T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü
İş
letme Anabilim Dalı
Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bilim Dalı
Sanayi İşletmelerinde Üretim Planlaması ve
Sezersan Matbaacılık ve Ambalaj San. Tic. A.Ş.’de
Örnek Uygulama
Ayşe Gül BİLİCİ
Yüksek Lisans Tezi
Danışman
Prof. Dr. Mahmut TEKİN
ÖZET
SANAYİ İŞLETMELERİNDE ÜRETİM PLANLAMASI VE SEZERSAN MATBAACILIK VE AMBALAJ SAN. TİC. A.Ş.’DE ÖRNEK UYGULAMA
Ayşe Gül BİLİCİ 054227021006
Yüksek Lisans Tezi, Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mahmut TEKİN
Nisan, 2010
Bu projenin amacı, sanayi işletmelerindeki üretim ve üretim planlama konularını teorik olarak ele almanın yanı sıra, sanayi işletmelerinde üretim planlamasının önemini örnek bir uygulama ile ortaya koymaktır.
Çalışmanın teorik kısmında üretim ve üretim planlamanın tanımları yapılmış ve sanayi işletmelerinde üretim planlamasının öneminden, çeşitlerinden ve yöntemlerinden bahsedilmiştir. Uygulamada ise; firmanın faaliyet alanı incelenmiş, firma hakkında kısa bir bilgi verilmiş, mevcut üretim planlama sisteminden bahsedilmiş ve eksiklikleri belirlendikten sonra yeni bir sistem çalışması yapılarak, etkileri gözlemlenmiştir.
ABSTRACT
PLANNING OF PRODUCING IN INDUSTRIAL COMPANIES
AND THE EXAMPLE OF APPLICATION IN SEZERSAN PRINTING
AND PACKAGING IND. TRD. INC. CO.
Ayşe Gül BİLİCİ 054227021006
Master Degree Thesis, Production Management and Marketing Department Thesis Consultant: Prof. Dr. Mahmut TEKİN
April , 2010
The aim of this project is not only to handle the subjects of producing and planning of producing in industrial companies but also to bring up the importance of planning the producing in industrial companies by applying it to an example.
In the theoretical part of this study, the definition of producing and the planning of producing has been given and the importance, the types and methods of and the planning of producing in industrial companies has been mentioned. In application, the activity field of company has been examined, brief information has been given, the available system of planning of production has been mentioned and after the defects of the system were defined, a new system work whose effects have been observed was studied.
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birliği
A.B.D. : Amerika Birleşik Devletleri
AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu
ALU : Aluminyum Film
ASD : Ambalaj Sanayicileri Derneği
A.Ş. : Anonim Şirket
BOPP : Bi-axially Oriented Polypropylene Film (Tek Taraflı Gerdirilmiş Polipropilen Film)
CAD/CAM : Bilgisayar Destekli Üretim Sistemleri
CIM : Bilgisayarla Bütünleşik İmalat
CPP : Cast Polypropylene Film (Gerdirilmemiş Polipropilen Film)
ECE : Avrupa Ekonomik Komisyonu
EFTA : Avrupa Serbest Ticaret Birliği
EPF : Avrupa Ambalaj Federasyonu
ERP : Enterprise Resource Planning (Kurumsal Kaynak Planlaması)
FAO : Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü
FEFCO : Avrupa Oluklu Mukavva İmalatçıları Federasyonu
FMS : Esnek Üretim Sistemleri
GOST - R : Rusya Federasyonu Standartları ve Kalite Sertifikası
JIT : Tam Zamanında Üretim
MRPI : Malzeme İhtiyaç Planlaması
MRPII : İmalat Kaynakları Planlaması
OPT : Optimize Üretim Teknolojisi
PE : Poli Etilen Film
PET : Polyester Film
PVC : Polivinil Klorür
TS : Türk Standartları
TSE : Türk Standartları Enstitüsü
TSEK : Türkiye Standartları ve Kalite Sertifikası
TABLOLAR
Tablo 1 – Talep Tahmininin Üretim Planlaması İçindeki Yeri ...69
Tablo 2 – Stok Kartı Kayıtları...112
Tablo 3 – Reçete Listesi ...113
Tablo 4 – Malzeme İhtiyaç Takibi ...114
Tablo 5 – Satın Alma Talep Formu...114
Tablo 6 – Stok Planlama Kayıtları ...115
Tablo 7 – Müşteri Siparişlerinin Açılması...116
Tablo 8 – Üretim Planlama Ekranı...117
Tablo 9 – Üretim İş Emri...118
Tablo 10 – İş Emri ve Üretim Karşılaştırma Raporu ...118
Tablo 11 – Üretim Sonu Kaydı ...119
Tablo 12 – Aktivite / Arıza Detay Raporu...120
Tablo 13 – Maliyet Listesi ...121
Tablo 14 – Ürün Malzeme Maliyet Oluşturma...122
Tablo 15 – Satılan Malın Maliyeti Mahsubu ...122
Tablo 17 – Stok Performansı ...123
Tablo 18 – Satıcı Performansı...124
Tablo 19 – Büçe Planlama ...125
Tablo 20 – 2006 – 2007 : Aylara Göre 1 Yıllık Pvc Film Üretimi ...126
Tablo 21 – 2006 – 2007 : Aylara Göre 1 Yıllık Metalizeli Film Üretimi ...128
Tablo 22 – 2006 – 2007 : Aylaya Göre 1 Yıllık Baskılı Film Üretimi ...130
