Ayıplı malı aynen iade edemeyen alıcının sözleşmeden dönme hakkı

(1)

+

(,1 1/,1(

2

Citation:

Pinar Caglayan Aksoy, The Right to Recission of the

Buyer Who Cannot Return the Defective Good, 33 Banka

Huk. Dergisi 179 (2017)

Content downloaded/printed from

HeinOnline

Fri Feb 1 06:03:24 2019

-- Your use of this HeinOnline PDF indicates your

acceptance of HeinOnline's Terms and Conditions

of the license agreement available at

https://heinonline.org/HOL/License

-- The search text of this PDF is generated from

uncorrected OCR text.

-- To obtain permission to use this article beyond the scope

of your HeinOnline license, please use:

Copyright Information

Use QR Code reader to send PDF

to your smartphone or tablet device

(2)

AYIPLI MALI AYNEN iADE EDEMEYEN ALICININ

SOZLE$MEDEN DONME HAKKI*

Yrd. Do9. Dr. Pinar CAGLAYAN AKSOY** 6ZET

Sdzle~meden ddnme hakkim kullanmak isteyen alicimn satim konusu mali teslim aldigi giinkfi haliyle iade edemedigi durumlarda nasil bir yol izlemnesi gerektigi, Ttirk-Isviqre Hukuku'nda iade imkansizligina yol aqan sebebin ne olduguna gore belirlenmektedir. Alici malda mevcut ayip nedeniyle veya main mficbir sebep ya da beklenmeyen hal nedeniyle mali aynen iade edemedigi durumlarda ddnme hakkim kullanabilmektedir. Bununla birlikte alici kendi kusuruyla malin aynen iadesini imkansiz hale getirmi$ veya malin $eklini degi~tirmi$ ya da iiqfincfi kiilere temlik etmise s~zle~meden ddnme hakkm kullanamamaktadir. Kar~ilatimnnah hukukta alicimn ddnme hakkim kullamp kullanamayacaimn iade imkansizhlmn sebebine gore belirlemnesi ele~tirilmektedir. Bunun yerine, bizim de katildiginuz, alicimn her durumda s~zle~meden ddnme hakkim kullanabilmesi, fakat aynen iade edemedigi edimin degerini saticiya iade etmesi gerektigi g~rti~ti benimsemnektedir.

Anahtar Kelimeler: Satim SOzle~mesi, Ayipli Mal, Mortuus Redhibetur, S~zle~meden Ddnme Hakki, lade imkansizligi, Bedel Ozerinden lade.

ABSTRACT

In Turkish-Swiss law, the question of whether the buyer can rescind the sales contract if he can not restitute the goods that were delivered to him in the same conditions is dealt with according to what the grounds are for the impossibility of restitution. If the impossibility of restitution is a result of the non-conformity or if the goods have perished as a result of a force majeure or casfortuit, the buyer can avoid the contract. However if the goods have perished because of a faulty behaviour of the buyer or if the buyer has changed the shape of the goods or transferred them to third parties, the buyer can not avoid the contract. In comparative law, the determination of

(*) Bu makale Dergi Editdrltfigtne 17.03.2017 tarihinde gdnderilnii olup, 24.08.2017 tarihinde yaylmlamnasi kabul edilniitir. Bu makale yazann yaylimanmnanm ytiksek lisans tezinden tiretilmtir.

(**) Ihsan Dogramaci Bilkent Universitesi Hukuk Fakitltesi Medeni Hukuk Anabilim Dall Ogretim Uyesi (pinar.caglayan bilkent.edu.tr).

(3)

BATIDER/GAGLAYAN AKSOY

the buyer's right of avoidance according to the grounds of impossibility is criticised. Instead, it is argued that the buyer should be able to avoid the contract no matter what the reason of impossibility of restitution is, but he should make "restitution in value". Keywords: Sales Contract, Non-Conformity of Goods, Mortuus Redhibetur, Right of Avoidance, Impossibility of Restitution, Compensation of Value.

I. ALICININ SATIM KONUSU MALI TESLIM ALDIGI

HALIYLE iADE EDEMEMESi: iADE IMKANSIZLIGI 1. lade imkansizligi Kavrami

Bir s6zleme ili~kisinin kurulu~u veya ifasi a amaslnda ortaya 9ikan bir durum nedeniyle s6zlemenin ge~mie etkili olarak ge~ersiz olmasi veya sona

erdirilmesi halinde, bor9 ilikisinin tasfiye edilmesi gerekmektedir'.

Stzle-menin tasfiyesinin konusunu, s6zleme taraflarinin bu s6zleme 9er~evesinde birbirlerinden almi olduklari eyleri karilhkh olarak lade etmeleri

olu~tur-maktadir2. Bu baklamda, bozucu artln ger~eklemesi, borlunun sorumlu olmadigi sonraki imkfinsizlik, s6zlemenin htiktimstizltigti, yanilma, aldatma ve korkutma nedeniyle s6zlemenin iptal edilmesi ve s6zlemeden d6ntilmesi gibi hallerde s6zleme ge~mie etkili olarak sona erdikinden, taraflarln

s6zle-menin ifasi amaciyla yerine getirilmi edimleri kar ilhkh olarak lade etmeleri

gerekmektedir3.

Daha tnce ifa edilmi ve bu nedenle lade edilmesi gereken edimlerin, tasfiye sirasinda s6zleme taraflarlnin malvarliklarlnda aynen mevcut olduku durumlarda bir sorun ortaya 9ikmamaktadir. Bu ihtimalde, s6zlemenin jki tarafi da bu edimleri karilikh olarak lade ederek s6zlemeden nihai bir ekil-de kurtulmakta ve bu s6zlemenin kurulmasindan 6nce mevcut olan duruma (1) Ayrintili bilgi iqinbkz. Buz, V.: Akamete Ugrayan S6zle~melerin Tasfiyesi, Prof. Dr

Rona Serozan'a Armagan, ed. Doq. Dr. Baki tIkay Engin, Istanbul 2010, (Akamete Ugrayan S6zle~me), s. 612.

(2) Glas, D.: Die Rtickabwicklung im Obligationenrecht- EinBeitrag zum Vertraglichen Sanktionsystem der Schweiz, Zurich 1992, s. 228; Hartmann, S.: Die Rtickabwicklung von Schuldvertrtgen, Ztirih 2005, Nr. 4 vd.; Buz, Akamete Ugrayan S6zle~me, s. 614 vd.

(3) Serozan, R.: S6zle~me Iikisinin Gcztilmesi: S6zle~me Geregince Elde Edilmii Edini Geri Verme Yfiknrii, Kocayusufpaaoglu'na Armagan, Ankara 2004, s. 195 (S6zle~me Jlikisinin c6zilmesi), s. 195; Buz, V: Borqlunun Tenmerrfidtinde S6zle~meden D6dne, Ankara 1998, s. 161; Buz, Akamete Ugrayan S6zle~me, s. 613.

(4)

AYIPLI MAL-SÖZLESMEDEN DÖNME HAKKI

(status quo ante) geri döntilmektedir. Buna kar5ilik, taraflann sözle5menin ge-9erli olduguna gtivenerek ifa etmi5 olduklan edimlerin, tasfiye aninda aynen iade edilemeyecek durumda olmasi da mtimktindtir. Tasfiyesi gereken bir söz-le5mede, taraflardan birinin iade etmesi gereken edimi, kendi davraniindan veya kusurundan kaynaklanan bir sebeple ya da kendi davrani5lanyla hi9bir baglantisi olmayan bir nedenle (kaza, mticbir sebep, UUnci ki5inin kusuru vs.) aldigi siradaki halinde 5ekilde iade etmesinin mtimktin olmamasi halinde bir iade imkånsizhgi söz konusudur4 .

lade imkånsiliginin ortaya 9iktigi bu gibi durumlarda, sözle5me-1i nasil tasfiye edilecegi sorusu ortaya 9lkmaktadlr. Täirk-Isvi9re Bor9lar Kanunu'nun genel hiåktimlerinde sözle5melerin tasfiyesinin hangi esaslara tabi olmasi gerektigi ve kapsaminin ne olacagi konusunda genel nitelikli bir hikim bulunmamaktadir 5. Bu nedenle, sözle5menin tasfiyesi esnasinda taraf-larm birbirinden almi5 olduklari edimleri iade edebilecek durumda olmamala-rinin, onlann iade bor9lan iizerinde nasil bir etki meydana getirecegi sorunu doktrin tarafindan 9ozålmeye 9al1i1lm5tr. Doktrinde bu hallerde taraflann iade borcunun kapsaminin sözle5me hukuku kurallari, sebepsiz zenginle5me ve haksiz zilyedin iade yäikimitlågiå hiåkäimleri 9er9evesinde belirlenmeye 9aiildg1 görölmektedir5ö.

Ttirk- Isvi9re Bor9lar Kanunu'nun genel htiktimlerinde iade imkånsiligi halinde sözle5menin nasil tasfiye edilecegine ilikin bir hiäkäim bulunmamakla birlikte, özel hiåkäimlerde satim sözle5mesinin tasfiyesine ilikin bir däizenle-me däizenle-mevcuttur. alimamizin konusunu ite bu hiäkäim olu5turmaktadir: Malda mevcut ayip nedeniyle sözle5meden dönmek isteyen alici, mall teslim aldigi haliyle saticiya iade edemedigi durumlarda, sözle5meden dönebilecek midir? Bu iade imkansizigi, alicinin mali geri verme yiiktimltiltiti tizerinde nasil bir etki meydana getirecektir?

(4) Inceleme konumuzun diinda kalmakla birlikte, sözle5me QerQevesinde yerine getirilmi5 olan edimlerin aynen iade edilememesinin sebebi kimi zaman da edimin niteliginden kaynaklanmaktadir. Bu konuda bkz. Buz, Akamete Ugrayan Sözle5me, s. 617;

BeckOK-Schmidt, § 346 BGB, Rdnr. 31.

(5) Buz, Sözle5meden Dömne, s. 174.

(6) Glasl, s. 134; Buz'a göre dönme hakkimn kullanlmasimn sözle5menin geQerliligine etkisiyle ilgili doktrinde ileri sui.flen görtt5lerden hiQbiri, ifa edilmi5 olan edimlerin iadesi talebinin kapsamim belirlemek yöntnde bir Qözttm getirememektedir: Buz, Sözle5meden Dömne, s. 161; Buz, Akamete Ugrayan Sözle5me, s. 619 vd.

