yenil e me getiren çözü ml eri n kull anı cı me mnuni yeti ni n en fazl a ol duğu çözü ml er ol duğu gör ülme kt edir. Gecekonducuları kent dı şı na it meni n, he m yeni konut al anl arı aç mak açısı ndan mali yetli, he m de gecekonducul ar açısı ndan sosyal ve ekono mi k sor unl ara neden ol an bir yakl aşı m ol duğu gör ül müşt ür. Gecekondu
al anl arı nı n dönüşü münü sağl a mada en büyük sorunl ardan biri, bu pr oj el eri n fi nanse edile me mesi ve düşük gelir gr ubunda bul unan ail el eri n bu proj el erden yararlana ma ması dır. Gecekondu al anl arı nda i yileştir meye gi dil mesi sor una en ucuz çözü m ol arak gör ül mekt e ve bu yoll a sadece altyapı ve konut kalitesi değil, sosyal geliş mel er de sağl anabil mekt edir. Hangi yönt e m beni msenirse beni msensi n, kooperatifleş me gi bi yoll arla kull anı cıları n katılı mını n sağl andı ğı proj el erde, gecekondu ve arsa sahi pl eri il e yatırı mcıl arın en i yi şekil de kar etti kl eri gör ül mekt edir. Dünya örnekl eri ni n i ncel enmesi nden sonra, Tür ki ye’de 1923 yılı ndan iti baren bu s or unun çözü müne yöneli k yapıl an yasal ve kur u ms al düzenl e mel er ve sonuçl arı i ncel enmiştir. Tür ki ye’de pl anlı dönem öncesi ve sonrası ol arak ayrıl an süreçt e yapıl an yasal düzenl e mel er i ncel enirken sadece gecekondu il e il gili düzenl e mel er değil, konut açı ğı sor ununa yöneli k ol arak yapıl an uygul a mal ar da i ncel enmiştir.
“ Ankara’da Kentl eş me ve Gecekondu Al anları nı n Gelişi mi” başlı klı Üçüncü böl ümde, Ankara’nı n başkent ol ması ndan bugüne kadar geçen süre i çerisi nde gelişen kentl eş me ol gusu, kenti geliştiren et kenl er ve sonuçl arı üzeri nde durul muşt ur. Ankara kenti il e il gili geliş mel er, kenti n başkent ol ması, 1948 t ari hli 5218 sayılı il k gecekondu af yasası, 1966 t ari hli 775 sayılı Gecekondu Yasası ve 1980 sonrası ol mak üzere dört süreç hali nde i ncel enmi ştir. Ankara kenti, başkent ol ması yl a birli kt e üstlendi ği r ol sayesi nde di ğer kentl erden daha farklı bir gelişi m süreci izle miştir. Ekono mi k geliş meden çok i dari bir r ol üstlenmesi il e çeki m me rkezi ol an kent, 1930 l u yıllardan itibaren gecekondu sor unu il e karşılaş mıştır. Ül ke mi zde konut ve gecekondu il e il gili alı nan yasal ve kur ums al kararlarda, Ankara kenti ndeki geliş mel eri n öne mli bir et kisi ol muşt ur. Getirilen düzenl e mel eri n il k uygul a mal arı Ankara kenti nde gör ül ebil di ği gi bi Ankara’da yapıl an düzenl e mel eri n de ül keye öncül ük etti ği gör ül mekt edir. Bunun en belirgi n ör nekl eri, 1949 yılı nda ül ke geneli nde çı kartılan gecekondu af yasası ndan bir yıl önce sadece Ankara kenti gecekondul arı ile il gili olarak çı kartılan 5218 sayılı yasa ve 1966 yılı nda çı kartılan, gecekondu al anl arı nı n gecekondu önl e me, t asfi ye ve ı sl ah edil mesi ni öngören 775 sayılı Gecekondu Yasası çı kartıl madan önce il k kez Ankara’da uygul a ması yapıl an gecekondu önl e me böl gesi uygul a mal arı dır. Bu böl ümde gecekondu ve konutl a il gili geliş mel erl e birli kt e kent planl a ma çalış mal arı na da deği nil mekt edir.
“ Ankara’da Gecekondu Sor ununa Çözü m Ol arak Geliştirilen Pr oj el er” başlı klı Dör düncü böl ümde, Ankara’da gecekondu sorununa çözü m ol arak geliştirilen pr oj el er i ncel enmiştir. Pr oj el er, Dünya ör nekleri nde ol duğu gi bi “i yileştir me”, “gecekondul uyu yeri nde kor u ma”, “gecekonduyu yı kma ve gecekondul uyu t aşı ma” ve bunl ara ek ol arak “Gecekondu Önl e me Böl gesi Pr oj el eri” başlı kl arı altı nda i ncel enmişl erdir. Bu proj el er, gecekonducul arı al anda kor uyarak yenil eme yapan Di k men Vadi si Pr oj esi, GEÇAK II Pr oj esi ve Öveçl er Pr oj esi; gecekondul arı yı kı p, gecekonducul arı başka al ana t aşı yarak al anı yenileyen Port akal Çi çeği Vadi si Pr oj esi; gecekondu al anında sosyal ve fi zi ksel i yileştir meye gi dilen Zafertepe Pr oj esi ve El vanköy, Kar apürçek, Si ncan II G. Ö. B. Pr oj el eri dir. Bu pr oj el eri n i ncel enmesi ndeki a maç, pr oj el eri, gecekonducul arı yeri nde kor uma, gecekonducunun
katılı mını sağl a ma, mül ki yeti çöz me, fi nans man gi bi yakl aşı mları ile bul undukl arı çevreye ve kent e ol uml u veya ol umsuz kat kıları gi bi farklı açıl ardan değerlendir mek ve sonuçl arı nı ort aya koy maktır. G. Ö. B. il e ilgili çalış mal ar ayrı ntılandırıl ma mı ş ancak ör nek ol ması amacı yl a i ncel enmiştir. Gecekonducuyu yeri nde kor uyarak yenil e meyi sağl ayan bir pr oj e ol an GEÇAK II Pr oj esi, kooperatifleş me yol u il e gecekonducunun katılımı nı sağl ayan bir ör nektir. Gecekonducul ar kur dukl arı kooperatifle yapıl an proj eni n karar ver me ve denetle me gi bi aşa maları nda yer al mışl ar ve yeni ve çağdaş konutl ara yerl eş mişlerdir. Gecekonducul arı yeri nde kor uyan ancak, yenil e me yeri ne i yileştir meyi beni mseyen bir pr oj e ol an Zaf ert epe Gecekondu Geliştir me Proj esi, gecekonducunun sadece karar ver me ve denetl e me değil aynı za manda i şgücüne aktif katılı mını n sağl andı ğı bir pr oj edir. Bu pr oj e il e çevre kalitesi yükseltil mekl e birli kt e sosyal hi z metler de geliştiril miştir. El e alı nan bir di ğer pr oj e i se Port akal Çi çeği Pr oj esi’dir. Bu pr oj e, gecekonducunun katılı mını sağl a madı ğı gi bi gecekonducuyu kent dı şı na it miştir. Pr oj e, bel edi ye ve arsa sahi pl eri ile birli kt e yatırı mcıları n da katılarak ol uşt urduğu bir şirket t arafı ndan gerçekl eştiril miş, vadi yeşil al an ol arak geliştirilirken çevre il e uyu ml u ol mayan yapıl aş ma getiril miştir. Çalış manı n ana konusu ol an Di k men Vadi si Pr oj esi bu böl ümde di ğer pr oj el erle karşılaştır ma yapıl abil mek a macı yl a fazl a ayrı ntı ya gir meden i ncel enmiştir. Di ğer pr oj el erle karşılaştırıl dı ğı nda gecekonducuyu yeri nde kor uyan ancak gecekonducunun katılı mını n sağl anmadı ğı bir proj e ol arak değerl endirilebilir. Pr oj e al anı Ankara kent vadi sist e mi ni n öne mli bir parçası nda yer al makt adır. Al anda yeşil al an ve konut kull anı mı dışı nda ti caret, kült ür ve sosyal kull anı mlar da yer al maktadır. ancak vadi al anı na getirilen yoğun yapıl aş ma kararları ve yapıl aş manı n çevre doku il e uyu ms uzl uk göst erdi ği gör ül mektedir. Bu ol umsuzl ukl arı n yanı nda kent düzenli bir konut ve rekreatif al ana da kavuş muş ol makt adır.