Tablo 23 – 2007 – 2008 : Aylara Göre 1 Yıllık Pvc Film Üretimi ...132
Tablo 24 – 2007 – 2008 : Aylara Göre 1 Yıllık Metalizeli Film Üretim ...134
GRAFİKLER
Grafik 1 – 2006 – 2007 : Aylara Göre 1 Yıllık Pvc Film Üretimi ...127
Grafik 2 – 2006 – 2007 : Aylara Göre 1 Yıllık Metalizeli Film Üretimi ...129
Grafik 4 – 2007 – 2008 : Aylara Göre 1 Yıllık Pvc Film Üretimi ...132
Grafik 5 - 2007 – 2008 : Aylara Göre 1 Yıllık Metalizeli Film Üretimi...134
Ş
EKİLLER
Şekil 1 – Firmaya Ait Organizasyon Şeması ...94
Şekil 2 – Pvc Film Üretim Akış Şeması ...101
Şekil 3 – Baskı Üretim Akış Şeması ...103
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ
BİRİNCİ BÖLÜM
ÜRETİM KAVRAMI VE ÜRETİM PLANLAMASI
1.1.Üretim Kavramı...4
1.1.1.Üretim Sistemi ve Üretim Sistemi Türleri ...5
1.1.2.Üretim Sistemlerindeki Gelişimin Nedenleri ...9
1.2.Üretim Planlaması ...12
İKİNCİ BÖLÜM SANAYİ İŞLETMELERİNDE ÜRETİM PLANLAMASI 2.1.Sanayi İşletmelerinde Üretim İşlemi ...20
2.2.Sanayi İşletmelerinde Üretim Planlamasının Önemi ve Kapsamı ...21
2.3.Üretim Planlamasında Problemin Belirlenmesi ...23
2.4.Sanayi İşletmelerinde Üretim Planlaması Çeşitleri ...25
2.4.1.Üretim Sistemi Planlaması ...26
2.4.2.İmalat Planlaması...35
2.4.3.Malzeme ve Materyal Planlaması...38
2.4.4.Takım Planlaması...40
2.4.5.İşgücü Planlaması ...40
2.5.Üretim Planlamasında Matematiksel Yöntemler...44
2.5.1.Genel Doğrusal Programlama Yöntemi ...46
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AMBALAJ VE AMBALAJ SANAYİ
3.1. Ambalajın Tanım ...79
2.2. Ambalaj Seçimi ...80
2.3. Ambalaj Maliyeti ...83
2.4. Ambalaj Sanayi Tarihi ...83
2.5. ASD (Ambalaj Sanayicileri Derneği) ...85
2.6. Ambalaj Mevzuatı (Türk Standartları)...86
2.7. Iso 9000’in Ambalajlama İle İlgili İlkesi...87
2.8. Ambalaj Standartlarıyla İlgili Kuruluşlar...88
2.9. Türkiye’ de Ambalaj Sanayi ve Pazarı ...89
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BİR AMBALAJ SANAYİ İŞLETMESİNDE ÜRETİM PLANLAMASI UYGULAMASI 4.1. Ambalaj Sanayi İşletmesini Tanıtıcı Bilgiler: Sezersan Matbaacılık ve Ambalaj San. Tic. A.Ş. ...91
4.2. Firmaya Ait Organizasyon Şeması ...94
4.3. Üretim Aşamaları...95
4.3.1. Firmanın Üretim Alanlarından PVC’ye Kısa Bir Bakış...95
4.3.2. Firmanın Faaliyet Alanlarından Tifdruk Baskıya Kısa Bir Bakış ...96
4.3.3.Firmanın Faaliyet Alanlarından Metalize Kaplamaya Kısa Bir Bakış ...97
4.4. Firmada Çalışan Personel Durumu...97
4.5. Üretim İçin Kullanılan Hammaddelerin Tedariki ...98
4.6. Firmanın Üretim Aşamaları ...101
4.6.1. Pvc Film Üretimi...101
4.6.2. Baskı Üretim Akışı...103
4.6.3. Metalizasyon...105
4.7. Üretim Planlama Uygulaması ...107
4.7.1. Siparişin Alınması...108
4.7.2. Sipariş Onayının Alınması ...108
4.7.3. Tasarım Onayının Alınması...108
4.7.4. Hammadde ve Yarı Mamul Temini ...108
4.7.5. Film Üretiminin Gerçekleştirilmesi ...109
4.7.6. Baskı Üretiminde Kullanılacak Makinelerin Belirlenmesi ...109
4.7.7. Baskı İş Emrinin Verilmesi ...109
4.7.8. Üretime Başlanması ve Kontrolü...109
4.7.9. Üretim Raporlarının Alınması ...110
4.7.10. Sevkiyat ...110
4.8. Sezersan A.Ş.’de Üretim Planlaması Sistemi İyileştirilmesi ...110
4.9. Yıllık Üretim Verilerinin Kıyaslanması...126
4.9.1. 2006-2007 Dönemi Farklı Üretim Türlerine Ait 12 Aylık Üretim Planlama Verileri ...126
4.9.2. 2007-2008 Dönemi Farklı Üretim Türlerine Ait 12 Aylık Üretim Planlama Verileri ...132 4.10. Uygulama Sonucu...136 SONUÇ ...137 KAYNAKÇA ...140 TEŞEKKÜR...150 ÖZGEÇMİŞ ...152
GİRİŞ
Üretim, en temel anlamıyla, hayatın devamlılığının sağlanabilmesi için, eldeki kıt kaynaklardan fayda yaratılması olarak tanımlanmaktadır. Üretim, insanlık tarihinin başlangıcından beri var olan ve sürekli gelişen bir kavramdır. Günümüzde üretim, karmaşık, hayatın her noktasında etkili, daha çok dikkat, zaman ve hassasiyet isteyen, sistemsel bir kavram haline gelmiştir.
İşletmelerin rekabet ortamında ayakta kalabilmeleri ve varlıklarını sürdürebilmeleri kalite, verimlilik, maliyet ve hızlı cevap verebilme yeteneğine bağlıdır.
Üretimin verimliliğini ve kaliteyi artırmak amacı ile bilimsel esaslara dayalı üretim yönetimi ve planlama sisteminin oluşturulması, artan rekabet baskısı ve zorlu ekonomik koşullar nedeniyle her geçen gün önemini artırmaktadır. Rekabet, işletmelerin hizmet düzeylerini artırırken, teknolojinin hızla gelişmesi ürünlerin yaşam döngülerini kısaltmış ve şirketleri yeni teknolojileri benimsemeye itmiştir.