(5)

BATIDER/CAGLAYAN AKSOY

Esas itibariyle, alicinin dönme hakkini kullandigi durumlarda, sözle5-me ge9mi5e etkili olarak sona erecegi iWin taraflann ifa edilmi olan edimleri kar5ilikli olarak iade etmeleri gerekmektedir7. Zira dönme hakkinin asil ilevi sözle5me öncesi dumma döntilmesi, diger bir ifadeyle status quo antenin sag-lanmasidir. Bu 9er9evede, ayiba kar5i tekefftil hiktimlerine ba5vuru 5artlannin

saglandigi hallerde kendisine taninan dönme hakkini kullanmayi seQen alici

ayipli satim konusu mall saticiya iade etmek zorundadir. Böylece alici da satl-cidan satim bedelini geri isteyebilecektir. Ancak 9ogunlukla alici ayipli satim

konusu mall saticiya teslim aldigi gtinkti haliyle iade edecek durumda

olama-yacaktir. Zira alici satim sözle5mesi ile malm mtilkiyetini iktisap etmi5tir. Bu nedenle alicinin malm tizerinde mtilkiyet hakkinin kendisine verdiäi yetkileri kullanmasi, yani mall äi9tincti ki5iye satmasi, tizerinde degi5iklikler yapmasi tahrip etmesi veya yok etmesi öntinde bir engel yoktur. Malm alicinin kont-rolinåin tämtiyle diinda olan sebeplerden ötrfi teslim alindigi gäine nazaran farklila5mi olmasi da ihtimal dåhilindedir. Ite bu hallerde alici bakimindan

bir iade imkånsizligi ortaya 9ikmaktadir. Bu durum dönme hakkinin

kullanil-masi bakimindan bazi sorunlann dogumuna yol a9acaktlr. Ayipli satim konusu mall aynen aldigi gäinköi gibi degil, elinde kaldigi kadanyla iade edebilen veya hi9 iade edemeyen alici yine de sözle5meden dönerek satim bedelinin tmtini saticidan geri isteyebilecek midir? TBK md. 228'e göre: Ahciya ayiph olarak devredilmiq olan satilanin ayiptan, beklenmedik hålden veya mäcbir sebepten dolayi yok olmasi veya agr biyimde zarara ugramast, alcimnn sözlemeden dönme hakkmi kullanmasini engellemez. Bu durumda alici, satilandan elinde ne kalnntsa onu geri vermekle ynkämlädär. Sattlan ahciya ynklenebilen bir sebep yäzänden yok olmuýsa veya alici onu bakasma devretmiqse ya da biVi-mini deg tirmiqse alic, ancak degerindeki eksiklik karhginin satty bedelin-den indirilmesini isteyebilir.

(7) Buz, Akamete Ugrayan Sözle5me, s. 616 vd; Buz, Sözle5meden Dömne, s. 67;

Hellwege, P: Die Rttckabwicklung gegenseitiger Vertrage, Hamburg 2004, s. 521; Buz, V:

Rttckabwicklung gescheiterter Verträge, SJZ 111/2015, s. 565 vd. (Buz, Rttckabwicklung), s. 566; Honsell, H.: Schweizerisches Obligationenrecht Besonderer Teil (Besonderer Teil), Zurich 2006, s. 104; Serozan, R.: Sözle5meden Dömne, Istanbul 2007 (Serozan, Dömne), s. 502 vd; BeckOK-Schmidt, § 346 BGB, Rdnr. 1, 30; Kahveci, N.: Ta5lmr Satinunda Aylpli Mal Nedeniyle Tttketicinin Sözle5meden Dömnesi, Ankara 2014, s. 169; Körolu, E.: 6098 Sayili Tfirk Bor9lar Kanununa Göre Ta5lmr Satl5 Sözle5mesinin Sona Ermesi, Ankara 2016, s. 205.

(6)

AYIPLI MAL-SOZLESMEDEN DONME HAKKI

Calimamizin konusunu oluturan TBK md. 228 htikmtinde, dénme hakkinin kullanip kullanilmayacagi belirlenirken iade imkånsizliýina yol aQan sebeplere gére bir ayrim yapilmiýtir. Anilan htikme gére, iade imkånsizliýina yol aQan durumlardan bazilan iade imkånsizliýina ragmen dénme hakkinin kullanilmasini engellememekte, diger bazi durumlar ise alicinin dénme hakki-ni kullanamamasina neden olmaktadir. Kanun koyucunun iade imkånsizliýina neden olan hallen* bir aynma tutarak bunlarn dénme hakkinin kullanilma-sindaki etkilerini farkli ýekillerde diýzenlemesindeki iradesini anlayabilmek iQin éncelikle iade imkånsizliýina yol aQan durumlarn tespit edilmesi yerinde olacaktir.

2. iade imkånsizligna Yol A9an Haller

Caemmerer 'e gére lade imkånsizliýi kavramindan, sézleómenin tasfi-yesinden énce yeine getirilmi olan edimlerin, "iade borlusunun malvar-liginda ugradigi hukuki veya fiili degi iklikler nedeniyle, iade borylusunun iadeyle yliklimli oldugu bu edimleri elde ettigi durumlarlyla iade edebilmesi-nin mfimkfin olmamasi" anlaýilmalidir8. Bu tanimdan anlaýilacaýi iýzere, iade imkånsizliýi TBK md. 136'daki gibi klasik ve teknik anlamda bir imkånsizliýi degil, filli bir engeli ifade etmektedir9. Yazara gÉre iade imkånsizliýina yol aQan hallen* ýu ýekilde siralamak miimktindir: 1) lade imkånsizliýina iade ko-nusu malda mevcut bir ayibin yol a9masl, 2) lade koko-nusu edimin bir kaza sonucu yok olmasi veya kétileýmesi, 3) lade imkånsizliýina bor9lunun ku-sur teýkil etmeyen bir davraniinin yol aQmasi ve 4) lade konusu edimin iade bor9lusunun kusurlu bir davranii sonucu yok olmasi ve ktiýleýmesi10 .

TBK md. 228'e gére ise, alicinin sézleó meden dénme hakkni kullan-masina engel olmayan iade imkånsizliýi hallen* unlardir: 1) Satlm konusu maln ayip sebebiyle yok olmasi veya agir bi9imde zarara ugramasi, 2) Satlm konusu maln beklenmeyen hal veya mticbir sebep nedeniyle yok olmasi veya aýir bi9imde zarara ugramasi. Ayni htikmiin ikinci fikrasina gére alicinin séz-leýmeden dénme hakkinin kullanlmasinin engellendigi iade imkånsizliýi hal-len* ise ýu ýekilde siralanmaktadir: 1) Satlm konusu maln aliciya ytiklenebilen

(8) Buz, Sdzlemeden Ddmne, s. 161.

(9) Weber, Art. 82 CISG, N. 6.

(10) Von Caemmerer, E.: "Mortuus redhibetur": Bemerkungen zu den Urteilen BGHZ 53, 144 und 57, 137, Festschrift fur Karl Larenz (1973), s. 627-628.

(7)

bir sebeple yok olmasi, 2) Satim konusu malm alici tarafindan i9inci bir kiiye devredilmiý olmasi, 3) Satim konusu malm bi9iminin alici tarafindan deýiýtiilmiý olmasl.

Doktrinde bazl yazarlar, kanunda a9lk9a yer almamakla birlikte malm kaza nedeniyle veya alicinin kusuru nedeniyle ktiýleýmesi, malm alici tara-findan kullanllml olmasi ve malm hukuki durumunun iade bor9lusu tarafln-dan degiýtirilmiý olmasi (émegin haklarla kayltlanml olmasi) hallerinin de bu hikim TBK md. 228 kapsamlnda degerlendirilmesi gerektigini belirtmek-tedir11. Bu durumlann ger9ekleýmesi halinde alicinin dénme hakklni kullanip kullanamayacal da aýaglda incelenecektir.

Call mamlzda

ilk

olarak TBK

md.

228/f.l'de dizenlenen ve dénme hakkinin kullanilmasina engel teýkil etmeyen iade imkånslzllgl hallen* incele-necektir. Bir sonraki aýamada ise dénme hakkinin kullanilmasina engel teýkil eden lade imkånslzllgl hallen* ortaya konacaktir, lade imkånslzllglna neden olan hallerin birbirleinden aylrt edilmesi iWin bu hallein kavramsal sinirla-ri tespit edilmeye 9aliýilacaktir. BÉylece iadenin imkånslz oldugu hallerde, bu durumun TBK md. 228'in hangi fikrasi kapsamlnda degerlendirilecegi ve dénme hakkina nasil etki edeceginin saptanmasi miýmkiýn olacaktir.

II. TBK md. 228/f. I HUKMUNUN TARiHi GELi$iMi VE

KAR$ILASTIRMALI HUKUKTAKi DURUM

1. TBK md. 228/f. I Hiikmiiniin K6keni: Mortuus Redhibetur ilkesi TBK mod. 228/f I hikmi, Roma Hukukundaki mortuus redhibetur ku-ralina dayanmaktadir. Bugtin yalnizca Ttirk-Isvi9re Hukuku'nda degil, diger modem hukuk dtizenleninde de iade imkånsizli inin iade borcuna etkisini dUi-zenleyen htiktimlerdn, bu kuralin kalintisi olduýu belirtilmektedir. Bu nedenle bu kuralin uygulama alanina kisaca deýinilmesi yararli olacaktir.

Roma Hukuku'nda actio redhibitoria 'a baývuran, yani dénme hakkini kullanan alicinin, saticidan satime bedelini geri istemesi iQin satin almi oldugu

(11) Giger, H.: Berner Komnentar zum schweizerischen Privatrecht, Bd. VI, Das Obligationenrecht, 2. Abteilung: Die einzelne Vertragsverhaltnisse, 1. Teilband, Kauf und Tausch- Die Schenkung, 1. Abschnitt, Allgemeine Bestimmungen- Der Falrniskauf, Art

184-215 OR, Bern 1979, Art. 207 OR, N. 4.

(8)

köle veya hayvani saticiya lade edebilecek durumda olmasi gerekiyordu12.

Mortuus redhibetur kuralina göre, alici, mali teslim aldigi andaki haliyle lade edemedigi hallerde, kölenin veya hayvanin ölüsünü lade ederek sözle5meden dönebilmekteydi13.

Mortuus redhibetur kurah, Roma Hukukunda lade imkänsizligina ne-den olan her halde tartimasiz uygulanan bir kural degildi. Bu kuralin yalnizca

satlm konusu hayvan veya kölenin kendi ayiplarndan dolayi ortadan kalktigi

durumlarda mi yoksa kaza nedeniyle ortadan kalktiklan durumlarda da mi uygulandigi Roma Hukuku'na ilikin kaynaklardan tam olarak anlailama-maktadir 14. Hemen belirtelim ki bu tartima, Roma Hukuku kaynaklarnda mortuus redhibetur kuralinin yalnizca malin ayibi nedeniyle ortaya 9ikan lade imkänsizligi hallerine uygulanmasi gerektigine dair sinirlayici bir kurala

rast-lanmamasindan ileri gelmektedir15.