“ Di k men Vadi si Konut ve Çevre Geliştir me Pr ojesi ” başlı klı Beşi nci bölü mde t ezi n ana konusu ol an Di k me n Vadi si Pr oj esi i ncel enme kt edir. İl k ol arak et aplar hali nde pl anl anan pr oj e il e il gili ol arak pr oj eni n a macı, ka mul aştır ma ve fi nansma nı gi bi konul arla il gili ol arak genel bil giler veril miştir. Pr oj ede gecekondu sahipl eri 1986 affı ndan yararlanarak 1985 öncesi nde bu al ana yerl eş miş ol mal arı ndan dol ayı hak sahi bi ol abil mekt edirler. Ka mul aştır ma yol u il e bel edi ye mül ki yeti ne geçirtilerek geliştirilen bu al anl arda gecekondu sahi pl eri çeşitli şartlarla gecekondu ve arsal arı nı bel edi yeye t erk ederek bu al anda yapıl an konutlara yerl eşebil mekt edirler. Et apl ar hali nde pl anl anan pr oj eni n il k et abı t a ma ml anmı ş, i ki nci et abı n da i nşaatı deva m et mekt edir. Diğer et apl arda henüz uygul a maya geçil me mi ştir.
Haksahi bi konutl arı nda gecekondu sahi pl eri dı şı nda bu al ana sonradan yerl eşen ail el er de bul un makt adır. Her i ki gr up arsı ndaki far klılı k ve benzerli kl eri gör ebil mek a macı yl a ail el ere, ailel erin sosyo-ekono mi k yapıl arı, konut a sahi p ol ma duru ml arı ve konut ve yakı n çevre il e il gili gör üşl eri il e il gili olarak sor ul ar yöneltil miştir. Yapıl an anketl er den çı kan s onuç, her i ki gr ubun da bi rbirl eri yl e il etişi m kur makt a zorl uk çekti ği ve özelli kl e yeni gel en ail el eri n, gecekondu sahi pl eri ni n yaşa m şekli nden rahatsızlı k duyduğudur. Di k men Vadi si Pr oj esi’nde belirlenen a maçlar dan biri gecekonduda yaşayan i nsanl arı n daha moder n ve sağlı klı bir konut ve çevreye sahi p ol mal arı nı n sağl anması dır. Ancak, al anda yapıl an çalış mal arın sonucu göst er mekt edir ki, eğiti m ve gelir sevi yel eri yükseltil medi kçe, pr oj el eri n bu al anl arda yaşayanl ara sunduğu hi z metl er sadece fi zi ksel ol arak kent e ent egre ol mal arı nı sağl a makl a kal makt a, gecekonducul ar yenil enen bu al anl ara uyu m sağl a makt a güçl ük çek mekt edirler. Son yıllarda kull anı cı profili ni n değişti ği bu alanda, yeni
çevresi il e uyu m sağl aya mayan gecekondu sahipl eri konutl arı nı sat ma ve kiral a ma yol u il e al anı t erk et mekt edirler. Uzun za mandır bu al anda yaşayan gecekonducul arı n al anı t erk et mesi ni n başında çevresi ile uyu m sağlaya ma ması ndan çok, pr ojeyl e sahi p ol dukl arı yüksek değer deki konutl arı n onl ara kazandırdı kl arı ranttır. Pr ojeni n, bu yönüyl e gecekonducuyu yeri nde kor uma hedefi ne t a m ol arak ulaşa madı ğı gör ül mekt edir.
“Sonuçl ar” başlı klı altıncı ve son böl ümde Dünya ve Tür ki ye’deki geliş mel er ışı ğı nda, gecekondu sor ununa çözü m ol arak geliştirilen pr oj el eri n ekono mi k, fi zi ksel ve s osyal açıl ar dan değerlendiril mesi yapıl mış, sorun ve ol anakl arı ort aya konul maya çalışıl mıştır. Kent açısı ndan değerl endiril di ği nde pr oj el er, gecekonducul ara çağdaş konut ve çevre i mkanl arı sağl arken kenti n düzenli gelişi mine kat kı da bul un makt adır. Ancak pr oj el eri n, rant kapı sı açtı ğı ve arsa ve konut değerl eri ni n yüksel mesi ne neden ol duğu da gör ülme kt edir. Kull anı cı açısı ndan bakıl dı ğı nda i se katılı mın sağl anması il e pr oj el erde ort aya çı kabil ecek ekono mi k ve sosyal pr obl e mleri n en aza i ndirgenebil di ği gör ül mekt edir. Katılı mın sağlan ması sadece fi kir üret me ve talepl eri n belirlenmesi şekli nde ol abil di ği gi bi, işgücüne katılı m şekli nde de ol abil mekt edir. Bu ti p yakl aşı mlarda özelli kl e mül ki yeti n çözül mesi daha kol ay sağl anmakt adır. Gecekonducul ar, kentt e sunul an sosyal, kült ürel, r ekreatif hi z metl erden yararlanabilir hal e gel mekt e ve kentle daha büt ünl eşi k bir çevreye kavuş makt adırlar. Ancak bu ol anakl arı n, yasal olma yan şekil de kent arazileri ni işgal eden gecekonducul ara sağl anmaya çalışılırken, gecekonducul arı n bir bakı ma ödüll endiril di ği ve hatta rant sağl ayarak bu dur umdan kar etti kl eri de bir gerçektir.
EVALUATI ON OF THE S OLUTI ONS ABOUT THE S QUATTI NG PROBLE M I N ANKARA:
ANKARA DĠ KMEN VALLEY PROJ ECT
SUMMARY
Squatt er housi ng pr obl em i s a pheno menon t hat i s tri ed t o be s ol ved si nce it has been occurred wi t h gr ows of citi es. The citi es whi ch ar e getti ng cr owded wi t h t he i ncreasi ng a mount of mi grati on i n 1940s i n our countr y, faced wi t h t he s quatt er pr obl e m because l ow i nco me gr oups t ri ed t o sol ve t he pr obl e m, whi ch has occurred because of t he i nsuffi cient nu mber of houses built i n t he countr y, wi t h t heir o wn met hods and i n ill egal wa ys. The subj ect of t he st udy i s t o eval uat e t he s quatt er pr obl e m and t he pr oj ect s, whi ch have been made t o sol ve t he pr obl e m, and exa mi ne Di k men Vall ey Pr oj ect.
To eval uat e t he pr oj ect s i n Ankar a, first, lit eratur e search i s made about gr o w of citi es, squatt er housi ng and t he suggesti ons made f or t he m i n t he worl d. To eval uat e t he devel op ment and t he s uggesti ons about t he s quatt er housi ng pr obl e ms i n t he worl d, especi all y f orei gn lit erat ures have been scanned. About t he pr oj ects made i n Ankar a, besi de t he lit erat ure scanni ng, i nvesti gati ons and obser vati ons have been ma de i n t he pr oj ects’ pl aces and i nf or mati on i s got from muni ci palities and t he fir ms whi ch ar e i nt erest ed i n t he pr oj ect s. To make a det ail ed st udy on Di kme n Vall ey Pr oj ect and t o eval uat e the users’ soci o-econo mi c struct ure and t hought s about t he pr oj ect, an i nquir y is made wit h 64 fa mili es i n t he pr oj ect area.