Gelişen teknolojilere ayak uyduran şirketler, işlerini tüm yönleriyle destekleyen sağlam bir bilgi sistemine ihtiyaç duyarlar. Bu sistem işletmeleri, satın almadan, pazarlamaya, üretimden, lojistiğe, kalite kontrolden, finansa kadar her cepheden güçlü ve esnek bir şekilde destekler, değişime uyum sağlama yeteneği kazandırır.
1930’larda istatistiksel stok kontrol sistemleri kullanılırken, 1980’li yıllardan itibaren bilgisayarın yaygınlaşması ile bazı batı ülkelerinde, ilk adımda MRP (Malzeme İhtiyaç Planlaması), arkasından MRPII (Üretim Kaynak Planlaması) ve son olarak da ERP (İşletme Kaynakları Planlaması) sistemleri geliştirilmiştir. Üretimdeki çeşitlilik ve karmaşıklık, işletmelerde koordinasyonu sağlamanın zorluğu, bölümler arasında bağımlılıklar oluşması, satın alma ve depolama faaliyetleri, hizmet, kalite ve fiyat
rekabeti, işgücü, makine ve malzeme kullanımı, üretimdeki hataların minimize edilmesi zorunluluğu bu sistemlerin geliştirilmesini gerekli kılmıştır.
Planlama, özellikle üretim işletmelerinde şirketin komuta bölümdür. Planlama bütün bölümlerle iç içe çalışır ver her bir birimin bilgi kaynağıdır.
Bu çalışmada sanayi işletmelerinde üretim planlamasının öneminin bir üretim sanayi işletmesinde uygulama yapılarak ortaya konulması hedeflenmiştir.
Çalışma 4 bölümden ibarettir;
Birinci bölümde, üretim ve üretim planlama kavramlarının çeşitli bilim dallarına göre tanımları yapılmış, üretim sistemleri ve üretim planlama konuları üzerinde durulmuştur.
İkinci bölümde sanayi işletmelerinde üretim ve üretim planlamasının önemi ve kapsamı ele alınmış, üretim planlamasında problemin belirlenmesinden, üretim planlamasının çeşitleri ve yöntemlerinden bahsedilmiştir.
Üçüncü bölümde uygulamanın yapılacağı sanayi işletmesinin faaliyet alanı incelenmiş, uygulamanın net bir şekilde aktarılabilmesi için gerekli bilgiler verilmiş ve Türkiye’de ambalaj sektörü incelenmiştir.
Dördüncü ve son bölümde üretim planlamasının bir sanayi işletmesinde uygulanmasına yer verilmiştir. Öncelikle uygulamanın gerçekleştirileceği Sezersan Matbaacılık ve Ambalaj San. Tic. A.Ş. kısaca tanıtılmıştır. Firmadaki mevcut sistem incelenmiş, eksiklikleri tespit edilmiş ve sistemin iyileştirilmesi için bir proje hazırlanmıştır. Projenin uygulamasına geçilmiş ve uygulama sonunda eski ve yeni sistemler kıyaslanarak, uygulamanın sonuçları değerlendirilmiştir.
BİRİNCİ BÖLÜM
ÜRETİM KAVRAMI VE ÜRETİM PLANLAMASI
1.1.Üretim Kavramı
Üretimde temel amaç, bir mamul veya hizmeti yaratmaktır. Üretim dar anlamda; makine, insan ve malzeme kullanımı yoluyla bir fiziksel varlığın yapımı veya bir hizmetin ortaya konulması şeklinde tanımlanmaktadır.1
Mühendisler için üretim; bir fiziksel varlık üzerinde onun değerini arttırıcı bir değişiklik yapmak ya da hammadde ve yarı mamulleri mamule dönüştürmektir. Ekonomistler için üretim ise; bir fayda meydana getirmektir. Bu tanımlardan anlaşıldığı gibi, üretim, içeriği çok geniş ancak ana amacı topluma değer yaratmak olan bir fonksiyondur. Üretim sistemleri, sadece fiziksel üretimi gerçekleştiren sistemler değildir. Girdiler üzerinde fiziksel ya da kimyasal değişiklikler yapmayan, hizmet yaratan sistemlerde birer üretim sistemidir. Üretimin gerçekleşmesi için, üretim faktörleri olarak adlandırılan unsurların belirli koşularla ve yöntemlerle bir araya getirilmesi gerekir. Bu unsurların uyumlu bir şekilde çalışması sonucunda da üretim sistemi oluşur.2 İşgücü, malzeme, enerji, bilgi gibi üretim faktörlerinin üretim sistemine girişinden sonra, bunlar üzerinde fiziksel, teknolojik ve ekonomik değişiklikler yapılarak üretim faaliyeti gerçekleştirilir ve sonuçta ürün elde edilir.3
1 Kerim Çetinkaya, Toplam Tasarım, Gazi Kitapevi, Ankara, 2000, s.281. 2 Çetinkaya, a.g.e. s.282.
1.1.1.Üretim Sistemi ve Üretim Sistemi Türleri
Üretim sistemi, işletme sisteminde bir alt sistemdir. Üretim Sistemi, mallar ve/veya hizmetler üretme amacıyla insan gücü, malzeme, makine gibi fiziksel elemanların bir araya gelerek ahenkli bir şekilde çalışması şeklinde tanımlanabilir.4
Üretim sistemleri, malzeme ve ürün akış özelliklerine bağlı olarak şu üç başlıkta incelenebilir:5
1.1.1.1.Akım Üretim Sistemleri
Bu üretim sistemlerinde malzeme veya ürünlerin sürekli, kesintisiz bir akışı mevcuttur. Ya da tam tersi, malzeme sabit işlemler belli bir sıra içinde akış halinde olabilir. Birbirini izleyen bir dizi işlem arasındaki akış yürüyen bantlarla sağlanır. İş akışının bütünü gecikmelere neden olmayacak şekilde iyi dengelenmiş olmalıdır. Akım üretim sistemlerinde, girdi sayısı ve çeşidi çoktur. Ancak, çıktı çeşidi az, miktarı yüksek ve standarttır. Bu nedenle talep, sürekli, dengeli ve yüksek olmalıdır. Bu üretim sistemlerinde kullanılan makineler, sadece belli üretimi gerçekleştirecek şekilde özel amaçlıdır. Üretim bu nedenle esnek değildir. Üretim için çok kalifiye işgücüne gerek yoktur. İş akışı hızlı olduğu için ara stoklar düşüktür, ancak genel talep doğrultusunda üretimin olması mamul stok düzeyini yükseltir. Kitle üretimi olarak da adlandırılan akım üretim sistemleri, yüksek hacimde ve standart ürün üretiminde verimlilik sağlar.