Mortuus redhibetur kurah, köle veya hayvanin kendilerinde mevcut olan ayiplari nedeniyle ortadan kalktiklan durumlarda tartimasiz

uygulan-(12) Wagner, G.: Mortuus Redhibetur im neuen Schuldrecht? in Festschrift für Ulrich Huber zum siebzigsten Geburtstag. Hrsg. v. Theodor Baums u. Johannes Wertenbuch in Gern. m. Marcus Lutter u. Karsten Schmidt, 2006, s. 593.

(13) Zimmermann, R.: The Law of Obligations: Roman Foundations of a Civilian Tradition, Oxford 1996, s. 332; BK-Giger, Art. 207 OR, N. 7; Kaiser, D.: Die Rückabwicklung gegenseitiger Vertrage wegen Nicht und Schlechterfüllung nach BGB: Rücktritts, Bereicherungs und Schadensersatzrechts, s. 249; Wagner, s. 595; Honsell, H.: Gefahrtragung und Haftungsprivileg nach § 346 BGB, Festschrift für Eduard Picker zum 70. Geburtstag, herausgegeben von Thomas Lobinger, Tübingen 2010 (Gefahrtragung), s. 371; Honsell, H.: Lebendiges Römisches Recht, GS Mayer Maly, 2011, s. 225 vd. (Lebendiges), s. 229.

(14) Wagner, s. 593; Honsell, H.IMayer-Maly, T./Selb, W.: Römisches Recht, Wien 1987, s. 317, dn. 28. Bu kurahn yalmzca mahn aylplan nedeniyle ortadan kalktigl durumnlarda uygulanmasi gerektigi yönünde bkz. Honsell, Die Vertragsverletzung des Verkäufers nach dem Wiener Kaufrecht, SJZ 88/1992, s. 345 vd, (Vertragsverletzung) s. 354; Honsell, Lebendiges, s. 229; Honsell, H: Schuldrechtsmodernisierung in Deutschland, FS Jean Nicolas Druey, Zürich 2002, s. 177 vd., (Schuldrechtsmodernisierung) s. 187 vd. Serozan da mortuus redhibetur kurahmn iade inikänsizligina maldaki aylbin yol aQtll hallerin temel alindill ancak Pandekt hukukQulanmn bu kurah geniületerek tüm kusursuz iade inkänsizligi hallerine uygulanacak hale getirdikleri görü5ünü savumnaktadir: Serozan, Sözle5meden Dönme, s. 430 bkz. dn. 29, aynca bkz. Serozan, Dönme Hakkiun Simrlari, s. 218.

(15) Zimmermann, s. 333; Jörs , R/Kunkel , W./Wenger, L.IHonsell , H./IMayer-Maly, T./Selb, W.: Römisches Recht, Wien 1987, s. 317.

(9)

maktaydi16. Bu hallerde alici, hayvan veya kölenin öltisti iade ederek söz-le5meden dönebilmekteydi. Mortuus redhibetur ilkesinin satim konusunun kendisinden kaynaklan ayiplar nedeniyle ortadan kalktigi hallerde uygulan-masi, genel olarak dönme hakkinin ilevi a9lslndan uygun sonu9lar meydana getirmektedir17. Nitekim satim sözle5mesi hi9 yapilmasaydi, köle kendisinde bulunan bir ayip, ömegin hastalik nedeniyle zaten ölecektiyse, köleye ilikin hasara zaten satlcl katlanacakti; ayrica satim bedeli de almami olacakti1 8.

Satim sözle5mesi yapildiginda ise satlcl yine kölesini ayibindan ötir

kay-betmekte ve satim bedelini de aliciya iade etmek zorunda kalmaktadir. Her iki olasilikta da satlc i9in sonu9 aynidir. Ba5ka bir deyile, kölenin ayibi

ile-deniyle ortadan kalktigi hallerde, satim sözlemesinin yapilmi5 olmasi satlcl

a9lslndan farkli bir sonu9 dogurmamaktadir. Ger9ekten de satlcl bakimindan kölenin kendi elinde ölmesi veya alicinin elindeyken hastaligi nedeniyle öl-mesinin ekonomik sonucu ayni olacaktir. Böylece kölenin kendi ayibi nede-niyle ortadan kalktigi hallerde, alicinin kölenin öltistinti geri vererek sözle5-meden dönmesi ve satim bedelini saticidan geri almasi, actio redhibitoria'nin status quo ante'yi saglama i5levini ger9ekle5tirmi5 olacaktir1 9. Bu nedenle

ayipli malm ortadan kalkmasi hasanna katlanmak satlCl bakimindan adaletsiz bir sonu9 yaratmayacaktir.

Bununla birlikte, hayvan veya kölenin alici nezdinde ger9ekle5en bir kaza nedeniyle ortadan kalktigi hallerde bu kuralin uygulanip uygulanma-yacagi, yani alicinin hayvan veya kölenin öltistinti iade ederek sözle~meden döntip dönmeyecegi belirsizdi. Hemen belirtelim ki, bu kuralin hayvan veya kölenin alici elindeyken bir kazaya maruz kalmalan nedeniyle iade

edilme-lerinin mtimktin olmadigi hallerde de uygulandigini belirten yazarlar

bulun-maktadir 20. Bu görä5 kabul edildigi takdirde, hayvan veya kölenin alicinin nezdinde ger9ekle5en bir kaza veya kendi ayibi nedeniyle ortadan kalkmasi sonucu iade edilemedigi hallerde, alici köle veya hayvandan elinde kalani geri vererek iade borcundan kurtulmakta, buna kar5ilik saticidan tm satim bedelini geri isteyebilecektir. Bu durum, kaza nedeniyle maln ortadan

kalkti-(16) Wagner, s. 593; Honsell, Art. 207 OR, N. 1; Honsell, s. 106.

(17) Caemmerer, s. 628; BK-Giger, Art. 207 OR, N. 7; Serozan, Sözlemeden Dömne, s. 431; Honsell, Art. 207 OR, N. 1.

(18) Zimmermann, s. 333; Wagner, s. 593. (19) Caemmerer, s. 628.

(20) Zimmermann, s. 332; BK-Giger, Art. 207 OR, N. 7; Kaiser, s. 249.

(10)

gi hallerde, saticinin sözle5menin tasfiyesi bakimindan daha dezavantajli bir konuma gelmesi sonucunu meydana getirmekteydi. Ger9ekten de, satim ko-nusu köle veya hayvanin barindirdiklan ayipla hi9bir ilgisi olmayan bir kaza nedeniyle ortadan kalkmalari ihtimalinde, kölenin öltimti alicinin risk alanin-dadir. Zira eger satim sözle5mesi hi9 kurulmami5 olsaydi, satici satim bedelini alamami5 olmakla birlikte, en azindan köle veya hayvan btlytlk ihtimalle hala kendi håkimiyetinde ve ya5iyor olacaklard12 1. Mortuus redhibetur kuralinin kölenin kaza sonucunda öldtigiö hallerde de uygulanmasi, alicinin risk alanin-da ger9ekle5en bir iade imkånsizligi sebebinin yarattigi hasari ttlmtlyle

satici-11m omuzlarina ytlklemekteydi.

Alicinin bu kuralin kaza hallerinde de uygulandigi durumlarda saticiya kiyasen avantaj elde etmesi, sonralan mortuus redhibetur kuralinin sinirlan-dinlmasi ihtiyacini doäurmu5tu. Bu dogrultuda, mortuus redhibetur ilkesinin alicinin kusurunun bulunmadigi täm iade imkånsizligi hallerinde degil, yal-nizca hayvan veya kölenin alicinin sözle5meden dönmesine sebebiyet veren ayiplari nedeniyle ortadan kalkmalan halinde uygulanmasi ozImu dtitlntll-miä5t&2. Böylece hayvan veya kölenin kaza nedeniyle ortadan kalktiklan hal-lerde, alicinin bunlann öliilerini iade ederek sözle5meden dönebilmesine ve iade hasanni ttlmtlyle saticiya yikmasina engel olunmak istenmi5ti.

Roma Hukukunda yalnizca malm kendi ayibi nedeniyle ortadan kalkma hallerine mi yoksa kaza hallerine de mi uygulanip uygulanmayacagi tarti5mali olan bu kural, hi9bir sinirlamaya tabi tutulmaksizin Ttlrk (TBK md. 228/f 1), Alman (eski BGB §350) ve isvire Bor9lar Kanunlanna (Art. 205 OR) ve Art. 82 CISG htlkmtlne aktanlmi5tir2 3. Böylece mortuus redhibetur kurali, satim konusu malm yalnizca maldaki ayip nedeniyle degil fakat kaza nede-niyle ortadan kalktigi hallerde de uygulanmak izere geniletilmi ve alicinin dönme hakkini kullanmasi ve saticidan satim bedelini geri istemesi mtlmktln

kilinmi5tir.

(21) Zimmermann, s. 333. Bu yorum, hayvan veya köle saticimn elinde kalmi olsa da aym hasara ugrayacaklari kaza sebeplerini, örnegin hem ahcl hem saticlyi etkileyen bir miiebir sebebin gerQeklemesini ihtimal dl5lnda tutmaktadir.

(22) Zimmermann, s. 332; Kaiser, s. 249.

(23) BK-Giger, Art. 207 OR, N. 7; Honsell, Art. 207 OR, N. 1; Honsell, Besonderer Teil, s. 106-107; Honsell, Gefahrtragung, s. 371; Buz, Akamete Ugrayan Sözle5me, s. 628 vd;

Honsell, Schuldrechtsmodenisierung, s. 187.

(11)

2. Kari1a5tirmali Hukuktaki Durum

Ayiba kar5i tekefffilitiktimleri 9er9evesinde dönme hakkini kullanmak isteyen alicinin kendisine teslim edilmi olan mall iade etmesinin mtimktin ol-madigi hallerde sözle5menin nasil tasfiye edilecegi konusunda modem hukuk sistemlerin ve uluslararasi metinlere bakildiginda, iade hasarinin aliciya mi yoksa saticiya mi ytiklendiginin belirlenmesi bakimindan farkliliklar oldugu göröilmektedir2 4.

Kar5ila5tirmali hukukta, satim konusu malm kendisinde mevcut bir ayip nedeniyle bozulmasi, hasara ugramasi, kötäle5mesi veya ortadan kalkmasi hallerinde alicinin dönme hakkini kullanabilecegi ve elinde kalani iade ederek iade borcundan kurtulacagi konusunda görä5 birligi mevcuttur25. Ba5ka bir deyile kar5ila5tirmali hukukta, TBK md. 228/fl 'deki "satilanmn ayiptan (...) dolayi yok olmasi veya agir biyimde zarar ugramasi" halinde alicinin dönme hakkini kullanabilmesi kuralina paralel hiktimler yer almaktadir.