In t he first part of t he st udy, subj ect, ai m, cont ent and met hod of t he i nvesti gati on i s gi ven.
In t he second part, whi ch i s titl ed Ur bani zati on and Squatti ng i n t he Worl d and Tur key”, t o exa mi ne t he pr oj ects made i n Ankara and Di k men Vall ey Pr oj ect, devel op ment of ur bani zati on and squatti ng pr ocess i n t he Worl d and Tur key, t he pr oj ects made t o sol ve t he squatti ng pr obl e m wi t h t he met hods li ke “upgradi ng”, “rene wi ng wit h pr ot ecti ng squatters i n t he sa me place” and “de molish and r e moval ” i n different countri es i s exa mi ned. When t he pr ojects made i n di fferent countri es i s exa mi ned, it i s seen t hat t he s ol uti ons, whi ch r ene w t he ar ea wi t h pr otecti ng t he squatt ers i n t he sa me place, are t he best sol utions t hat user pl easure exi st most. Re movi ng of squatt ers t o t he out si de of t he citi es is a met hod, whi ch i s expensi ve t o open ne w housi ng ar eas and cause soci al and econo mi c pr obl e ms of t he s quatt ers. One of t he bi ggest pr obl ems i n r ene wi ng t he squat ter areas, not t o abl e t o be fi nanced and l ow-i nco me gr oups cannot t ake t he advant ages of t he pr oj ect s. Upgr adi ng i n squatt er areas i s seen as t he cheapest sol uti on and wi t h t he hel p of t hi s met hod not
onl y t he i nfrastruct ure and house qualit y but al so s oci al devel op ments can be achi eved. I n all cases, t he pr oj ect s t hat use parti ci pati on li ke cooper ati ves, i t i s seen t hat t he s quatt ers, l andowners and i nvent ors have t he best pr ofit. Aft er exa mi ni ng Worl d exa mpl es, l egal and associ ati onal or ders ma de t o s ol ve t he pr obl em i n Tur key si nce 1923 i s exa mi ned. Whi l e t he l egal or ders are exa mi ned i n t he pr ocess, whi ch i s separat ed as bef ore and aft er pl anned peri od, bot h t he or ders about t he s quatt er housi ng pr obl e m and t he or ders about t he housi ng lack pr obl e m are exa mi ned. In t he Thi r d Part, titl ed “ Ur bani zati on and Devel op ment of Squatt er Ar eas i n Ankara”, ur bani zati on, the fact ors whi ch devel oped t he cit y and t heir results are exa mi ned fr o m t he dat e t hat Ankara has became t he capit al cit y till no w. The devel op ment about Ankara i s exa mi ned i n f our processes; aft er bei ng t he capit al cit y, aft er first squatt er housing l a w nu mber ed 5218 dat ed 1948, aft er Squatter Housi ng La w nu mber ed 775 dat ed 1966 and aft er 1980. Ankara, wit h t he r ol e it had by bei ng a capit al cit y, had a di fferent devel op ment pr ocess fr o m ot her citi es. The cit y, whi ch has beca me an attracti on cent er wit h t he manage ment r ol e, i nst ead of econo mi c devel op ment, it has, faced wit h t he squatt er housi ng pr obl e m si nce 1930s. For t he deci si ons about t he housi ng and squatt er housi ng made i n our count r y, t he devel op ment s i n Ankar a had an i mport ant r ol e. Fi rst pr acti ces of t hese or ders can be seen i n t he cit y ant t he orders made i n t he cit y can be vanguar d f or t he count r y. The most evi dent exa mpl es of t hese ar e, t he l a w, nu mber ed 5218, about t he s quatt er housi ng made onl y i n Ankara bef ore t he l a w ma de i n 1949 f or t he count ry, and t he squatt er housi ng pr event ar eas pr acti ces made i n Ankar a bef ore t he 775 nu mber ed 1966 dat ed l a w whi ch propose t o pr event, re move and upgr ade t he s quatter ar eas. I n t his part, besi de t he devel op ment s about t he squat ter housi ng and housi ng, cit y pl ans are exa mi ned t oo.
In t he Fourt h Part, titled “The Pr oj ects Made t o Sol ve t he Squatt er Housi ng Pr obl e m i n Ankara”, t he pr oj ects are exa mi ned whi ch are devel oped f or t he squatter housi ng pr obl e m i n Ankar a. The pr oj ect s are exa mi ned i n t he sa me way whi ch t he Worl d exa mpl es are exa mi ned li ke “upgradi ng”, “pr ot ecti ng squatters i n t he same pl ace”, “de molish and re moval ” and “Squatter Housi ng Prevent Ar eas” additi onal t o t he m. These pr oj ect s are Di k men Vall ey Pr oj ect, GEÇAK II Pr oj ect, Öveçl er Pr oject whi ch rene w t he area by pr ot ecti ng t he squatt ers i n t he sa me area, Port akal Çi çeği Vall ey Pr oj ect whi ch r ene ws t he ar ea by r e movi ng t he s quatt ers t o an ot her pl ace i n t he cit y, Zaf ert epe Pr oj ect whi ch makes physi cal and s oci al upgr adi ng i n a s quatt er ar ea El vanköy, Si ncan II, Karapürçek Squatt er Housi ng Pr event Ar ea Pr oj ects. The ai m of exa mi ni ng t he pr oj ect s i s t o eval uat e t he m i n different ways li ke pr ot ecti ng s quatt ers i n t he ar ea, parti ci pati on, possessi on, fi nanci ng, t heir positi ve or negati ve effect t o envir on ment and t he cit y and t heir r esults. The proj ect s of Squatt er Housing Pr event Ar eas are not exa mi ned i n a det ailed way, but exami ned t o be exa mpl es. GEÇAK II Pr oj ect, whi ch r ene ws t he ar ea wit h pr ot ecti ng t he s quatt ers i n t he sa me pl ace, makes t he parti ci pati on by cooperati ves. Squatt ers had chance t o t ake part i n deci si on and contr olli ng pr ocess of t he pr oj ect, by t he cooperative and settl ed do wn t o t he ne w and moder n houses. Zaf ert epe Pr oj ect, whi ch pr ot ect s t he s quatt ers i n t he sa me pl ace by upgr adi ng t he ar ea i nst ead of r ene wi ng t he ar ea, makes t he s quatt ers partici pat e i n t he pr oducti ve eff ort besi de t he maki ng deci si ons and contr olli ng t he pr oject. Wit h t his pr oj ect besi de t he envir on ment al qualit y devel op ment, al so soci al ser vi ces ar e devel oped. Anot her exami ned pr oj ect is Port akal Çi çeği Pr oj ect. Thi s proj ect does not parti ci pat e t he squat ters and send t he m t o out si de of t he cit y. A fi r m t hat i s for med by muni ci palit y, l ando wners and i nvent ors makes t he pr oj ect and whi l e t he
pr oj ect area i s pl anned as a gr een ar ea mal adj ust ed buil di ngs f or t he environ ment ar e built. The mai n s ubj ect, Di k men Vall ey Pr oj ect, is exa mi ned i n an undet ail ed way i n t his part j ust t o make compari son wi t h t he ot hers. Co mpar ed wi t h t he ot hers, it can be defi ned as a pr oj ect, whi ch pr ot ect s t he s quatt ers i n t he sa me ar ea but does not have parti ci pati on of t he m. The pr oj ect area i s on an i mport ant part of t he ci ties vall ey syst e m. Besi de t he gr een ar eas and houses i n t he ar ea, trade, cult ural and s oci al facilities exi st. Ho wever, i n t he area mass and mal adj ust ed buil di ngs can be seen. Besi de t he negati ve r esults of t he pr oj ect, cit y has gai ned or dered housi ng and recreati onal areas.