1.1.1.2.Görev Üretim Sistemleri
Bu üretim sistemlerinde, her iş istasyonu ayrı bir görev için dizayn edilir. Bu nedenle benzer makine, teçhizat ve işgücü bir arada gruplandırılır. Üretim sürekli değil partiler halindedir ve her sipariş için farklı akış yolları takip edilir.
4 Aykut Top, Üretim Sistemleri Analiz ve Planlaması, İstanbul, 1994, s.14. 5 Top, a.g.e. s.15.
Çeşitli girdilerle, çeşitli ancak az sayıda çıktı elde edilebilir. Makineler genel amaçlı olduğu için kalifiye işgücüne ihtiyaç duyulur. Genelde sipariş üzerine üretim yapıldığından mamul stokları düşüktür.6 Ancak yüksek kapasite ile çalışıldığı durumlarda ara stoklar yükselebilir. Görev üretim sistemleri, üretim hacminin düşük ve üretimin esnek olması gerektiği durumlarda verimlilik sağlar.
1.1.1.3.Proje Üretim Sistemleri
Bu üretim sistemlerinde ürün akışı yoktur. Bütün işlemler son proje hedefine ulaşmak amacıyla belli bir sırayla gerçekleştirilir. İşlemler tekrar etmez, amaca ulaşıldıktan sonra da sistem tasfiye edilir. Çok çeşitli girdilerin bir araya getirilerek tek bir çıktı elde edildiği bu sistemlerde maliyet yüksek, yönetim planlama ve kontrolü zordur. Üretim şeklinin nasıl olacağı kararı, işletmenin mali yapısını, ürünün kalitesini, bağımlılık ve esneklik özelliklerini etkileyen bir karardır.
Bu karar sonucu tüm fabrika içi düzenlemeler yapılır, uygun makine ve uygun işgücü seçimine gidilir. Bu karar alınırken sermaye, pazar büyüklüğü ve payı, işgücü nitelik ve nicelikleri, teknoloji gibi faktörler göz önüne alınmalıdır.
1.1.1.4.İleri Üretim Sistemleri
Günümüzde işletmelerin rekabet güçlerini koruyabilmeleri için, kalite, hız, esneklik, sürekli gelişme ve çeşitlilik faktörlerine daha fazla önem vermeleri gerekmektedir. Müşteri ihtiyaçlarının belirlenmesinde, tasarımda, üretimde ve sevkiyatta hızlı olunması hayati bir önem taşımaktadır.
Ürüne pazar aramak yerine, müşteri isteklerine göre üretim yapılmakta ve atölye tarzı üretim uygulanmaktadır. Büyük işletmelerin yerini küçük, esnek, dinamik ve uyum sağlayabilen işletmeler almıştır. İşletmelerin tüm bu değişimleri
geçekleştirebilmesi için üretim aşamalarında modern bilgi işlem ve üretim tekniklerini kullanması gerekir. Günümüzde, Bilgisayar Destekli Üretim Sistemleri(CAD/CAM), Esnek Üretim Sistemleri(FMS), Malzeme İhtiyaç Planlaması(MRPI), İmalat Kaynakları Planlaması(MRPII), Tam Zamanında Üretim(JIT), Bilgisayarla Bütünleşik İmalat(CIM), Optimize Üretim Teknolojisi(OPT) gibi kavramlar. İşletme verimliliğini arttırmak amaçlı kullanılan üretim programlama ve denetim yöntemleridir.
Bu yöntemler sadece üretim süreçlerini değiştirmekle kalmamış, üretim yönetimi fonksiyonunu ve işletmenin yapısını da büyük ölçüde etkilemiştir. Malzeme İhtiyaç Planlaması(Materials Requirement Planning) ve İmalat Kaynakları Planlaması(Manufacturing Resource Planning) sistemleri Amerika Birleşik Devletlerinde geliştirilmiştir. Bu sistemler itme mekanizmasına göre çalışır.
Buna göre, tahmini ya da kesinleşen talebi karşılamak için gerekli olan malzeme ve parçaların, üretim ve sipariş miktarları ile zamanı belirlenir. Büyük partiler halinde üretim yapılır. Parçalar gerçek ihtiyaca göre değil, programa göre bir sonraki işleme aktarılır.7 Esnek Üretim Sistemleri (Flexible Manufacturing Systems), bilgisayar kontrollü makinelerle otomatik malzeme taşıyıcısı donanımın bütünleştirildiği, benzer teknolojiye sahip çeşitli mamulleri orta ölçekte üretebilme özelliğine sahip sistemlerdir.
Bu sistemler de, bilgisayar kontrollü ve çok amaçlı makinelerden oluşan imalat hücreleri vardır. Parçaların makinelere yerleştirilmesi ve taşınması, robotlar ve karmaşık taşıma mekanizmaları ile olur. Esnek üretim sistemlerinin klasik üretim sistemlerine göre en önemli üstünlükleri şunlardır: Değişik türden parçalar, otomatik olarak, farklı hacimde üretilebilir. Müşteri talebine hızlı cevap verilir. İşçi gereksinimi az olduğu için, işçilik maliyetleri düşüktür. Tezgâh hazırlık süreleri kısa, mamul
7 Çetinkaya, a.g.e. s.285.
kalitesi yüksek ve stok seviyesi düşüktür.8 Bilgisayar Destekli Üretim sistemleri(Computer Aided Manufacturing), robotları, sayısal kontrol makineleri ve esnek üretim sistemlerini içerir. Üretim süreci başından sonuna kadar bilgisayarlar yardımıyla planlanır, yönetilir ve kontrol edilir. Bu üretimin en önemli özelliği, değişik işleri yapmak üzere tekrar programlanabilmesidir, dolayısıyla esnektir. Aynı işlem defalarca tekrarlanabilir, mamulün tamamlanma süresi kısadır, çeşitli mamul üretebilme esnekliği vardır. Üretim süreci daha iyi kontrol edilir.