Yine TBK md. 228/f.l'de yer alan "satilanmn beklenmeyen hal veya mäcbir sebepten dolayi yok olmasi veya agir bir zarara ugramasf" nedeniyle iadenin imkånsizla~masi haliyle ilgili olarak ise kar5ila5tirmali hukukta farkli dtizenlemelere rastlamak mtimktindtir. Malm beklenmeyen hal veya mticbir sebep nedeniyle ortadan kalkmasi veya -Ttirk Bor9lar Kanunu'nda zikredil-memi olmasina kar5ilik- köttile~mesi ya da degerinin azalmasi sonucunda dönme hakkinin kullanilmasini mtimktin kilan hukuk dtizenleri oldugu gibi, bu hallerde dönme hakkinin kullanilamayacagini öngören hukuk dtizenleri de bulunmaktadir.

Malm beklenmeyen hal veya mticbir sebep nedeniyle ortadan kalktigi hallerde alicinin iade borcundan kurtularak dönme hakkini kullanabilmesi ge-nellikle kar5llatirmall hukukta eletirilmektedir. Zira bu halde iade bor9lusu aliciya ayipli bir malm teslim edilmi olmasiyla, malm ortadan kalkmasi veya köttile5mesi arasinda illiyet bagi bulunmamaktadlr26. Callmamlzln bu kis-(24) Bu konuda tlkeler bazinda genel bir QerQeve iQin bkz. Schwenzer 1. Hachem, R/

Kee, C.: Global Sales and Contract Law, New York 2012, s. 752 vd.

(25) BK-Giger, Art. 207 OR, N. 8; Sandrock, A.: Vertragswidrigkeit der Sachleistung, Berlin 2003, s. 274; Honsell, Gefahrtragung, s. 369.

(26) Röthel, A.: Ennan Kommentar zum BGB 12. Aufl., 2008, § 346 BGB, Rdnr. 24;

Honsell, Gefahrtragung, s. 367 vd.; Zuber, R.: Art. 82 CISG, UN-Kaufrecht- CISG Kommentar

(12)

minda, kar5ila5tirmali hukukta malin beklenmeyen hal veya mücbir sebep ne-deniyle ya da kendi ayibiyla ortadan kalkmasi sonucu iadenin imkänsizla5ti i hallerin dönme hakkina etkisinin nasil düzenlendigi ele alinacaktir.

A- Alman Hukuku

Alman hukukunda lade imkänsizliginin dönme hakkinin kullanilmasi-na etkisi 2002 yilindaki Borglar Hukuku reformu öncesi ve sonrasinda farkli 5ekillerde düzenlenmitir. 2002 yilindaki Borglar Hukuku reformundan önce, iadenin mümkün olmamasi hallerinin dönme hakkina etkisi Alman Medeni Kanunu'nun (BGB) 350-353. maddeleri arasinda düzenlenmekteydi. Bu hü-kümler yalnizca ayiba kar5i tekeffül 9ergevesinde alicinin dönme sahip oldu-gu dönme hakkina degil, genel olarak dönme hakkinin sonuglarna ili5kindir. § 350 BGB'ye göre, lade borglusunun almi5 oldugu edimin kaza nedeniyle or-tadan kalkmasi dönme hakkinin kullanilmasina engel degildi. Alici malt elin-de kaldigi 5ekliyle laelin-de eelin-derek sözle5meelin-den dönme hakkini kullanabiliyor ve saticidan satim bedelinin tamammlin gen isteyebiliyordu. Bunun igin saticiya herhangi bir tazminat ödemesi veya ortadan kalkan edimin bedelini ödemesi gerekmiyordu27.

2002 yilinda yapilan reform ile sözle5mesel ve kanuni dönme hakkinin kullanilmasinin sonuglanni ve taraflann lade borglannin kapsamini belirle-yen belirle-yeni bir hüküm getirilmitir (§ 346 BGB). Bu hüküm dönme hakkinin kullanildigi tüm hallerde sözle5menin tasfiyesine uygulanacak bir hükümdür. Ba5ka bir deyile § 346 BGB, TBK md. 228 gibi ayiba kar5i tekeffül haline münhasir bir hüküm degildir. Alman Hukukundaki häkim görü5e göre BGB § 346'da belirtilen lade imkänsizligi halleri sinirli olarak sayilmamil, iadenin imkänsiz hale geldigi tipik durumlar düzenlenmi1tir28.

Yeni § 346 BGB hükmü, bor9 ili5kisinin tasfiyesinde, ifa edilmi olan edimlerin kar5ilikli olarak lade edilmesini esas almi5tir. Buna göre kural

ola-zum Übereinkommen der Vereinten Nationen über Verträge über den internationalen Warenkauf von 1980 -Unter Berücksichtigung der Schnittstellen zum internen Schweizer Recht, Hrsg. V

Brunner, Christoph, Bern 2014, Art. 82 CISG, N. 11; Honsell, Lebendiges, s. 229; Honsell, Schuldrechtsmodernisierung, s. 187.

(27) Hellwege, s. 23; Honsell, Gefahrtragung, s. 363.

(28) Gaier, R.: Münchener Kommentar zum BGB, 5. Auflage, München 2007 (§ 346

BGB), Rdnr. 37; BeckOK-Schmidt, § 346 BGB, Rdnr. 45. C. XXXIII Sa. 3]

(13)

rak, séz1ejmeden déntildtitia hallerde taraflarin birbirinden almi olduklan edimleri karlikll olarak aynen iade etmeleri gerekmektedir (§ 346 BGB/f. 1). Bununla birlikte taraflarn birbirlerinden almi olduklari edimleri aynen iade edebilecek durumda olmamalan sézleómeden dénme hakkinin kullanllma-sina engel teýkil etmemektedir. Onceden ifa edilmiý edimlerin aynen iadesi herhangi bir nedenle ger9ekleýtirilemediginde kural olarak edimin yerine bu edimin parasal karlili (Wertersatz/bedel fizerinden iade) iade edilecektir. Bu baglamda mali geri veremeyen alici da bu maln degerini édeyerek, yani bedel izerinden iadede bulunarak sézleýmeden dénebilecektir. § 346 BGB/f 2'ye gére, iade edilmesi gereken edimin niteligi geregi aynen iadesi miamkiýn degilse veya iade edilmesi gereken edim tfiketilmiý, temlik edilmiý, haklarla kayitlanml ya da bi9imi degiýtirilmiýse veya kéttileýmiý ya da ortadan kalk-misa, iade bor9lusu bedel iýzerinden iadede bulunarak sézleýmeden dénebi-lecektir.

lade bor9lusu kural olarak bedel iýzerinden iadede bulunarak sézleýme-den dénebilmekle birlikte, § 346 BGB/f 3'de belirtilen bazi iade imkånsizhýi hallerinde, bedel iýzerinden iadede de bulunmaksizin szle~meden dénerek saticidan satlm bedelini geri isteyebilmektedir. Bu hallerde iade edilmesi ge-reken edimin iadesinin imkånsiz hale gelmesinin riski iade alacaklisina ytik-lenmektedir. § 346/f 3 BGB'ye gÉre, 1) sÉzleýmeden dÉinilmesini gerektiren eksiklik ilk olarak iade bor9lusunun mali iýlemesi veya ýeklini degiýtirmesi esnasinda29 ortaya 9lkml sa; 2) iade alacakisinin kendisi maln kétileýme-si veya ortadan kalkmakétileýme-sindan sorumluysa ya da iade imkånkétileýme-sizlhgi zaten iade alacaklisi nezdinde de meydana gelecektiyse; 3) iade bor9lusu kendi iýlerinde gésterdigi ézeni géstermesine ragmen iadesi gereken edim bozulmuý veya or-tadan kalkmisa, iade bor9lusu bedel iýzerinden iade ile yiýkiýmlti olmaksizin sÉzlejmeden dÉinerek satlm bedelini geri isteyebilecektir.

Yukarida yapilan genel nitelikte a9iklamalardan sonra, TBK md. 228/f i'de diýzenlenmiý olan malm kaza veya kendisinde mevcut olan ayip nedeniyle ortadan kalktigi hallerde, § 346 BGB htikmiý 9er9evesinde alicinin

(29) Sdz konusu maddede sadece i5leme ve 5ekil degi5tirmeden bahsedilmi5 olmakla birlikte malin tiketilmesi bakimlndan da bu httkmtn klyasen uygulanmasi gerektigi belirtilmektedir. Bkz. Faust, s. 481; Doll, Y: Rickgewåhrstrungen beim Ricktritt, Tiubingen

2011, s. 210 vd.

(14)

bedel uzerinden iade ile yukumlu olup olmadii konusunun biraz daha ayrln-till olarak aQiklanmasi yararli olacaktir.

a- Satim Konusu Malm Ayip Sebebiyle Ortadan Kalkmasi Veya Kötrle5mesi

§ 346 BGB'de, satim konusu malm kendi ayibi nedeniyle ortadan

kalktlgl hallerde alicinin dönme hakklni kullanip kullanamayacaglna ilikin

aQik bir drzenleme yer almamaktadir. Malm kendi ayibi nedeniyle ortadan kalkmasi sonucunda meydana gelen iade imkånslzllglnln dönme hakkinin kullanilmaslna etkisi önceki BGB'de de däzenlenmemi5ti. Alman

Huku-kunda malm kendi ayibi nedeniyle ortadan kalktlgl hallerin alicinin dönme

hakkinin kullanilmaslndaki etkisinin aQlkQa däzenlenmemi olmasi doktrinde ele5tirilmektedir. Wagner 'e göre uzerinde neredeyse tum hukuk drzenlerinin

mutabik oldugu, "malm ayibi nedeniyle ortadan kalkmasi halinde alicinin

lade borcundan kurtularak sözle5meden dönebilecegi" kuralinin aQlkQa håk-me baglanmamli olmasi, yeni BGB'nin dönhåk-meye ilikin duzenlehåk-mesinin ek-siklerinden biridir30. Bu dumma ilikin ba5ka bir duzenleme olmadi lndan, malm kendisinde mevcut bir ayip nedeniyle ortadan kalktii durumlarda da § 346/f 1 BGB htikmu 9erQevesinde iadesi imkånsizla5an edimin bedelinin iade edilmesi gerekmektedir. Oysa kar5ila5tirmali hukukta ve Alman Hukuku'nda håkim görä5, olmasi gereken hukuk bakimindan malm kendi ayibi nedeniyle ortadan kalktii hallerde alicinin maldan elinde kalani iade ederek sözle5me-den dönebilmesi kuralinin kabul edilmesi yönäindedir 3 1.

Doktrinde birQok yazar, ayip nedeniyle ortadan kalkma olgusunu § 346/f 3 BGB håkmäiyle getirilen bedel uzerinden iadenin istisnalan kapsa-minda degerlendirmeye ve böylece aliciyi bedel uzerinden iade

yukumlu-lugunden kurtarmaya 9ali5milardir. § 346/f 3/b. 2 BGB'ye göre "edimin

ortadan kalkmasi veya kötäle5mesinin iade alacaklisina isnat edilebildigi hallerde", iade borQlusu bedel uzerinden iade ile ytikumlu olmayacaktir. Bu hukumde iade konusu edimin ortadan kalkmasinin veya kötäle5mesinin satl-ciya isnat edilebilir olmasi teknik anlamda kullanilmamitir. lade alacaklisinin sözle5meye aykin davranarak edimin ortadan kalkmasina veya kötule5mesine

(30) Wagner, s. 607.