In t he Fi ft h Part, titled “ Di k men Vall ey Housi ng and Envir on ment Devel op ment Pr oj ect ”, t he mai n subj ect of t he st udy i s exa mi ned. Firstl y, so me i nf ormati on i s gi ven about t he pr oj ect’s ai m, fi nanci ng et c. I n t he pr oj ect, by t he l a w dat ed 1986, squatt ers who ar e settl ed do wn t he ar ea bef ore 1985 have t he ri ght t o have houses. I n t he areas t hat beca me publi c l and and its possessi on i s transferred t o munici paliti es possessi on, squatt ers are abl e t o settl e do wn t o t he houses built i n t he area by l eavi ng t heir l ands and s quatt er houses wit h s o me conditi ons. The pr oj ect i s pl anned i n part s, t he first part i s co mpl eted, t he second part s constructi on i s conti nui ng. The ot her parts’ constructi on has not begun yet.
In t he houses, whi ch ar e built f or t he squatt ers, besi de t he s quatt ers al so new c o mer s li ve. To see t he di fferences and si mil ariti es bet ween t he t wo gr oups, so me questi ons about t heir soci al, econo mi c struct ures, conditions t o have t he houses and t heir t hought s about houses and t he envir on ment ar e asked. Res ult of t he i nqui ry i s, bot h of t he gr oups ar e not achi eve i n co mmuni cati ng wi t h each ot her and es peci all y ne w co mers are unco mf ort able because of squatt ers. One of t he ai ms of t he proj ect i s t o ma ke t he s quatt ers li ve i n moder n and healt hy houses and envir on ment. But t he st udy sho ws t hat, unl ess educati onal and fi nanci al conditi ons of t he s quatt ers ar e devel oped, t he ser vi ces of t he pr oj ect can onl y achi eve t he adj ust ment of t he squatt ers wit h t he cit y onl y i n physi call y and squatt ers experi ence diffi culti es i n adj ust ment. I n t he ar ea whi ch it’s pr ofil e i s changed, t he s quatt ers who can not adj ust wi t h t he cit y, l eave t he area by selli ng or r enti ng t heir houses. The mai n r eason of t he leave of t he s quatt ers, who had been li vi ng i n t he ar ea f or a l ong ti me, t he hi gh pr ofit of t he ne w houses t hey have. Wit h t hi s si de, pr oject coul d not achi eve i n pr ot ecti ng t he squatt ers i n t he area ai m.
In t he Si xt h and l ast part titled “ Results”, accor di ng t o t he devel op ment i n t he Worl d and Tur key, pr oj ects’, whi ch are suggest ed t o sol ve t he squatt er housi ng pr obl e m, econo mi c, physi cal and s oci al results are eval uat ed and t heir pr obl e ms and possi bilities are exa mi ned. The pr oj ect s, make t he s quatt ers have modern housi ng and envir on ment al condi ti ons and hel p t he or dered devel op ment of t he city. But, it i s seen t hat pr oj ect s cause getti ng pr ofit and ri se of pri ces of house and l and. By parti ci pati on, econo mi c and soci al pr obl e ms can be r educed. Parti ci pation can be bot h by gi vi ng i dea, fi ndi ng out de mands and partici pati ng i n t he pr oductive eff ort. In t hese met hods possessi on pr obl e ms can be s ol ved i n an easi er way. Squatt ers have t he chance t o have t he soci al, cult ural, recreati onal ser vi ces i n t he cit y and gai n a mor e adapt ed envir on ment. But whil e t hese possi bilities are gi ven t o t he s quat t ers, t hey are also re war ded and have pr ofit from t he proj ect s.
1. GĠ RĠ ġ
1. 1. Ko nu
ÇalıĢ manı n konusu Dünyada ve ül ke mi zde kentleĢ meyl e birli kt e ortaya çı kan gecekondu ol gusunun i ncel enmesi ve Ankara kent büt ününde bugüne kadar uygul anmıĢ dönüĢü m proj el eri ni n i ncel enmesi dir. ÇalıĢ mada Ankara kenti nde son yapıl mıĢ çalıĢ mal ardan en kapsa mlısı ol an Di k men Vadi si Konut ve Çevr e GeliĢtir me Pr oj esi ayrı ntılı ol arak irdel enmekt edir.
1. 2. Amaç
Bu çalıĢ mada, Dünyada ve Tür ki ye‟de gecekondul aĢ ma süreci ni, bu al anl arı n geri kazandırıl ması nı n yasal, yöneti msel, ekono mi k ve sosyal boyutl arı nı, kull anıl an yönt e mleri ör nekl erle birli kt e ort aya koyarak, Anakara kenti nde bugüne kadar yapıl mıĢ ol an çalıĢ mal arı n, özelli kl e de Di k men Vadi si Konut ve Çevre GeliĢtir me Pr oj esi‟ni n sor un ve ol anakl arı nı n, a maçl arı nı n, bu al anl arı kent e geri kazandır ma yakl aĢı mları nı n ve yapıl an çalıĢ mal arı n ol uml u ve ol umsuz sonuçl arı nı n irdel en mesi a maçl anmıĢtır.
1. 3. Ka ps a m
Ankara‟ da yapıl an çalıĢmal arı n i ncel enmesi ne yöneli k ol arak önceli kl e Dünyadaki geliĢ mel er i ncel enmiĢtir. Dünyada kentl eĢ meyl e birli kt e geliĢen gecekondul aĢ ma ol gusu karĢısı nda i zl enen yönt e mleri n i ncelen mesi ı Ģı ğı nda Tür kiye‟ deki gecekondul aĢ ma süreci, Dünyadaki gecekondul aĢ ma il e farkl arı n ve benzerli kl eri n ort aya kon ması ve ayrıca ül ke mi zde gecekondul aĢ ma al anl arı na yöneli k yasal, yöneti msel ve pl anl a ma boyut u da i ncel e meni n kapsa mı na alı nmıĢtır.
Bu çalıĢ mal ar, araĢtırma nı n ana konusu ol an Ankara kenti ndeki uygul an mı Ģ pr oj el eri n ayrı ntılı ol arak i ncel enmesi nde ön araĢtır ma nit eli ği ne sahi p ol acak, Ankara kenti nde pl anlı ve pl ansı z döne ml erde gecekondul aĢ ma süreci ve
gecekonduyu önl e meye yöneli k ol arak uygul anan pr oj el er kapsa mlı bir Ģekil de irdel enecektir.
Ankara kenti nde yapıl an pr oj el er kapsa mı nda Di k men Vadi si Pr oj esi ayrı ntılı bir bi çi mde i ncel enecektir. Di k men Vadi si Pr oj esi et apl ar hali nde uygul anma kt a ve hal en deva m et mekt edir. ÇalıĢ mada Di k men Vadi si gi bi Ankara kenti nde yapıl mıĢ di ğer çalıĢ mal arla il gili genel bil giler veril mekl e beraber Di k men Vadi si Pr oj esi‟ni n ta ma ml an mıĢ aĢa ması bu çalıĢ manı n ana araĢtır ma konusu ol arak belirl enmiĢtir.