Bu üretim sistemlerinde karar desteği sağlamak amacıyla, programlanabilir üretim sürecinden veri toplanır ve işlenir. Bu veriler, makinelerin durumları, hata uyarıları, parça sayıları, makinelerin verimleri, parti sayıları, dönüşüm zamanları, kalite düzeyleri ve parça özellikleri gibi bilgilerdir. Bu bilgiler, üretim kontrolü, kalite analizi ve bakım kontrol sistemlerinin girdilerini oluşturur. Üretimdeki her makine, yapılan programlara bağlı olarak, üretimde kullanacakları aletleri seçme ve bunları ustalıkla kullanma yeteneğine sahiptir. Bu da üretim sürecinin sürdürülmesinde ve kontrol edilmesinde yüksek düzeyde esneklik sağlar.9 Bilgisayarla Bütünleşik Üretim Sistemleri(Computer Integrated Manufacturing), planlama, tasarım, üretim ve dağıtıma kadar tüm üretim faaliyetlerini planlamak ve kontrol etmek için, donanım, yazılım, veri tabanı yönetimi ve iletişim sistemlerinin birleştirildiği bütünleşmiş sistemlerdir. Bilgisayarla bütünleşik üretimin esas amacı, üretim sisteminde otomatik bilgi akışının sağlayacağı yararları elde etmektir. En önemli üstünlüğü ise, teknolojilerin bir sistem içinde bütünleştirilmesiyle, bunların her birinden ayrı ayrı sağlanan faydaların çok daha üstünde fayda sağlamasıdır.10 Tam Zamanında Üretim Sistemleri(Just-In-Time), üretimin istenilen kalite ve zamanda yapıldığı sistemlerdir. Bu sistemlerde ana amaç,
8 Selman Aziz Erdem, İleri Üretim Ortamlarında Maliyetleme, Isparta, 1999, s.14. 9 Erdem, a.g.e. s.15.
kesintisiz malzeme akışını sağlamaktır. Bunun için sıfır stok hedeflenir. Tam zamanında üretimde, üretimin her aşamasındaki stoklar, yüksek maliyete neden oldukları, sistemin iyi işleyişini engelledikleri ve sistemdeki aksaklıkları gizledikleri için en önemli israf unsuru olarak görülür.11 Tam zamanında yaklaşımı; ilk madde ve malzemenin üretime girmek için tam zamanında işletmeye gelmesini, mamulün montajında kullanılacak parçaların tam zamanında hazır olmasını ve müşterilere gönderilecek mamullerin tam zamanında tamamlanmasını ifade eder. Bu sistemlerde üretim, çekme mekanizmasına göre, yani müşteri siparişlerine göre yapılır.
Bu nedenle bilgi akışı çok önemlidir. Bu bilgi akışı Kanban adı verilen kartlarla yapılır. Optimize Üretim Teknolojisi(Optimized Production Technology), 1970’li yılların sonlarında hem felsefesi, hem de bilgisayar yazılım paketi pazarlanmaya başlamış bir sistemdir. Bu sistemlerde, kritik kaynak kullanımı ve çıktı düzeyi maksimum, üretim süreci kısa ve yarı mamul stok düzeyi azdır.12
1.1.2.Üretim Sistemlerindeki Gelişimin Nedenleri
1970’lerin ilk yarısında dünya önemli bir ekonomik bunalım yaşamıştır. Azalan getiriler ve düşen kar oranları ile tanımlanan ekonomik bunalım ortamında, üretimi sürdürmek imkânsız hale gelir.
Bu nedenle yoğun bir işsizlik yaşanır. Üretim ve birikim sistemleri ile bunları düzenleyen mekanizmaların değişen koşullara uyum sağlayamaması ekonomik bunalımın en önemli nedenidir.
Ekonomik bunalımın üstesinden gelebilmek için, gerekli örgütsel ve teknolojik değişimlerin yapılması, yeni ürünlerin pazara sunulması gerekir. Kısaca, üretim
11 Top, a.g.e. s.24.
faktörleri karlılığı sağlayacak şekilde yeniden düzenlenmelidir.13 Üretim sistemlerindeki darboğaz ile kitle üretimi ve bu üretimi sağlayan toplumsal yapıdaki değişimler 1970 bunalımına neden olmuştur. 1970 bunalımı öncesinde dünyada yaygın kullanılan üretim biçimi, büyük ölçekte ve standart mal üretimi sağlayan kitle üretimidir. Bu üretimin temel özelliği esnek olmamasıdır. Sembolik olarak 1914’de başlayan kitle üretiminin yaygınlaşması kısa sürede olmamıştır. Bu üretimin; uzun çalışma saatleri, sıradan iş düzeni, işgücü becerisini dışlaması, işin kontrolünde işgücünü kullanmaması gibi özelliklerine uzun bir karşı çıkma dönemi yaşanmıştır. Bu nedenle 2. Dünya Savaşı’na kadar bu üretim biçimi oldukça yavaş yayılmıştır.
1945–1973 yılları arasında dünya genelinde egemen olan kitle üretimi, ölçek ekonomilerini sağlamaya çalışan ve hızla büyüyen işletmeler yaratmıştır. Bunun sonucunda da işgücü talebi artmış ve toplumun orta kesimine tüketim ve refah sağlanmıştır.