(31) Honsell, Gefahrtragung, s. 4 vd.; Mu-KolGaier, § 346 BGB, Rdnr. 51; Hellwege, s. 56; Döll, s. 222 dn. 67'de zikredilen yazarlar.

(15)

BATHDER/(QAGLAYAN AKSOY

sebebiyet verdigi hallerde, iade bor9lusunun bedel tizerinden iade ytiktimlilti-gti ortadan kalkacaktir32. Malm kendi ayibi nedeniyle ortadan kalktigi haller de, ortadan kalkmaya saticlnin (iade alacaklislnln) sorumlu oldugu ayipli ifa kapsamlndadlr. Bu nedenle satim konusu mal kendisinden kaynaklanan ayip nedeniyle ortadan kalkar veya kötöle5ir ise BGB § 346/f 3/b. 2'ye göre alici (lade bor9lusu) bedel izerinden lade yapmakslzln sözle5meden dönebilecek ve satim bedelini geri alabilecektir. Alicinin bu htikme göre bedel izerinden iade yiikimltiltigtinden kurtulmaslnln sebebi, malm ortadan kalkmasinin iade alacaklisinin (saticinin) risk alanlndan kaynaklanlyor olmasldlr33. Malm ayip-Ii olmasinda iade alacaklisl saticinin aynca kusurlu olmasi 5art degildir. Bu-rada önemli olan maln kendisinden kaynaklanan bir ayip nedeniyle ortadan kalkmasi veya kötäile5mesidir 34.

Doktrinde bazi yazarlar malm kendi ayibi nedeniyle ortadan kalkmasi halinin BGB § 346/f 3/b. 2'deki istisna kapsamlnda degerlendirilmesi gö-rii!nti kabul etmemektedirler35. Zira bu htikme göre iade konusu edimin kötäile5mesi veya ortadan kalkmasinin iade alacaklislna isnat edilebildigi hallerde, bedel tizerinden iade yikäimliligåi ortadan kalkacaktir. 0 halde BGB § 346/f 3/b. 2'ye göre bedel tizerinden iade yiikfimliiliigi yalnizca iade imkånslzllgindan

iade

alacaklislnln sorumlu oldugu hallerde ortadan kalka-caktir. Burada

iade

imkånslzllgindan

iade

alacaklisinin sorumlu olmasindan, iade alacaklisinin malm kötäile5mesi veya ortadan kalkmasinda bir kusuru bu-lunmasi gerektigi anla5ilmalidir. 0 halde ancak satici malm ayipli olmasinda kusurluysa alici bedel tizerinden iade ytiktimltiltigtinden kurtularak sözle5-meden dönebilecektir. Buna göre, satim konusu maldaki ayiptan saticinin da sorumlu tutulamadigi hallerde alicinin bedel tizerinden iade yikäimliligåi söz konusu olmaya devam edecektir.

(32) Boels, R.: Der Riäcktritt vom Vertrag trotz Riickgabeunmöglichkeit, Hamburg

2008, s. 119; Röthel, § 346 BGB, Rdnr. 22; Mu-KolGaier, § 346 BGB, Rdnr. 51; Gruneberg, C: Palandt Brgerliches Gesetzbuch, 60. Auflage, Miånih 2001, N. 12; Faust, s. 480; Hellwege,

s. 56. Bu httkmtn uygulama alam yalmzca aylpli mal teslim edilmesiyle simrlh degildir. Malm köttle5mesi veya ortadankalkmasl riskinin, sözle5mede iade alacakhlslmn istlenmi oldugu a9lk veya örtili bir risk oldugu durumlarda, iade bor9lusu bedel tzerinden iade ytiktmlultgttnden

kurtulmaktadlr. Bkz. Mu-KolGaier, § 346 BGB, Rdnr. 51. (33) Röthel, § 346 BGB, Rdnr. 22.

(34) Boels, s. 120; Röthel, § 346 BGB, Rdnr. 22. (35) Boels, s. 93.

(16)

b- Satim Konusu Malm Beklenmeyen Hal veya Micbir Sebep Sonucunda Ortadan Kalkmasi veya Köttile5mesi

Alman Hukuku'nda malm kaza sonucunda ortadan kalkmasi veya kö-ttile5mesi nedeniyle iadesinin imkånsiz hale gelmesi halinde hasara kimin katlanacagi hususu 2002 reformundan önce § 350 BGB htikmtinde dizen-lenmekteydi. § 350 BGB htikmti Roma Hukuku'ndaki mortuus redhibetur kuralini esas alan bir dtizenleme niteligini ta5lmaktaydl. Anlan htikme göre

malm kaza nedeniyle ortadan kalktigi hallerde iade bor9lusu alici maldan

elin-de kalani iaelin-de eelin-derek sözle~meelin-den dönebilmekteydi. Yani alicinin iaelin-de borcu sona ermekte ve iade hasanna satici katlanmaktaydl. Bu hiktim satim söz-le5mesinin kurulmasiyla aliciya ge9mi5 olan hasann tekrar saticiya ge9mesi sonucunu dogurdugu iWin Ttrk ve Isvi9re Hukuklanndakine benzer nedenlerle ele5tirilmekteydi36.

2002 yilinda yårärlige giren Yeni Alman Medeni Kanunu, lade konusu edimin beklenmeyen hal veya miäbir sebep nedeniyle ortadan kalktigi hal-lerde iade hasanna iade alacaklismmn katlanmasi esasini ortadan kaldmrmay amalamitr. § 346/f2 BGB'ye göre iade bor9lusu, malm ortadan kalktigi veya kötäile5tigi hallerde iadesi imkånsmzla5an edimin degerini iade ederek sözle~meden dönebilecektir. Bu htikme göre, malm ortadan kalkmasi veya kötäile5mesine iade bor9lusunun bir davranl5lnln mi micbir sebebin mi yoksa uåunci bir ki5inin kusurlu davranmimmn mi yol a9tlgl önem ta5mmamaktadmr37.

Buna göre, iade konusu edimin beklenmeyen hal veya mticbir sebep nedeniyle

ortadan kalktigi durumlarda da alici bedel iizerinden iadede bulunarak söz-le5meden dönebilecektir. 0 halde, malm beklenmeyen hal veya micbir sebep nedeniyle ortadan kalkmasi halinde iade hasan, bedel iizerinden iade yiåkim-låilätiå öngöriölmesi suretiyle iade bor9lusuna yiåklenmi olmaktadir 38.

Yukanda belirttigimiz izere, § 346/f 2 BGB hukmInde ifa edilen

be-del iizerinden iade, mutlak bir kural degildir. § 346/f 3 BGB'de iade bor9-lusunun bedel iizerinden iade yiåkäimläiltågtinin ortadan kalktigi bazi haller däizenlenmitir. Bu istisnalardan bin* de § 346/f 3/b. 2 BGB'de diizenlenen (36) Wagner, s. 595; Buz, Sözlemeden Dömne, s. 179; Caemmerer, s. 631-632;

Må-Ko/Gaier, § 346 BGB, Rdnr. 35; Honsell, Gefahrtragung, s. 363 vd. (37) Döll, s. 162.

(38)Röthel, § 346 BGB, Rdnr. 11;IMv-KolGaier, § 346 BGB, Rdnr. 36; Döll, s. 161 vd.

(17)

ve

iade

bor9lusu nezdinde ger9ekle5en

iade imkånsiziginin,

edimin

iade

ala-caklisinin elinde olmasi ihtimalinde de ger9ekle5ecegi dumma ilikindir3 9. Esas itibariyle bu durum Alman Hukukunda "kaza" olarak nitelendirilmekte-dir40.Bu nedenle söz konusu hitktim satim sözle5mesine uygulandiginda, iade imkånsizligi satim konusu mal saticinin elinde olsaydi da meydana

gelecek-tiyse,

malm

iadesi

kaza nedeniyle imkånslzla5ml5 sayilacaktr 4 1. Kaza halinde alici § 346/f 3/b. 2 BGB'ye göre bedel izerinden iade borcundan kurtulacak ve sözle5meden dönebilecektir. Yani iade hasanna yine satici katlanml5 ola-caktir42.

(39) lade inikånslzlglnmn iade alacaklisimn elinde de meydana gelecegi dummlarda, bedel tzerinden iadenin istisna tutulmasi dönme hakkimn temel i5levi olan status quo antenln saglamnaslna da hizmet etmektedir. Zira, hasarln iade alacaklisimn nezdinde de gerQekle5ecegi dummlarda, iade alacaklisi (satiCl), mall iade borQlusuna (allclya) hiQ teslim etmemi5 olsaydi da mal aym hasara mamz kalacaktir. Bu nedenle iade inikånslzllglmn iade alacaklisi nezdinde de aynen gerQekle5ecegi dunimlarda, iade alacaklisi (satnl) baklmlndan malln iade borQlusuna (alcmya) teslim edilmi5 olmaslyla edilmemi5 olmasl araslnda bir fark olmayacaktlr. Bu hallerde allclmn iade borcundan kurmlmasl, sözle5menin kumlmaml5 olmaslna klyasla satnl iQin bir dezavantaj yaratmayacaktir. Ayrlntil bilgi iQin bkz. Grothe, Beck'sher Online-Komnentar, Hrsg. Bamberger/Roth, Miånchen 2007, (BeckOK-Grothe), § 346 BGB, Rdnr. 51; Döll, s. 270. (40) BeckOK-Grothe, § 346 BGB, Rdnr. 51; Alman Hukfkunda BGB § 346/f 3/b.2'de dtzenlenen durumu "dar anlamda kaza" ve § 346/f. 3/b. 3 BGB'de dtzenlenen dunmu "genfl anlamda kaza" bi9iminde bir aynma tabi tutarak inceleyen yazarlar da bulumnaktadir. Ayrintili bilgi iQin bkz. Boels, s. 138. Bu håIkmttn kaza kavranuyla bir anla51lnayacagl gört5tt iQin bkz. Döll, s. 230.