1. 4. Yönt e m
Ar aĢtır mada önceli kl e el e alı nan konu gecekondul aĢ ma ol gusunun Dünyadaki geliĢi mi ve gecekondunun önl enmesi ne yöneli k çalıĢ mal ar ol arak belirlendi ği nden Ġstanbul Tekni k Üni versitesi, Bil kent Üni versitesi, ODTÜ ve YÖK küt üphanel eri il e Mi lli Küt üphane‟ de bu konul arla il gili geniĢ bir literat ür araĢtır ması yapıl mıĢtır. Ayrı ca bu konu il e il gili ol arak i nt ernet üzeri nde de yeni bil gilere ve i statisti kl ere ul aĢabil mek a macı yl a çalıĢ mal ar yapıl mıĢtır. Tür ki ye‟de ve özelli kl e Ankara‟ da gecekondul aĢ ma s ür eci ve Ankar a‟ da yapıl mıĢ gecekondu pr oj el eri il e i l gili ol arak yapıl mıĢ tez çalıĢ mal arı da i ncel enmiĢtir (1-4).
Dünyadaki ve Tür ki ye‟ deki geliĢ mel eri n i ncel endi ği i ki nci böl ümde kentl eĢ me ve gecekondul aĢ ma süreci, gecekondu al anl arı nı n kentl ere yeni den kazandırılmal arı nda Dünya ör nekl eri ni n i ncelen mesi ve Tür ki ye‟ deki bu sor una yöneli k ol arak yapıl an çalıĢ mal arı n yasal, planl a ma, yöneti msel, ekono mi k ve sosyal boyutl arı i ncel en mekt edir.
ÇalıĢ manı n üçüncü böl ümünde, ana konusunu ol uĢt uran Ankara kenti ndeki gecekondu al anl arı na yöneli k özel çalıĢ mal ar öncesi nde, yi ne aynı sistem i çerisi nde Ankara kenti nde kentleĢme ve gecekondul aĢ ma süreci i ncel enmiĢtir.
Dör düncü böl ümde i se Ankara‟da bugüne kadar yapıl mıĢ özel pr oj el er i ncel enmiĢtir. Bu çalıĢ mal arda üni versitelerden yararlanıl dı ğı gibi Ankara Mi marl ar Odası, Ankara BüyükĢehir Bel edi yesi, Ankara Çankaya Bel edi yesi ve Di k men Pr oj esi ile il gil enen Met r opol Ġ mar A. ġ.‟nden bil gi alı nmıĢtır.
ÇalıĢ manı n beĢi nci böl ümünde Di k men Vadi si Proj esi ile il gili ol arak Di kme n Vadi si hak sahi bi konutl arı nda yaĢa makt a ol an ail el erden 64‟ ü il e yapıl an anket çalıĢ ması yer al makt adır. Bu böl ümde, anket çalıĢ ması nı n a macı, anketlere verilen cevapl arı n
grafi kl erle değerl endirilmesi ve pr oj eni n sonuçl arı nı n bu al anda yaĢa makt a ol an hak sahi pl eri ve yeni kullanı cılar açısı ndan değerl endiril mesi yer al makt adır.
ÇalıĢ manı n altı ncı ve son böl ümünde Dünyada ve ül ke mi zde kent leĢ me ve gecekondul aĢ ma ol gusu ve bu konuyl a il gili yapılan çalıĢ mal ar ıĢı ğı nda Ankara kenti nde yapıl an özel proj el er değerl endiril mekt e ve gecekondu al anl arı nın Ankara kenti ne geri kazandırılması nı n mekansal ve sosyo-ekono mi k sonuçları ort aya konul makt adır.
2. DÜNYADA ve TÜRKĠ YE’ DE KENTLEġME ve GECEKONDULAġ MA SÜRECĠ
2. 1. Dünyada ve Türki ye’ de Kentl eĢ me Süreci
Sanayil eĢ me ve ekono mi k büyü me il e kentl erde yaratılan ekono mi k faali yetl eri n çokl uğu ve çeĢitlili ği kı sa sürede kentl eri çeki m mer kezl eri hali ne getir miĢ, ekono mi deki bu geliĢ meler dünyadaki t üm ül keler i çi n aynı “kentl eĢ me” s onucunu doğur muĢt ur.
Kentl eĢ meni n en basit t anı mı kentsel nüf usun t opla m nüf us i çi ndeki payı nı n art ması ol arak t anı mlanabilir. Ancak Ģekil den de ( ġekil 2. 1.) gör ül ebileceği gi bi kentl eĢ me, t opl u mdaki ekono mi k, de mogr afi k, politi k, sosyal, kült ürel ve t eknol oji k bi rçok deği Ģi mden et kilenen ve bu değiĢi mleri et kileyen bir süreçtir.
ġekil 2. 1. Bir Süreç Olarak Kentl eĢ me, Knox, P. L., 1994 (5)
Bu süreç aynı za manda t opografya ve doğal kaynakl ar gi bi yerel fakt örl eri de içer mekt edir. Kentl eĢ me, sadece bu di na mi kler den direkt et kilenen değil aynı za manda geri besl e meni n de ol duğu karıĢı k bir süreçtir. Kentl eĢ meyi Ģekillendiren ve sürdüren di na mi kl eri n baĢı nda ekono mi k değiĢi min yer al dı ğı gör ül mekt edir (5).
KENTLEġ ME KENT SĠ STE MĠ ALAN KULLANI MI YAPI LI ÇEVRE VE KENT PEYZAJI SOSYAL EKOLOJĠ KENTLĠ LEġ ME S OS YAL PROBLE MLER POLĠ TĠ K
ÇEKĠ ġ ME POLĠ TĠ K CEVAP: PLANLAMA DE MOGRAFĠ K DEĞĠ ġĠ M POLĠ TĠ K DEĞĠ ġĠ M KÜLTÜREL DEĞĠ ġĠ M EKONOMĠ K DEĞĠ ġĠ M SOSYAL DEĞĠ ġĠ M TEKNOLOJĠ K DEĞĠ ġĠ M ÇEVRE KAYNAKL ARI OL ASI YEREL VE TARĠ HSEL FAKTÖRLER SONUÇLAR
Dünyadaki kentl eĢ me hareketleri ne bakıl dı ğı nda 1850l erden önce hiçbir yer kentl eĢ miĢ ol arak t anı mlana ma makt adır. 1900l erde i se sadece Ġ ngiltere kentl eĢ miĢ ol arak t anı mlanabil mekt edir ( 6). 1950li yıllarda i se sanayileĢ miĢ ül kel er kentl eĢ miĢken, geliĢ mekt e ol an ül kel erde ise bu süreç yeni baĢl a mıĢtır.
1800 yılı nda 100. 000 nüfus üzeri kentl erde yaĢayanl arı n t opl a m nüf usa oranı % 1, 7 i ken, 1900l eri n baĢı nda bu oran % 7, 7‟ ye çı kmı Ģ ve 1970l eri n baĢı nda i se % 22‟ ye ul aĢ mıĢtır (7).