Üretim genişlemiş ve ucuzlamış, emek-sermaye ilişkileri kurumsallaşmış ve bunlara bağlı olarak verimlilik ile ücretler artmıştır. Ancak 1960’ların ikinci yarısından itibaren, değişen koşullar nedeniyle kitle üretimi bunalıma girmiştir.14
Bu bunalımın temel nedenleri şunlardır15:
Kitle üretiminin egemen olduğu dayanıklı tüketim malları sektöründe, pazarın doymaya başlaması ve talep hızının düşmesi.
Geliri artan tüketicinin değişik mallar talep etmesi ve pazarın parçalanması.
13 T.C.Başbakanlık Kadın Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, Yeni Üretim Süreçleri ve Kadın Emeği, Cem Web Ofset, Ankara, 1999, s.8.
14 T.C.Başbakanlık Kadın Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, Yeni Üretim Süreçleri ve Kadın Emeği, s.9.
15 H.Nuran, Teknolojik Yeterlilik(Yetkinlik) ve Üretim Sistemlerindeki Değişimin Yeni Boyutu, 3. Verimlilik Kongresi, MPM 599, Ankara, 1997, s.138.
Ekonominin uluslar arasılaşması, artan rekabet ve petrol krizi gibi ekonomik etmenler nedeniyle belirsizlik ortamının oluşması.
Kitle üretimi; standart ürünlerin niteliksiz işgücü ve özel amaçlı makineler kullanılarak, büyük ölçekli üretimi olarak tanımlanabilir. Kitle üretimin temelinde, 2. Dünya Savaşı sonrasında dünya ekonomisinde yaşanan siyasi yapılanmanın arkasından gelen ekonomik yapılanmanın yarattığı büyük ölçekli ama seri özellikte talep yatar. Ancak, 1965–1973 yılları arasında dünya ekonomi devlerinin yaşadığı krizde, kitle üretiminin ürün çeşitlendirmesi yapamayan fakat pahalı özel amaçlı makineleri sorun yaratmıştır. Bu nedenle pazarda istikrar sağlanamamıştır. Bu sorunun çözümü için esnek uzmanlaşmaya gidilmiştir. Esnek uzmanlaşma; kalifiye işçilerle ve genel amaçlı makinelerle, çeşitli ürünlerin küçük ölçekli üretimi olarak tanımlanabilir.
Esnek uzmanlaşma, yalın üretim tarzını ortaya çıkarmıştır.16 Günümüzde, işçilik ve doğal kaynakların geleneksel yöntemlerle üretimde kullanılması giderek azalmaktadır. Onun yerine bilgiye dayalı yeni endüstriler gelişmektedir. Bu süreç yeni teknoloji ve bilim politikalarını gerektirmektedir. İşletmelerin gerek ulusal gerekse uluslararası pazarda rekabet üstünlüğü elde etmeleri, müşterilerin artan ve giderek sınırsızlaşan taleplerini rakiplerinden farklı ve ekonomik bir şekilde karşılamalarına, hatta talebi yönlendirebilmelerine bağlıdır. Rekabette kalıcı üstünlük, işletme stratejilerini yeniden yaratmakla mümkündür. Bunun için, sadece işletme faaliyetlerini etkinleştirme çabaları yeterli değildir. Rakiplerle aynı şeyi yaparak, hiper rekabet ortamında üstünlük sağlanamaz. Toplam Kalite Yönetimi, Benchmarking, Reengineering, Yalın Üretim gibi uygulamalar fonksiyonel etkinliği arttırmada önemli
16 Nuran, a.g.e. s.138.
araçlardır. Ancak, işletmeler benzersiz olabilmeli, farklı müşteri gruplarına farklı bir şeyler sunabilmeyi öğrenmelidir.17
1.2.Üretim Planlaması
İktisat ilmine göre üretim, fayda yaratma işlemidir. İnsan ihtiyaçlarını karşılayacak malların ve hizmetlerin ortaya çıkarılması, üretimdir. Ancak bu ortaya çıkarışta bazı faaliyetlerin yapılmış olması gerekir.
Temelde; doğa, emek ve sermaye olarak nitelendirilen üretim faktörlerinin bir araya getirilmeleri ve bazı işlemler yapılması, üretim faaliyeti için gereklidir. O halde üretim, üretim kaynaklarının birleştirilmesidir.
Bu birleştirmenin uygun oranlarda yapılması, yine ekonominin temel kurallarından bir tanesidir. Bir işletmede üretim, emeğin ve sermayenin, doğal kaynaklara uygulanarak fiziksel bir maddenin ortaya çıkarılışı olmaktadır.
Kaynakların kıt oluşu, yine ekonominin bir kuralı olduğuna göre, bunların en ekonomik bir şekilde kullanılması gerekir. Bu nedenle fiilen üretime geçmeden önce üretimin planlanması ve sonra da programlanması gerekmektedir.
Tüm bu faaliyetleri ve bunlara ilişkin ek çalışmaları, üretim yönetimi terimi ile belirtmek mümkündür. Üretim yönetimi; bir işletmenin üretim kaynaklarının, üretilmesi istenen miktardaki mamulün, belirlenen kalitede, istenen zamanda ve olabildiğince düşük maliyetle üretilmesini sağlayacak biçimde koordinasyonudur.
Bu tanım, üretim yönetiminin amaçlarını belirlediği gibi, değişkenlerin en uygun şekle sokulmasını da içerir. Bu özellikleri açısından üretim yönetimi; ekonominin geleneksel sorularına yanıt verir.
17 Senem Besler, Rekabet Üstünlüğü Nasıl Elde Edilir? A.Ü.İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt:18, Sayı:1–2, 2002, s.39.