(41) BGB § 346/f 3/b. 2'deki istisnann uygulanmasl iQin iade imkånslzllilmn alici ve satil nezdinde mutlaka aym sebepten kaynaklamnasl gerekmemektedir. Malm iadesi alicimn nezdinde sel nedeniyle imikånslz hale gelmi5 fakat saticimn nezdinde deprem nedeniyle iadesi inikånslz olacaktlysa, bu dunim da § 346/f 3/b. 2 BGB kapsamlnda degerlendirilecek ve iade hasarina yine satil katlanacaktir. Buna kar5lllk, satim konusu mal deprem bölgesinde ikamet eden iade borQlusunun elindeyken deprem nedeniyle ortadan kalkm5 fakat iade alacaklisimn elinde ortadan kalkmayacaktlysa, iade borQlusu allCl bedel tzerinden iade somnmlulugundan kurtulamaz. § 346/f. 3/b. 2 BGB'ye göre bu halde kaza söz konusu degildir. Satim konusu

mal allcimn elinde miebir sebep nedeniyle ortadan kalknmi olsa dahli, eger saticimn elinde de bir 5ekilde ortadan kalkmayacaktlysa, kazadan söz edilemeyecektir. 0 halde satim konusu

mal allcimn elindeyken bir miebir sebebe maruz kalmasi nedeniyle ortadan kalkarsa, alici yine de bedel tzerinden iade yapmak zomnda kalacaktir. Boels'e göre bu hiåkim bakimlndan aym zarann yalmzca satil nezdinde degil; fakat ba5ka bir varsayimsal alici nezdinde de gerQekle5ecek olmasi önem ta5lmaktadir: Boels, s. 135.

(42) Grtineberg, § 346 BGB, Rdnr. 13a.

(18)

Bedel tizerinden iade yiktimltiligintin bir istisnasi da iade bor9lusunun kendi i5lerinde göstermi5 oldugu özeni (diligentia quam in suis) göstermi5 olmasina ragmen malm aynen iadesinin imkånslz4 3 hale gelmesidir. Bu 9er9e-vede, § 346/f 3/b. 3 BGB htikmti esas alind mnda, alici ayipli satim konusu mall korumak ve muhafaza etmek iQin kendi i5lerinde göstermi5 özeni gös-termi5 olmasina ragmen mal ortadan kalkml5 veya kötäile5mise44, alici bedel tizerinden iade ytiktimliiltigtinden kurtulmaktadir. BGB § 346/f 3'de kusur kavramina yer verilmemekle birlikte alici kendi i5lerinde gösterdigi özeni45 göstermedigi takdirde, bedel tizerinden iade ile ytiktimlti olacaktir.

§ 346/f 3/b. 3 BGB häikmi 9er9evesinde iade bor9lusu alici, tedbirli bir malikin kendi menfaatlerini korumak iQin alacagi kormma önlemlerini alma-yl ihmal ettigi takdirde, kendi i5lerinde göstermi5 oldugu özeni göstermemi5 olacaktir46. Ki5inin kendi i5lerinde gösterdigi özeni temel alan bu subjektif (43) Httkmtn lafzina göre iade bor9lusu yalmzca malln ortadan kalkmas veya

kötulemesi hallerinde kendi i5lerinde gösterdigi özeni göstermi5 oldugunu kamltlayarak

bedel tizerinden iade borcundan kurtulacaktir. Buna kar5lllk, iade bor9lusunu, diger iade inikånslzllklanmn söz konusu oldugu hallerde, örnegin maln kullanlimasi halinde, maln ortadan kalkmasi halinde olacagindan daha zor bir dumma sokmak iQin herhangi bir neden yoktur. Bu nedenle iade bor9lusunun kendi i5lerinde gösterdigi özeni göstermesine kar5lllk maln ortadan kalkmasi veya kötttle5mesi dl5lnda bir iade inikånslzllg meydana geldigi hallerde de ahllmn bedel tzerinden iade ytikiilnlttltgtnden kurtulmasi gerekmektedir: Röthel, § 346 BGB, Rdnr. 26.

(44) Her ne kadar htkttmde yalmzca malln köttilesmesi veya ortadan kalknasi ifadeleri kullamldlysa da, malln temlik edilmesi, ttketilmesi ve benzeri iade inikanslzhklar bakmindan da uygulanasl öntinde bir engel yoktur. MI-Ko/Gaier, § 346 BGB, Rdnr.

(45) Kendi i5lerinde gösterdigi özen kriteri, 2002 degi5ikligi öncesi BGB bakmindan kusurdan ne anla5llmasl gerektigine ilikin bir teori olarak ele allnmaktayken, 2002 degi5ikligi sonraslnda bedel tizerinden iadeyi ortadan kaldiran bir dumm olarak däzenlennrÉtir. § 346/f 3 B GB'de bahsi geQen ki5inin kendi i5lerinde gösterdigi özen kriterinin V"iligentia quam in suis" olarak anla5llmaslmn mämrnkn olmadlgl görä5ät iQin ise bkz. Döll, s. 287 vd.

(46) Belirtmek gerekir ki, dönme hakkl sahibinin dömneye yol aQan dummun bilincinde olmasimn § 346 BGB/f 3/b.3 'te yer alan istisna httkmtnttn uygulanasl bakimlndan bir etkiye sahip olup olmadlil tartimalldir. Bir gört5e göre, bu httkmtn iade bor9lusunun sözle5meden dömneye yol aQan sebebi kendi ihmali nedeniyle bilmedigi durumilarda uygulamnamasl gerekmektedir. Eger iade bor9lusu, sözle5meden dönmesine yol aQan sebebin farkinda oldugu veya farkinda olmasl gerektigi aamya gelmise, bundan böyle ba5kasimn malvarligmnda yer alan bir 5eyi idare ettiginin farkindadir. Bu nedenle artik "kendi i5lerinde" gösterdigi özenden bahsedilemez. Dolaylslyla alilimn dönme hakkina yol aQan durumun bilincinde olmasi halinde,

(19)

özen kriteri, yalnizca iade bor9lusunun satim konusu malla karilla5tirilabilir nitelikteki malvarligi degerleri bakimindan söz konusu olabilecektir. Ba5ka bir deyile, alici, kendisine ait olan ve satim konusu malla karilla5tirilabilecek

nitelikte bir malvarligi degeri bakimindan gösterdigi özen ve dikkati, satim

konusu mal bakimindan göstermemi5 ve malm aynen iade edilmesi imkånslz hale gelmise malm degerini iade etmek zorunda kalacaktir47. Bu durum

ki5i-1i kendi i5lerinde gösterdigi özeni göstermesine ragmen malm kaza nedeniy-le zarara ugradigi hallerde de alicinin bedel tizerinden iadeye gerek

kalmak-sizin sözle~meden dönebilmesi sonucunu dogurur. Diligentia quam in suis öl09tu yalnizca alicinin basit ihmalden sorumlu olmadigi anlamina degil, ayni zamanda malm kaza nedeniyle ortadan kalkmasi riskini de ta5imadiäi anlami-na gelir48. Bu da aslinda pratikte önceki § 350 BGB ve TBK md. 228/fl'le

ayni sonucu meydana getirmektedir49.

B- Fransiz Hukuku

Fransiz Medeni Kanunu md. 1647/f 'e göre satim konusu malm kendi ayibi nedeniyle ortadan kalkmasi halinde alici sözle5meden dönebilmekte ve satim bedelini alicidan talep edebilmektedir.

Fransiz Medeni Kanunu'nda malm kaza nedeniyle ortadan kalkmasi durumu konusunda ise Ttirk, isvi9re ve Alman hukuklanndan farkli bir dtizen-lemeye yer verilmitir. Fransiz Medeni Kanunu md. 1647/f2'ye göre satim konusu malm kaza nedeniyle ortadan kalktigi hallerde alici dönme hakki ve

§ 346 BGB/f. 3/b.3'te yer alan istisna httkn uygulamnayacaktir. Bkz. Mu-Ko/Gaier, § 346 BGB, Rdnr. 57.

(47) Röthel, § 346 BGB, Rdnr. 30; Mu-KolGaier, § 346 BGB, Rdnr.56; Honsell,

Besonderer Teil, s. 107.

(48) Aym yönde bkz. Serozan, Dönme Hakkimn Simrlan, s. 217; Honsell, Gefahrtragung,

s. 364; Faust, s. 486; Döll, s. 270; Honsell, Schuldrechtsmodernisiemng, s. 188.

(49) Boels'e göre Alman Hukukundaki bu hlu.m "geni alamda kaza" kavramim dttzeniremektedir. Bu QerQevede eger allcl kendi i5lerinde gösterdigi özeni göstermi5 olmasina ragnen meydana gelen iade inikånslzlllm engelleyememi5se, hasarln dönme hakkimn kullamlmasina aylpli mal teslim etmi5 olmasi nedenlyle sebebiyet vermti olan saticlya geQmesi eyamn dogasina uygun dä5ecektir, Boels, s. 139. Ba5ka bir deyi5le alici mala kendi i5lerinde gösterdigi özeni göstermi5 oldugu stirece, maln ortadan kalkmasindan veya kötätle5mesinden somnmlu tutulamayacaktir. Bu nedenle yeni BGB hikämlerine göre alici eski § 351 BGB'dekinden daha avantajli bir konumdadir. Zira § 346 BGB htikm QerQevesinde azaltilng

bir özen ölQttfi getirilmi5tir. Aynca bkz. Boels, s. 141; Wagner, s. 602.

(20)

hatta bedel indirimi hakkini dahi kullanilamamaktadr 50. Bu çerçevede Fran-slz Hukuku'nda malin beklenmeyen hal (cas fortuit) nedenlyle ortadan kalkti-gi durumlarda, iade hasanna alici katlanacaktir.

Fransiz Medeni Kanunu'nda malin kaza nedenlyle ortadan kalktii hal-lerde ahcinln donme hakkini kullanamamasi kuralinln benimsenmi5 olmasi doktrinde ele5tirilmektedir. Doktrinde bazi yazarlar, satlm konusu malin kaza nedenlyle veya ahcinln kusurlu bir davranii sonucunda ortadan kalktii

hal-lerde de bedel uzerinden iade yüküimltïlüigüintïn yerine getinilmesi 5artiyla ah-clnln sozle5meden donebilmesinin gerektigini savunmaktadirlar51.

C- Viyana Satim Sôzlemesi (Convention on Contracts for the International Sales of Goods)

Yukarlda ortaya koydugumuz duzenlemelerden farkh olarak, CISG'de Jade imkânsizligi52 halleri tek tek sayilmak suretiyle bunlarin donme hakki-nln kullanlmasi uzerindeki etkileri belirlenmemi5tir. CISG md.

82'ye

gôre, ahcinln donme hakkini (rescission of conract1avoidance) kullanabilmesi için, satlm konusu mali büiyüik ôlçüide teslim aldii ko5ullarda geri verebilecek du-rumda olmasi gerekmektedir53. Bu çerçevede, Viyana Satlm Sozle5mesinde satlm konusu malin aynen iadesinin mumkun olmamasi hall genel olarak

(50) BK-Giger, Art. 207 OR, N. 8; Wagner, s. 597. (51) Aynntlli bilgi için bkz. Hornung, s. 130.

(52) CISG anlanunda iade imikânslzligl"teslimalinim olanmallann" iade edilememesini ifade ettiginden, allclmn dônme hakklm kullandiinda aym ttirdeki farkli mallan iade etmesi sôz konusu olamaz. Aksi halde allclya spektlasyonda bulunma hakkl tamnni olurdu. Bkz.