Tabl o 2. 1. 1920- 2000 yılları arası kentl eĢ me oranları ( %)
1920 1940 1960 1975 1996 2000 Avr upa 34, 7 39, 5 44, 2 48, 2 66 67 Ameri ka ve Ka nada 41, 4 46, 2 58 65, 4 76 77 Doğu Asya 7, 2 11, 6 18, 5 23, 7 33 35 Güney Asya 5, 7 8, 3 13, 7 17, 4 27 28 Lati n Ameri ka 14, 4 19, 6 32, 8 40, 5 74 75 Af ri ka 4, 8 7, 2 13, 4 18, 1 32 34
GeliĢ miĢ ül kel er 29, 8 36, 7 45, 6 52, 1 76 77
Az geliĢ miĢ
ül kel er 6, 9 10, 4 17, 3 22, 2 30 32
Dünya 14, 3 18, 8 25, 4 29, 7 45 47
Kaynakl ar: Weit z, R., 1971 (7), Dünya Bankası (8)
1920l erde Ameri ka, Kanada ve Avr upa ül kel eri gi bi geliĢ miĢ ül kel eri n kentl eĢ me oranl arı % 30l arda i ken, As ya, Afri ka ve Lati n Ameri ka gi bi az geliĢ miĢ böl gel er de ise bu oranl ar % 15‟ i bile geçe me mi Ģtir. GeliĢ miĢ ül kel eri n 1920‟l erdeki kentl eĢ me oranl arı na az geliĢ miĢ ülkel er ancak 1970‟l erden sonra eriĢebil miĢtir.
Sanayil eĢ me ve ekono mi k geliĢ me kentl eĢme ni n baĢlı ca sebebi dir ancak, sanayil eĢ me ve ekono mi k geliĢ meni n her ül kede f ar klı za manl arda be büyükl ükt e geliĢ me mesi gi bi kentl eĢ me de ül keden ül keye farklılı kl ar göst erebil mekt edir. Bu farklılı k geliĢ miĢ ve geliĢ me mi Ģ ül kel er arası ol abil di ği gi bi kendi i çleri nde de gör ül ebil mekt edir.
GELİŞMİŞ ÜLKELER -40 -20 0 20 40 60 80 100 120 140 İNGİLTERE ve WALES (1851-1871) İSVEÇ (1870-1890) FRANSA (1891-1911) ALMANYA (1890-1910) JAPONYA (1940-1960) A.B.D. (1910-1930) YENİ ZELLANDA (1911-19319 % değişim KENTSEL NÜFUS KIRSAL NÜFUS
ġekil 2. 2. GeliĢ miĢ ül keler de kentleĢ meni n en hı zlı görül düğü yıllardaki kent sel ve kırsal nüf us deği Ģi mleri (6)
Geli Ģ miĢ ül kel er de kent leĢ me 1850li yıll ar da baĢl ar ken, az geliĢ miĢ ül kel er de bu süreci n geliĢ miĢ ül kel erden bir asır sonra, 1940‟l arda baĢl adı ğı gör ül mekt edir. Ayrı ca geliĢ miĢ ül kel erde kırsal nüf us fazl a art mazken veya azalırken, daha sonra kentl eĢ meye baĢl ayan az geliĢ miĢ ül kel erde kentleĢ meye rağ men kırsal nüf usun da büyüdüğü gözl e mlen mekt edir. Az geliĢ miĢ ül kel erde gör ül en bir baĢka f ar k i se kentl eĢ me hı zı nı n geliĢ miĢ ül kel ere göre çok daha büyük ol ması dır (6).
Bazı geliĢ miĢ ül kel erde i se bu süreci n sonu gel mekt edir, ancak bu ekono mi k ve kent sel büyü meni n sona er mesi anl a mı na gelme mekt edir. Tarı m dı Ģı akti vit el er birli kt e yer al abil mekt e ve böyl ece kaçı nıl maz ol an i Ģgücü dağılı mını mi ni mi ze et mekt edir. Aynı za manda t arı m t eknol ojisi geliĢti kçe t arı mdaki ser maye bedeli art makt a ve i nsan gücüne daha az i hti yaç duyul makl a birli kt e ekono mi k ol arak daha külfetli hal e gel mekt edir. Tarı m nüf usunun öne mli bir oranı bu yüzden dezavant ajlı bir dur uma gelirken, di ğer sekt örler yüksek ücretlerle daha çeki ci hal e gel mekt edir. Ġsveç‟te 1920, Ġ ngiltere ve Wal es‟te 1861, Bel çika‟ da 1910 yılları ndan sonra kır nüf usunun düĢ müĢ ol duğu gör ül mekt edir. Bugün kent yerl eĢi mleri on mi l yonl arca i nsan i çi n daha i yi yaĢa ma u mudu kaynağı ve birçokl arı i çi n kurt ul uĢ yol udur. Bi rl eĢ miĢ Mill etler TeĢkilatı‟nı n t ahmi ni ne göre 1960l arda 200 mil yon i nsan As ya, Afri ka ve Lati n Ameri ka‟ da kentl ere göç müĢt ür. Bu sayı dan daha fazl ası kentl erde doğar ken, birçoğu hal en kırdaki gi bi fakirdir. Bu sayı dünya nüf usunun yakl aĢı k üçt e i kisi kadar dır (6).
GELİŞMİŞ ve GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 H İN D İS TA N M IS IR T U N U S C O S TA -R IC A T Ü R K İY E İN G İL TE R E A L M A N Y A JA P O N Y A İS V EÇ A B D %
ġekil 2. 3. GeliĢ miĢ ve geliĢ mekt e ol an ül kel erde kentleĢ me oranl arı, 2000 (8) Dünya Bankası verileri ne ( 8) baktı ğı mızda geliĢ miĢ ül kel erde 2000 yılı nda kentl eĢ me oranl arı nı n % 77 il e % 90 arası nda deği Ģirken, geliĢ mekt e ol an ül kel erde bu or anı n % 30 il e % 75‟l er arası nda deği Ģ mekt e ol duğu görül mekt edir.
Tari hsel, yersel, kült ürel ve ekono mi k geri kal mıĢlı ğı nedeni yl e ortaya çı kan farklılı kl ar, Tür ki ye‟ de kentl eĢ me ol gusunun, yer yüzündeki di ğer ul usl arı n kentl eĢ me ol gul arı ndan daha farklı ol ması anla mı na gel me mekt edir. Tür ki ye‟ de gözl enen, Lati n Ameri ka, Doğu As ya, Yakı n Doğu ül kel eri gi bi az geliĢ miĢ ül kel er de gör ül en, değiĢ meni n kentten önce t arı mda baĢl a ması dır. Sanayil eĢ meni n geri kal ması nedeni yl e gerek t arı mda gerekse de kentt eki deği Ģ me ve geliĢ me dı Ģa bağı mlı dır. Ġki nci Dünya SavaĢı‟na kadar sanayil eĢ me mi Ģ ül kel erden ol an Türki ye‟ de kentl eĢ me, dı Ģa bağı mlılı k dıĢı nda 19. yüzyıldaki Avr upa ül kel eri nde gör ül en kentl eĢ me süreci yl e büyük benzerli kl er t aĢı makt adır. Tür ki ye‟ deki kentl eĢ me nedenl eri ni “i ç et menl er” ve “dı Ģ et menl er” ol arak i ki ye ayıracak ol ursak, t arı mdaki ma ki nal aĢ ma, t oprak mül ki yeti ndeki geliĢ meler vb. geliĢ mel er i ç et menl eri ol uĢt ururken, Tür ki ye ve di ğer ül kel er arasındaki, özelli kl e Batı Bl oku il e büt ünl eĢ me, dı Ģ yar dı mları n veril me bi çi mi ve koĢulları gi bi geliĢ mel eri n de dı Ģ et menl eri ol uĢt urduğu söyl enebilir (9).