Bu yanıtları verebilmek için üretim yönetiminin, bazı işlevleri yerine getirmesi gerekir. Bu işlevler, temelde planlama ve programlamadır.18 Üretim planlaması, girdi olarak başlıca şu bilgilerin derlenmesi ile oluşan verileri kullanır:
1.Cari stok düzeyi ve noksan stok durumu
2.Gelecekteki talebin tahmini
3.Üretim sürecinde halen görülmekte olan iş
4.Mevcut işgücü düzeyi
5.Üretim merkezlerinin kapasitesi
6.Materyal elverişliliği
7.Üretim standartları
8.Maliyet standartları ve satış fiyatları
9.Yönetim politikası
Bilgilerin derlenmesiyle elde edilecek verilerin analizi neticesinde, planlama ufkunun her dönemi için, şu gibi sonuçlara varılır:19
1.Üretilen ürün miktarı
2.Seçenekli süreçlerle üretilen ürün miktarları
3.Ürüne göre hedeflenen stok düzeyleri
4.İşgücü düzeyi
5.Fazla çalışma, ek vardiya, fason imalat, kullanılmayan kapasite
18 Nesime Acar, Üretim Planlama Yöntem ve Uygulamaları, MPM Yayınları, Ankara, 1989, s.33. 19 www.kou.edu.tr 25.04.2008
6.Çok aşamalı sistemde aşamalar arasındaki taşınacak materyal, yarı mamul ve mamul miktarları
7.Malzeme-materyal gereksinimleri
Bu neticelere göre alınacak kararlar, maliyetleri ve dolayısıyla gelirleri etkiler. Bu maliyet kalemleri şöyle sayılabilir:20
1.Üretim maliyetleri
2.Üretim oranındaki değişme maliyetleri
3.Kapasite değişikliği maliyetleri
4.Stok bulundurma maliyetleri
5.Tedarik maliyetleri
6.Eksik stok ve kayıp müşteri maliyetleri
Üretim planlaması deyimi, üretim-stok sistemi boyunca materyal akım üzerindeki kısa dönem problemleri kapsar. Üretim planlaması ile ilgili tanımlardan bir tanesi, American Production and Inventory Control Society tarafından yapılan tanımdır.
Bu tanıma göre, üretim planlaması, gelecekteki imalat faaliyetlerinin veya miktarlarının düzeylerini veya limitlerini belirleyen fonksiyondur. İkinci tanıma göre, üretim planlaması, bir firmanın, bir işletmenin bir endüstrinin gelecekteki imalat işleri için gerekli kaynakları karşılaştırmak; bu kaynakları, üretilmesi istenen ürünün gerekli miktarlarını en az maliyetle üretmek için tahsis etmektir.21
20 John Biegel, Production Control: A Quantitive Approach, Prentice-Hall, New Jersey, 1971, s.151. 21 Acar, Üretim Planlama Yöntem ve Uygulamaları, s.36.
Bu tanımlara göre üretim planlaması, gelecekte imalat işlerinin düzeyini ve sınırını belirleme işlevi gördüğü gibi, henüz var olmayan bazı kolaylıkları da hesaba katarak-öngörülen satışları sağlamak üzere-üretim işlemini de düzenler.22
Bunlardan başka, üretim planlaması, detaylı programın ve stok kontrol şemasının işlenmesi için gerekli çerçeveyi ortaya koyar, planlanan dönemde imalat işlemlerinin genel özelliklerini saptar.23
Üretim planlaması, süre açısından, birkaç ayı kapsayabileceği gibi, birkaç yılı da kapsayabilir. İyi düzenlenmiş bir sistemde üretim planları, farklı dönemler için farklı ayrıntılarda, eş zamanlı olarak hazırlanır.24 Burada dönemden kasıt, ekonomideki dönemlerdir.25
Planlar da, bu dönemlere göre düzenlenirler:26
1.Gelecek birkaç ayı ya da bir yılı kapsayan ve işgücü bütçesi ile stok amaçları için yapılan kısa dönem planlar
2.Sermaye-teçhizat bütçelemesi için beş seneye kadar uzanan dönemler açısından yapılan orta dönem planlar
3.Fabrika inşaatı, ürün geliştirmesi için yapılan uzun dönem planlar
Bir İşletmede Üretim Planlamasına Neden Gerek Duyulur?
Teknolojinin, yani girdi-çıktı ilişkilerini belirleyen tekniğin hızlı gelişmesi; üretim faaliyetlerinin karmaşıklığı ve eşgüdüm zorluğu; üretim faktörlerinin iktisadi olarak kullanılma zorunluluğu; işletmelerin, birbirlerinden tam bağımsız olarak faaliyet
22 R.Mayer, Production and Operations Management, McGraw Hill, 1975, s.84. 23 Acar, Üretim Planlama Yöntem ve Uygulamaları, s.37.
24 Biegel, a.g.e. s.152.
25 www.mersin.edu.tr/php?fid=22&id 30.04.2008 26 Mayer, a.g.e. s.85.
gösterememeleri gibi nedenlerle üretim planlaması, her işletme için yaşamsal bir önem taşır.
Üretim planları, başlıca iki amaç için hazırlanır ve kullanılır:
1.Öngörülen maliyetler, üretim politikası, işgücü stabilitesi, finansman ve müşteri servisi gereksinimlerini karşılamak üzere planlama. Buna doğrudan planlama da denmektedir ve bu tür planlar, imalat işleminin düzenlenmesi kadar yedek kapasitenin nerede gerekeceği hususunu da kapsar.
2.İşletmenin temel politikasını ortaya koymak ve yöneticiye rehberlik etmek için hazırlanan planlar. Yöneticiler, çoğu kez niteleyici faktörlerin tartılandırılmasında zorluk çekerler.
Seçenekli politika varsayımları ışığı altında yapılacak planlar, yöneticinin karar vermesinde yardımcı olur. Seçenekli kararlar ve olası neticeler ortaya koymak, gereksinimleri ve maliyetleri göstermek, riski ve karar vermeyi ortadan kaldırmaz.
Ne var ki, farklı kararların yaratabileceği potansiyel kazançları ve kayıpları bilerek mantıksal yargılara varılması kolaylaşır. Bunlardan ayrı olarak üretim planlaması ve planlama yöntemleri, kritik imalat alanları ve darboğazlar için mühendislik çabalarında ve araştırmalarında da yardımcı olarak kullanılabilirler.
Belirtilen dönemlere ilişkin planlardan başka, bazı sanayi işletmelerinde yapıdan ve faaliyet kolundan ileri gelen, mevsimlik talep dalgalanmalarını karşılamak üzere de planlama yapılır.