Fountoulakis, C.: Madde 81-84, Milletlerarasi Mal Satlmlne ili5kin Sôzle5meler Hakklnda

Birle5mi5 Milletler Antla5masl (Viyana Satlm Sôzle5mesi) Serhi, ed. Ingeborg Schwenzer ve Pinar Çaglayan Aksoy, istanbul 2015, Art. 82 CISG, N. 5; Mu-KOlHuber, Art. 82 CISG, N. 3; Weber, Art. 82 CISG, N. 6; Enderlein, FMaskow, D.: International Sales Law, Oceana Publications 2002, Art. 82 CISG, Nr. 2.2.

(53) CISG'e gôre sôzle5meden dônme alnda malin büyüik ôlçtde teslim allnan ko5tllarda geri verilebilir olup olmadlgi ônemlidir. Alici sôzle5meden dônme hakklnl

kullandiktan sonra malda meydana gelen esasli degi5iklikler sôzle5meden dônme hakkimn kullamlmaslna etki etmez. Sùphesiz bu durumda ortaya çikan zarann alici tarafindan tazmin edilmesi gerekmektedir. Ferrari, Art. 82 CISG, Rdnr. 2; Magnus, U.: Staudinger BGB Wiener UN-Kaufrecht (CISG), Sellier- de Gmyter 2005 (StaudingerlMagnus), Art. 82 CISG, N. 15;

Mu-KOlHuber, Art. 82 CISG, N. 6; Weber, Art. 82 CISG, N. 1; Zuber, Art. 82 CISG, N. 6; Huber, s. 212. Aksi gôri5te: EnderleinlMaskow, Art. 82 CISG, Nr. 1.3.

(21)

dénme hakkinin kullanilmasina bir engel olarak dtizenlenmiýtir. Diger bir ifadeyle satlm konusu maln -btiytik él9ide teslim alindiýi gtinkti durumun-da5 4

- saticiya iade edilmesi, sózleýmeden dénme hakkinin kullanilmasinin én koýuludur55. Bu 9er9evede, gére maln degerini artiran veya degeri izerinde bir etki meydana getirmeyen degiýiklikler sézleómeden dénme hakkinin kul-lanilmasina engel teýkil etmemektedir56.

Hemen belirtelim ki, alicinin satlm konusu mali btiytik él9tide aldigi gtinkti durumunda saticiya iade edemedigi hallerde sózleýmeden dénme hakki-ni kullanamayacak olmasi, mutlak bir kural degildir. CISG md. 82/f.2'de sayi-lan ti9 durumda, iade bor9lusu alici mali btiytik él9ihde teslim aldigi gtinkti ko-ýullarda iade edememesine ragmen sózleýmeden dénebilmektedir. CISG md. 82/f.2'de57 yer alan ilk istisna, maln alicinin teslim aldigi gtinkti koýullarda

iade

edilmesinin alicinin bir davranii veya ilimali olmaksizin imkånsizlaýtiýi hallere ili kindir. Ikinci istisna, ayiba karýi tekefffil hitiktimlerine baývuru ýarti olan muayene ktilfetinin yerine getirilmesi sirasinda maln ortadan kalkmasi veya kóttileýmesi halidir5 8. Son olarak mal ticari hayatin olaýan akii i9inde yeniden satilmiý veya alicinin ayipli ifanin farkina vardigi veya farkina var-masi gereken zamandan énce kullanlmli ya da ýekli degiýtirilmiýse, alici mali aynen iade edememesine karýilik sÉzleýmeden dÉinebilecektir.

Doktrinde hakli olarak i aret edildigi tizere Viyana Satlm Sózleýmesi'nde alicinin mali iade edemedigi hallerde sózleýmeden dénme hakkini kullanama-masi kuralina getirilen istisnalann geniý 9apta dtizenlenmiý olkullanama-masi, adeta istis-nalan kural haline getirmiý ve alicinin Qogu halde lade borcundan kurtularak

(54) Malda meydana gelen degi5ikligin dnemili/esasli bir degi5iklik olup olmadigmn objektif esaslara gdre belirlemnesi gerekmektedir. StaudingerlMagnus, Art. 82 CISG, N. 6;

Ferrari, Art. 82 CISG; Rdnr. 7; Mu-KO/Huber, Art. 82 CISG, N. 4; Zuber, Art. 82 CISG, N. 5. (55) Venturi, S.: Commnentaire Romand, Chevenoz. Werro, Code des Obligations Art.

1-529, s. 1101.

(56) StaudingerlMagnus, Art. 82 CISG, N. 8; Ferrari, Art. 82 CISG, Rdnr. 6.

(57) CISG md. 82/f.2'de yer alan istisnalar snrlaylcl olarak saylln5 olup klyas yoluyla geni5letilmesi minkiin degildir. Bkz. Ferrari, Art. 82 CISG, N. 8.

(58) Bir mahkeme kararnda, alicimn kendisine teslim edilen kablolarl muayene etmek amaQll 9a115tlrmasl sonucunda kablolarda md. 82(2) (b)'de belirtildigi gibi bir ortadan kalkma veya kdtfieme meydana gelmemi, tersine degerini artirmni bile olsa bu httktm uygulanacak ve alici sdzle5meden donebilecektir. Bkz. CLOUT case No. 235 [Bundesgerichtshof, Germany, 25 June 1997].

(22)

sözle5meden dönebilmesine yol a9ml5tlr5 9

. Bunun sebebi, önemli bir borca

aykirilikla sözle5meyi ihlal eden saticinin, malm ortadan kalkmasi halinde

ri-zikoyu aliciya nazaran daha geni5 9apta ta5imasi gerektiginin di!i!ntilmesidir.

CISG md. 82/2/a'ya göre "satlm konusu mal alicinin fiil veya ilhmalin-den kaynaklanmayan neilhmalin-denlerle ortadan kalkarsa" alicinin mall bilytik öl9äde teslim aldigi gtnkti ko5ulda iade edememesine ragmen sözle5meden dönmesi mtimkindir. Malm kendi ayibi nedeniyle ortadan kalktigi durumlarda da all-Clnln fiili veya ilhmali bu ayiba yol a9maktadlr6 0. Bu nedenle malm kendi ayibi nedeniyle ortadan kalktigi hallerde alici sözle5meden dönebilecek ve saticidan satim bedelini geri isteyebilecektir. Madde metninde a9lk9a belirtilmemekle birlikte, alicinin malm tamamen ortadan kalkmadlgl hallerde maldan elinde

kalani saticiya iade etmesi gerekecektir.

Bu diizenlemenin amaci, malm ortadan kalkmaslna saticinin

sözle5me-ye aykiri davranl5lnln (ayipli mal teslim etmi5 olmasinin) sebebisözle5me-yet verdigi hallerde, iade hasanna bu ayklnllga sözle5meye aykin davranarak sebebiyet

veren saticinin katlanmasini saglamaktlr6m. Böylece satlcl malm sözle5meye

aykiri özellikler ta5imasinin sonucu olarak ortaya 9lkan risklere de katlanml5

olacaktir.

CISG md. 82/2/a'ya göre, malm alicinin aldigi ginkti ko5ullarda iade

edilmesinin alicinin bir davranl5l veya ilhmali olmaksizin imkånslzla5tlgl

durumlarda alici sözle5meden dönebilmektedir. Satim konusu malm micbir sebep veya beklenmeyen hal nedeniyle ortadan kalktigi durumlarda, alicinin kendi fiili veya ilhmalinden kaynaklanan bir iade imkånslzlilg söz konusu de-gildir. Bu gibi durumlarda malm ortadan kalkmasi alicinin håkimiyet ve etki

9evresi diinda ger9ekle5mise ve bu sonuQ alici iin öngörälebilir veya

ön-lenebilir degildir. 0 halde CISG md. 82/2/a'ya göre malm micbir sebep veya beklenmeyen hal nedeniyle ortadan kalktigi durumlarda alici sözle5meden

dönme hakkini kullanabilecek ve iade hasarina satici katlanacaktir02 . CISG

(59) Benzer görttte bkz. Hornung, R.Fountoulakis, C.: Kommentar zum Einheitlichen UN-Kaufrecht, 5. Aufl., M~nih 2008, Art. 82, N. 10; Boels, s. 153; StaudingerlMagnus, Art. 82

CISG, N. 16; Weber, Art. 82 CISG, N. 2; EnderleinIMaskow, Art. 82 CISG, Nr. 1.2.

(60) HornungIFountoulakis, Art. 82, N.13; Boels, s. 22; Ferrari, Art. 82 CISG, N. 10; Mf-KOlHuber, Art. 82 CISG, N. 14; Weber, Art. 82 CISG, N. 17; Zuber, Art. 82 CISG, N. 10.

(61) HornungIFountoulakis, Art. 82, N. 10; Boels, s. 126.

(62) HornungIFountoulakis, Art. 82, N.10; StaudingerlMagnus, Art. 82 CISG,

(23)

BATIDER/QAGLAYAN AKSOY

md. 82/2/a huikmuinde yer alan istisnalarin son derece geni apll olmasi ne-deniyle bu duizenleme de TBK md. 228'e paralel sonular ortaya lkmasina neden olmaktadlr6 3.

D- Hukukun Yeknesakla~tirilmasini Duizenleyen Diger Metinlerdeki Durum

PECL'a (Principles of European Contract Law/Avrupa Sjzle~me Huku-ku Prensipleri) g6re64, iadenin imkdnsiz hale geldi~i durumlarda da alici s6z-lemeden d6nme hakkini kullanabilecektir. Aynen iadenin yapilamadii du-rumlarda, bedel izerinden lade esasi benimsenmi~tir. PECL md. 9: 309'a g6re s6zlemenin sona ermesiyle ifa ettigi edimi geri alamayan taraf (...) edimin kar i taraf iWin degeri oraninda makul bir bedel talep edebilir. Belirtmek ge-rekir ki, mahn kaza nedeniyle ortadan kalktl~l durumlarda lade hasanna lade borlusunun katlanmasl gerekti~i hususu bugin artik kabul edilen bir esas olmasina ragmen, bu hususa PECL'da a~lk~a yer verilmemi olmasi doktrinde eletirilmektedir65.

PICC'de (Principles of International Commercial Contracts/Ulus-lararasi Ticari Sjzle~me Prensipleri) de aynen iadenin muimkuin olmadlgl durumlara ilikin ayn bir hikuim yer almaktadlr. PICC md. 7.3.6(1)'e g6re, aynen iadenin uygun olmadlgl veya makul olmadlgl hallerde, uygun olduku takdirde66 bedel izerinden iadede bulunularak s6zlemeden d6nulebilecektir. Burada edimin yerine 6denecek olan bedel, ifanln degeri kadar olacaktlr. Bu er~evede, mahn ayibi nedeniyle ortadan kalktlgl durumlar dl~lnda, lade borg-lusu alicinin mahn degerini jade ederek sozlemeden donebilecegi sonucuna varmak muimkunduir.