GeliĢ miĢ Ül kel er GeliĢ mekt e Olan Ül kel er
Tabl o 2. 2. Tür ki ye 1927-2000 yılları arası Ģehir ve köy nüf usl arı ve oranl arı
ġehi r Köy Topl a m
Nüf us % Nüf us % Nüf us % 1927 2. 236. 085 16, 4 11. 412. 185 83, 6 13. 648. 270 100 1935 2. 648. 197 16, 4 13. 473. 821 83, 6 16. 158. 020 100 1945 3. 441. 895 19, 3 15. 348. 279 80, 7 17. 820. 950 100 1945 3. 442. 000 18, 3 15. 348. 000 81, 7 18. 790. 174 100 1950 3. 872. 000 18, 5 17. 075. 000 81, 5 20. 947. 188 100 1955 5. 329. 000 22, 1 18. 736. 000 77, 9 24. 064. 763 100 1960 6. 834. 000 25, 2 20. 926. 000 74, 8 27. 754. 820 100 1965 9. 382. 621 29, 9 22. 008. 800 70, 1 31. 391. 421 100 1970 12. 735. 767 35, 8 22. 851. 409 64, 2 35. 605. 176 100 1975 16. 706. 528 41, 4 23. 641. 191 58, 6 40. 347. 719 100 1980 20. 330. 065 45, 4 24. 406. 892 54, 6 44. 736. 457 100 1985 27. 592. 685 53, 7 23. 828. 072 46, 3 51. 420. 757 100 1997 40. 887. 357 65 21. 983. 217 35 62. 865. 574 100 2000 75 25 65. 311. 000 100
Kaynakl ar: DĠ E 1997 Genel Nüf us Sayı mı (10), 2000 Dünya Bankası Verileri (8) ( Dünya Bankası‟ndaki verilerde sadece oranl ar veril miĢtir).
Cu mhuri yet döne mi nde il k nüf us sayı mı 1927 yılı nda yapıl mıĢtır. Genel nüf us sayı mı sonuçl arı na göre 1927‟ de ül ke nüf usu 13. 648. 270‟ dir ( Tabl o 2. 2.). Bu yıl da nüf usun ancak % 16, 4‟l ük bir oranı kentl erde yaĢarken Avr upa ül keleri çokt an % 35‟li k oranı geç miĢtir. Tür ki ye, Avr upa ül keleri ni n bu yüzyıl baĢı nda ul aĢtı ğı kentl eĢ me oranı na ancak 1970l erde ul aĢabil miĢtir.
1970‟t e kent sel oran % 35, 8, 1980‟ de % 45, 4 ve 1997‟ de % 65‟tir. Kent sel nüf us mi kt arı il k kez 1985 yı lı nda ( % 53, 7) kırsal nüf usun üst üne çı kmıĢtır. 2000 yılı Dünya Bankası verileri ne göre ise Tür ki ye‟ de kentleĢ me oranı % 75‟e çı kmı Ģtır.
Tabl o 2. 3. Kı r dan kent e net göç ve kent nüf usundaki artıĢı n kaynağı ol arak yeni den sı nıflandırılan yerler, 1945- 1990
BeĢ Yıllı k Döne m
Kı r dan kent e net iç göç (000)
Kı r dan kent e yeni den sı nıflanan
yerl er (000)
Topl a m (000)
Denge eĢitli ği ne göre
1945- 1950 214 50 264
1950- 1955 904 210 1114
1955- 1960 964 330 1294
1960- 1965 1027 390 1417
1965- 1970 1852 650 2502
Sayı mda hayatta kal maya göre
1965- 1970 1939 650 2589 1970- 1975 2072 630 2702 1975- 1980 1692 440 2132 1980- 1985 2582 650 3232 1985- 1990 2654 700 3354 Ka ynak: DĠ E, 1990 ( 11)
Cu mhuri yeti n baĢl angı cından 1950l ere kadar, doğal nüf us artıĢı çoğunl ukl a ol duğu yer de kal mıĢ, kent al anları na göçl er küçük oranlarda kal mıĢtır. Devl eti n önderli k etti ği sanayil eĢ me, çok fazl a göçe i hti yaç duyul madan kentt eki nüf usa yetecek kadar isti hda m ol anağı sağl a mıĢtır. Ancak 1950l ere ulaĢıl dı ğı nda bu dengeli yapı kırdaki yet ersi z kaynakl ar, t arımda maki nel eĢ me, kente dayalı politi kal arı n geliĢtiril mesi, ul aĢı m, haberl eĢ me gi bi imkanl arı n geliĢ mesi gi bi birçok nedenden dol ayı bozul muĢ, göç ve kentleĢ me hı zl anmı Ģtır (11).
1950 yılı na kadar kırdan kent e göç düĢük sevi yede geliĢirken, 1950 yılı ndan iti baren kentl ere yoğun bir göçün baĢl a mıĢ ol duğu gör ül mekt edir. 1970 yılı na kadar yakl aĢı k yedi mil yon ki Ģi kentl ere göç et miĢtir. 10. 000‟ den fazl a nüf usl u yerl er kent ol arak tanı mlandı ğı ndan göç ve doğal nüf us artıĢı sonucu 10. 000 nüf us üzeri ne çı kan
yerl eri n de kırdan çı kı p kent sel nüf us i çi nde yer al ması da kent sel nüfus oranı nı artır makt adır. Ancak Tabl o 2. 3.‟ten de anl aĢılacağı gi bi bu Ģekil de kent nüf usuna ekl enen nüf usun kent sel nüf usa ekl enen nüf usa oranı % 25l eri geç me me kt edir. Bu açı dan kentsel nüf us artıĢı nı n asıl nedeni göç ol arak göst erilebilir.
1970 verileri ne göre kent sel nüf usun % 58, 8‟ i 100. 000‟ den kal abalı k Ģehirl erde yaĢa makt adır. 20. 000- 50. 000 nüf usl u yerl erde i se sadece % 18, 1‟ i yaĢa makt adır. Büyük Ģehirler i çi nde Ankara, Ġst anbul, Ġz mir, Adana ve Bursa gi bi iller, Ģehirli nüf us artıĢı nı n % 33- 40 arası ndaki payı nı al makt adırlar ( 12). Bundan çı karılacak sonuç, Tür ki ye‟deki kentl eĢ me hareketi ni n büyük kentler de yoğunl aĢ ması, ül ke geneli nde dengeli bir kentl eĢ meni n ol mayı Ģı dır. Kentl eĢ meni n Ģehirler ve böl gel er arası nda farklı ol ması nı n nedeni, yi ne Ģehirler ve böl geler arası ndaki ekono mi k geliĢ miĢli k farklılı kl arı ndan kaynaklan makt adır.
2. 2. Dünyada ve Türki ye’ de Gecekondul aĢ ma Süreci
Kentl eĢ meni n baĢl a ması il e bir anda çeki m mer kezi hali ne gel en kentler, kent e gel enl eri n konut ve alt yapı gereksi ni mleri ni n bu hı zlı geliĢ meye yet ecek derecede sağl ana ma ması ve her geçen gün bu i hti yaçl arı n biraz daha art ması ndan dolayı kent e gel enl eri n konut i hti yaçları nı kendi i mkanl arı yla karĢıla ması sonucu gecekondu sorunu ile karĢı karĢı ya kal mıĢl ardır.
Gecekondu al anl arı nı n belir mesi, Batılı araĢtırmacıl arı n son yıllarda söz konusu etti kl eri “büt ünl eĢ me mi Ģ kent al anl arı ”, hep, önce ür eti m t eknol ojisi ve ür eti m teknol ojisi nden he men sonra i htisasl aĢa ma manı n, ör gütl eĢe me meni n yarattı ğı sonuçl ardır. Arsaya yatırılan para, denetle me gücünü yansıtan bir göst ergedir. Denetl e me gücü en yüksek ol anl ar iĢ yerl eri dir, çünkü en çok parayı onl ar öde mekt edir. Denetle me gücü hi ç bul un mayanl arla arsaya para öde meyenl er birleĢirler. Gecekondul ar, bu birleĢ meni n ürünüdür (9).