N.21; Ferrari, Art. 82 CISG, N. 10; Mu-KOlHuber, Art. 82 CISG, N. 14; Boels, s. 136, 152;

Weber, Art. 82 CISG, N. 18; Zuber, Art. 82 CISG, N. 11. CISG md. 82 hIiklni, scizle~meden donme halinde yalmzca saticimnn malin kaza veya mticbir sebep riskini taldlgi risk dagilnu mekanizmaslnln bir parqasl olarak degerlendirilmektedir. Bkz. CLOUT case No. 422 [Oberster Gerichtshof, Austria, 29 June 1999], Unilex.

(63) Bkz. Honsell, Vertragsverletzung, s. 354.

(64) Yeknesaklatlrma projeleri hakklnda aynntill bilgi iqin bkz. Aksoy, H. C:

Impossibility in Modem Private Law, Switzerland 2014, s. 93 vd. (65) Bkz. Zimmermann, Restitutio, s. 722.

(66) ade inkanslzliglmn sebebinin temeli saticimnn olmadlgl tim durumlarda, alicimn bedel iizerinden iadede bulunmasl "uygun" olacaktlr. Bkz. Honsell, Lebendiges, s. 230.

(24)

DCFR (Draft Common Frame of Reference/Ortak Referans Qeryevesi Taslagi) md. III. - 3:510 vd. htiktimleinde sözle5menin sona erdirildigi du-rumlarda taraflann daha önceden yerine getirmi olduklan edimleri iade et-mekle ytiktimlti olduklan belirtilmitir. Bununla birlikte III. - 3:510 (3) ve (4) htiktimlerine göre, ifa edilmi olan edimin iadesi mtimktin degilse veya iade edilmesi makul olmayan bir 9aba veya masrafta bulunulmasini gerektiriyorsa, edimin degerinin iade edilmesi yoluna gidilecektir. DCFRArt. III. - 3:512 (1) (a) htikmtine göre, bedel tizerinden iade yapilirken edimin ifa anindaki degeri esas alinacaktir. Aynca DCFR Art. III.- 3:512 (3) ve (4) htiktimlerine göre, iade bor9lusu iade alacaklisinin borcu sözle5meye uygun ifa etmemi5 olmasi nedeniyle mall aynen geri veremiyor veya iade bor9lusu hataen fakat makul bir 5ekilde edimin sözle5meye aykiri olmadigi (ayipli olmadigi) dtitincesiy-le ger9ekdtitincesiy-le5tirdigi davrani5lar sonucunda mall aynen iade edemiyorsa, bedel tizerinden iade borcunda bir azalma söz konusu olacaktir. Bu 9er9evede, ör-negin mal kendisinde mevcut ayip nedeniyle ortadan kalkmi5 (DCFR Art. III.

- 3:512 (4)) veya alici malm ayipli oldugunu fark etmeden önce mall

kullan-mi5, ttäketkullan-mi5, i5lemi, 5eklini deäi5tirmi5 veya äQåtnci ki5ilere temlik etmi 5se (DCFRArt. III. - 3:512 (4)), bu durumlar htikmtinde yer alan bedel tizerinden iade ytiktimltiltigtintin istisnasi kapsaminda degerlendirilecektir. Böylelikle saymi5 oldugumuz bu durumlarda iade hasanna satici katlanacaktir.

CESL md. 172 vd. htiktimlerinde sözle5meden döntilmesi halinde taraf-larm iadeyi nasil ger9ekle5tirecekleri dtizenlenmitir. Buna göre, sözle5menin sona ermesi halinde taraflar birbirlerinden almi5 olduklan 5eyi iade etmekle ytiktimltidtir. Eger alnan 5eyin iadesi mtimktin degilse, parasal degerinin67 iade edilmesi gerekmektedir (CESL md. 173). Diger bazi yeknesakla5tirma projelerinde oldugu gibi CESL'da da iadenin yalnizca imkånsiz hale geldigi durumlarda degil, makul olmayan bir 9aba veya masraf yapilmasini gerektir-digi durumlarda da (diger tarafin mtilkiyete ilikin menfaatlerini ihlal etme-mek ko5uluyla) iade bor9lusunun bedel tizerinden iadeyi se9im hakki bulun-maktadir.

(67) CESL md. 173/f. 2'ye göre bedel tizerinden iade yapilirken, mallar iadenin yapildigi tarihe kadar iade borQlusu nezdinde bozulmadan veya zarara ugratilmdan kalsaydi sahip olacaklan deger esas allnacaktir.

(25)

OR 2020 Projesi'nde sözle5melerin tasfiyesi yeknesak bir rejime tabi tutulmutur (Bkz. Art. 79 vd. OR 2020)68. Tasfiye esnasinda taraflann birbir-lerinden almi olduklari edimleri iade etmeleri gerektigi a9lk9a belirtilmi, aynen iadenin imkansiz oldugu veya makul olmadigi durumlarda ise ifa edil-mi5 olan edimin veya hizmetin parasal kariliinin ödenecegi htikme baglan-mitir (Art. 80 OR 2020)69. Bu Qerxevede, iade bor9lusu edimi elden 91karml5, edim ortadan kalkmi veya hi9 ya da a5lrl bir masraf yapilmadan aynlamaya-cak 5ekilde ba5ka 5eylerle birle5mise iade bor9lusu bedel tizerinden iadede bulunarak sözle5meyi sona erdirebilecektir70. Bedel iizerinden iadenin nasil ger9ekle5tirecegine ilikin ise ayn bir htikme yer verilmi5tir71. OR 2020 md. 82'ye göre, iade edilecek miktar sözle5menin kuruldugu andaki taraf irade-lerine göre belirlenecek, aynca ayni htikmtin äitianci! fikrasina göre, ifanin ayipli oldugu durumlarda bu miktar orantili olarak di!5i!röilecektir72.

Bu noktada belirtmek gerekir ki OR 2020'nin tasfiyeyi diizenleyen hiä-ktimlerinde bedel izerinden iade ytiktimlitltöigtnin istisnalanna yer verilme-mi5tir. Bu durum karisinda, ömegin teslim edilmi olan maln kendisinde mevcut olan ayip nedeniyle ortadan kalktigi durumlarda iade bor9lusunun (konumuz bakimindan alicinin) bedel iizerinde iade yåikäimliältåig altinda olup olmadigi sorusu cevapsiz kalmaktadlr73.

(68) Aynntill bilgi iQinbkz. Buz, Räickabwicklung, s. 567 vd.; Lehmann, M: Innovation durch den OR 2020-Entwurf: Die Vorschriften iber die Liquidation, SZW 2015 s. 337 vd, s. 342 vd.;

(69) Aynntill bilgi iQin bkz. Buz, Räckabwicklung, s. 572 vd.

(70) Huguenin/Hilty/Purtschert, Art. 81 OR 2020, Nr. 9.

(71) Ayrintili bilgi iQin bkz. Huguenin/Hilty/Purtschert, Art. 82 OR 2020, Nr. 1 vd; Lehmann, s. 339 vd.

(72) Ömegin piyasa degeri 10.000 TL olan bir araba iin taraflar sözle5mede 20.000 TL kararla5tr=li ve bu arabada degerini 1000 TL azaltan bir aylp meveutsa; allCl sözle5meden döndäi4inde satlclya iade etmesi gereken miktar 18.000 TL'dir. Alici söz konusu bu mal i9in

yan yarlya daha fazla ödemti oldugundan, iade edilecek miktar belirlenirken de taraf iradeleri esas allnmall ve aylbin meydana getirdigi deger azalmasimn iki kati olmalldir (2000 TL). Bkz.

Lehmann, s. 340.

(73) Buz, Räckabwicklung, s. 575.

(26)

III. TBK MD. 228/F. 1 HUSKMUNUN UYGULANMASININ

SARTLARI

1. Satim Konusu Malin Ayip Sebebiyle Yok Olmasi veya Zarara Ugramasi

Mal kendi ayibi nedenlyle yok olur veya agir biçimde zarara ugrarsa TBK md. 228/f l'e gôre alici dônme hakkini kullanabilecek ve aypli maldan elinde ne kaldiysa onu Jade ederek saticidan satim bedelini geri isteyebilecek-tir. Bu çerçevede, malin ayibi nedenlyle ortadan kalkmasi halinde, alicinin dônme hakkini kullanmasi engellenmemi5 ve jade hasari saticiya (jade ala-cakhislna) yüiklenmi5tir.

Malin kendi ayibi nedeniyle yok olmasi veya zarara ugramasi hali, jade imkânsizhlgina neden olan sebepler arasinda en az tartimali olanldlr. Malin kendi aylbl nedeniyle jadesinin imkânsiz hale gelmesinin dônme hakkinin kullanilmasina engel olmamasi gerektiâi konusunda kar5ila5tirmali hukukta gôrù5 birligi mevcuttur 4. Bu çerçevede, TBK md. 228/f 1 hùkmùnde yer alan dûzenleme hukuk politikasi açisindan da isabetli bir hùkùm olarak degerlen-dirilmektedir7 5.

Bu htikmtin temelinde alîcînîn satim konusu mali jade edebilecek du-rumda olmamasinin rizikosunu, mali ayîplî olarak teslim eden satîcînîn tai-masi gerektigi dtitincesi yatmaktadr7 6. Satîci, borcunu geregi gibi ifa etme-yerek ayplî bir mal teslim etm5 olmasînîn sebebiyet verdigi sonuçlan alîcîya ytikleyememelidir7 . Kendi uygun ifa ytiktimltiltigtinti yerine getirmeyerek ayîplî mal teslim eden jade alacaklisi (satîci), hasann alîcîya geçtigine gûve-nerek satim bedelini jade ytiktimltiltigtinden kurtulamamalidilr7 8.

Bu dtizenlemeye ili5kin olarak bir hususa daha deginilmesi yerinde ola-caktir: 818 sayîlî Borçlar Kanunu'nda malin ayîp nedeniyle telefve ziyaa veya hasara ugramasindan bahsedilmekteydi. 6098 sayîlî TBK'da ise htikme, satim

(74) Karilatirmall hukuktaki dûzenlemeler hk. bilgi için bkz. yuk. § 2, Il.

(75) Hartmann, S.: Die Rùckabwicklung von Schuldvertrtgen, Zurich 2005, s. 177;

BK-Giger, Art. 207 OR, N. 9. (76) Hartmann, Nr. 429.

(77) BK-Giger, Art. 207 OR, N. 9; Boels, s. 93; Yavuz, Ozel Hûkfler, s. 72; Hartmann, Nr. 430.

(78) Rothel, § 346BGB, Rdnr. 25; Mu-KolGaier, § 346 BGB, Rdnr. 51. C. XXXIII Sa. 3]