Ġki nci Dünya SavaĢı sonrası döne mde “kentl eĢme” il e göreceli ol arak art an ve üçüncü Dünya metropoll eri ni n gel miĢ geç mi Ģ en büyük kesi mini ol uĢt uran gecekondu ol gusu, gi derek Bi rleĢ miĢ Mill etler öncül üğünde t üm uz manl arı n günde mi nde ön sırayı almı Ģtır ( 13). 1960‟l arda, nüf us bili mcil er nüf us patla ması nı n haberi ni önceden verirken, pl ancılar da hı zla büyüyen kentl erdeki pl ansı z geliĢ mel erden endi Ģe etme kt eydi. Yarı nı n i ç böl gel eri ol acak ol an ve hı zla büyüyen dünyanı n her bir yanı ndaki kentl er gecekondu ve yasal ol mayan geliĢ melerle karĢı
karĢı ya kal mıĢtır. Meksi ko Ģehri ni n üçt e bir nüf usundan fazl ası ol an 1, 5 mi l yon i nsan “col oni as pr ol et erias”t a yaĢarken, Ankara‟ da yaklaĢı k kent nüf usunun yarısı ol an 1, 5 mi l yon i nsan da “gecekondu”da yaĢa makt adır (6).
Çeki m mer kezi hali ne gel en kentl erde yaĢayan birçok kentli kötü Ģartl arda yaĢa makt adır. Bu Ģartlar hali nde yaĢa mayı kabul et mel eri ni n nedeni, kırdaki nden daha i yi dur umda ol dukl arı nı düĢün mel eri dir. Ör neği n, Del hi‟de bir gecekondu al anı nda yapıl an bir araĢtır maya göre kentt e yıl da ort al a ma 240- 260 gün i Ģ bul abil mekt edirler ve bu oran kırdaki oranı n yakl aĢı k i ki katı kadar dır. Ücretleri düĢük ol ması na rağ men kırda kazandı kl arı nı n 2, 5 katı nı al makt adırlar (14). Gerek ekono mi k yet ersi zli kl er, gerek eğiti m, sağlı k gi bi ol anaksı zlı kl ar nedeni il e kır nüf usu, kentt eki t üm zor hayat Ģartları na rağ men eğiti m, sağlı k, alt yapı, konut gi bi i hti yaçl arı nı kırdaki nden daha i yi sağl ayabileceği düĢüncesi yl e kentl ere akı n et miĢl erdir.
Yeni geliĢen ül kel erdeki kentl erde gecekondu alanl arı ya maçl arda, par klar da, yol kenarl arı nda, kenti n et ekleri ndeki pl ansı z al anl arda ve kent mer kezl eri ndeki değerli al anl arda yer al makt adırlar. Daha fazl a i nsan kentl ere göç etti kçe, hükümetl er bu i nsanl arı yerl eri nden kaldır mak veya özel mül kü eli nden alı nan özel mül k sahi pl eri ni kor umakt a zorl anmakt adırlar. Gecekonducul ara i nĢa edil en, genelli kl e en az i nsani st andartlarla yapıl an gecekondul ar, yasal düzenl e mel eri boz makt a, yoğun yapıl aĢ mayl a i sti mlakt a sor un ol urken, özelli kl e sağlı k sor unl arı yl a kentl er içi n t ehdit unsur u ol uĢt ur makt a ve düzeni ve yasal arı sürdüren hükü metl eri n st at üsünü boz makt adırlar. Bu dur um, mül ki yet hakl arı nı n kor un ması nı n ekono mi k geliĢ me ve büyü meye t e melli ol an az geliĢ miĢ ül kel erde daha ci ddi boyutlardadır. Gecekondul aĢ ma, bu ül kel erde sadece fi zi ksel geliĢ meye et ki et me mekt e, aynı za manda ekono mi k ve sosyal dengeyi de et kile mekt edir ( 15). Konut sunu munda geliĢ miĢ ül kel erdeki probl e m konutl arı n nit eliği il e il gili i ken, geliĢme kt e ol an ül kel erde niteli kl e bu soruna ni celi k sorunu da eklen mekt edir. (16)
Gecekondu ol gusu, geliĢmi Ģ ül kel erde de kentl eĢme yl e birli kt e gör ül mesine r ağ men büyük bir pr obl e m hali ne gel meden engellenebil miĢtir. He men he men t ü m geliĢ mekt e ol an ül kel erde ise hal a çözül meye çalıĢılan bir probl e m ol arak kal mıĢtır. Geri kal mıĢ ve geliĢ mekt e ol an ül kel eri n 1960l ı yıllardaki gecekondu nüf usl arı na bakıl dı ğı nda, Tür ki ye‟de gecekondu nüf usunun t opl a m nüf usa göre oranı nı n di ğer ül kel ere göre ol dukça yüksek ol duğu gör ül ebil mekt edir.
Os manlı t oprak sist e mi ni n bir mirası ol arak t oprakt a özel mül ki yeti n ol ma ması ve kentl eri n çevresi nde çok büyük mi kt arda hazi ne arazileri ni n ol ması, Tür kiye‟ yi di ğer ül kel erden ayır makt adır. 1858‟ den beri t oprakt a özel mül ki yet e i zi n veren çeĢitli yasal arı n çı karıl mıĢ ol ması na rağ men hal en kentl eri n çevresi nde bul unan hazi ne arazil eri ve devl eti n bu ar azil er de deneti min ve düzenl e me sağl aya ma ması, göç menl eri n bural arı „iĢgal‟ ederek yerleĢ mesi ni kol ayl aĢtır mıĢtır (17).
Tür ki ye‟ deki gecekondulaĢ ma, önce geçi ci di ye baĢl a mıĢ ancak daha sonra t a ma men kalıcı bir hal e dönüĢ müĢt ür. Ondan sonra da, daha çok i çi nde ot uranl arı n yaptı ğı kendil eri ne ait ol an gecekondul ar haki m hal e gelmi Ģtir ( 18). Büyük Ģehirleri mizde, gecekondul ar ne Batı‟nın sefal et yuval arı nda ol duğu gi bi Ģehir mer kezi ne özgü ol arak kal mıĢ, ne de çoğu kez il eri sür ül düğü gi bi sadece Ģehri çevrel eyen, Ģehir dı Ģı yerl eĢi m ti pl eri ol muĢl ardır. Tür ki ye‟ deki gecekondul arda her i ki özelliği birli kt e gözl e mek ol anağı vardır (12).
Tabl o 2. 4. Tür ki ye‟ de gecekondu sayısı ve t opl a m konut sayısı içi ndeki payı, 1955- 1995
Yı ll ar Gecekondu sayısı
Topl a m konut sayı sı Gecekondu sayı sı nı n topl a m konut sayısı içi ndeki payı ( %)
1955 50. 000 1. 436. 000 3, 5 1960 240. 000 1. 751. 000 13, 7 1966 400. 000 2. 138. 000 18, 7 1970 600. 000 2. 701. 000 22, 2 1980 950. 000 4. 602. 266 20, 6 1985 1. 200. 000 5. 647. 687 21, 2 1995 2. 000. 000 - 35. 0
Kaynakl ar: Kel eĢ, R., 1990 (19), Akde mir, M., 1998 (20)
Tür ki ye‟de 1940‟l arda baĢl ayan gecekondul aĢ ma, 1950‟li yıllarda henüz büyük bir orana sahi p değil ken, 1960‟lı yıllarda büyü meye baĢl a mıĢtır.
1950l erden beri yaĢanan hı zlı kentl eĢ me sonucu ort aya çı kan gecekondul aĢ ma gi derek kaçak yapıl aĢ mayl a özdeĢl eĢ miĢ, ka muya ait kent t oprakl arı kısa sürede