İşletmelerde öngörülen stok miktarının bulundurulması, planlanan ya da umulan talebin karşılanması içindir. Çoğu kez artan talebi karşılamak, fabrikanın tatile girmesi, arızalanmalar, tamir-bakım gibi nedenlerle üretimin durmasından doğacak boşluğu
kapatmak için güven(emniyet)stoku bulundurmak gerekir. Kaldı ki mevsimlik talep, yeni bir tip planlama sorunu ortaya koyar.27
Mevsimlik sorunlar, iki biçimde ortaya çıkar:28
1.Yoğun ya da yüklü mevsimlik sorunlar. Bayram önceleri, moda değişmeleri, mevsim başı-sonu tüketici gereksinimleri ile ortaya çıkan sorunları içerir.
2.Endüstrinin durumuna göre, göreceli olarak, mevsimlik dalgalanmaların ortaya koyduğu sorunlar. Bazı ev eşyaları, inşaat malzemeleri gibi.
Yoğun türden sorunlarda belirsizliğin etkisi, kritik yüklü talep dönemlerinde çoğalır ve tahmin edilen ile gerçekleşen talep farkını gidermek için yapılacak fazla bir şey yoktur. Belirsizliğin daha az önemli olduğu mevsimlik sorunlar, oldukça kararlı fakat talep değişmelerinin dışsal etkilerle oluştuğu endüstrilerde görülür.29
Her iki durumda da bazı önlemler almak mümkündür:30
1.Güven stoku bulundurulması
2.Üretim oranının düzenlenmesi
3.Kısa dönem düzenlemeler
Planlama işi, gerçek anlamıyla, yeni bir fikir ortaya çıktığında başlar. Yapımına devam edilen bir mamul ve halen sürüp gitmekte olan bir üretim işlemi için, belki, yeni bir fikir ortaya çıkmayabilir.
Teknolojide, üretim şeklinde bir değişme söz konusu olacaksa planlamaya gerçekten ihtiyaç vardır. Özellikle yeni bir üründen söz edilince bu ürünün tasarımından ve maliyetinden de söz edilir.31
27 Edward Bowman and Robert Fetter, Analysis For Production and Operations Management, Irwin, 1967, s.72.
28 Biegel, a.g.e. s.153.
29 Bowman and Fetter, a.g.e. s.73.
Yeni bir mamul üretimine geçecek olan veya bir mamulün yeni modellerinin üretimi ile uğraşan firmalar ve endüstriler, ön planlama ile planlama bölümlerini ayırt ederek iki aşamalı planlar yaparlar.
Tasarım mühendisleri, mamulün işlevleri ve mamul biçiminin tasarımı ile uğraşırlar. Bu uğraş sırasında mamulün ekonomik olarak imalini ilgilendiren imalat tasarımının da gözden uzak tutulmaması gerekmektedir.
Çünkü planlamada en önemli hususlardan biri maliyetlerdir. Yüksek maliyetli işlemlerden ve süreçlerden kaçınmak, plancının görevidir. Bu noktada üretim ve işletme faaliyetleri için yatırım planlarının oluşturulması aşaması başlar.
Eğer işletme yeni kurulacaksa kuruluş yerinin seçiminin yapılması aşamasının öne alınması gerekir. İşyerinin yeni ürüne ya da yeni üretim dönemine hazırlanması ve organizasyonu, ilk planlamanın ağırlık noktalarından birini oluşturur.
Denebilir ki, ön planlamanın en zor kısmı, talep tahminleri yapmak, işyerini ürüne ve üretime hazırlamaktır. Ön planlamadan sonra asıl planlama aşamaları başlar.
Bu tür planlama, ürünün hangi işlemlerle ve ne gibi makine, alet kullanımı ile yapılacağının belirlenmesi çalışmalarıdır.32 Özellikle kitle üretiminde makine gereksinimleri, yeni donanıma gerek duyulup duyulmayacağı, orijinal planlama ile ortaya konur. Büyük firmalarda orijinal planlamayı, çoğu kez, mühendislik bölümü yapar.
31 Bowman and Fetter, a.g.e. s.74.
Bu bölüm planlama, süreç mühendisliği, üretim mühendisliği, imalat mühendisliği ya da endüstri mühendisliği olarak adlandırılabilmektedir.33 Bazı firmalarda da planlama bölümü, üretim kontrol bölümü içinde yer almaktadır.34
Ürün tasarımından sonra ürünün nasıl yapılacağına plancı karar verir.35 İşlemlerin hangi sıra ile yapılacağı, bu sıranın değiştirilip değiştirilmeyeceği hususlarına da plancılar karar verir.36
Çoğu kez plancılar, bir işlemin sırasının değiştirilmesinin daha faydalı olacağını düşünebilirler.37 Ancak, bu gibi değişikliklerin masraflı olacağı durumlarda çok iyi düşünmek, model ürün üzerinde deneyler yapmak gerekir.38
İşlem sırası değiştirme ve bundan fayda umma konusunda şüphe uyanırsa, tasarımcı, plancı, endüstri mühendisi ve formen, birlikte karar vermelidirler.39 Planlama, gerçekte dinamik bir fonksiyondur ve sadece üretim planının hazırlanması demek değildir.40
Üretim planlaması; sipariş ve teslim tarihleri ile üretim kapasitesi arasında ilişki kurmak ve denge sağlamak, imalat için gerekli olan malzeme ve parça miktarlarının gerektiği anda hazır olmalarını sağlayacak bilgileri ortaya koymak, iş emirlerini hazırlamak, takımların ve avadanlıkların zamanında hazır olmalarını sağlayacak düzeni kurmak, imalat işlemlerinin ilerleme durumunu kontrol ederek gerekli önlemlerin alınmasını sağlamak gibi fonksiyonları da yerine getirmek durumundadır.
33 Joe Mize, Charles White, George Brooks, Üretim Planlama ve Kontrol, Çevirenler: Ayhan Toraman ve Sıtkı Gözlü, İstanbul, İTÜ Matbaası, 1984, s.47; Biegel, a.g.e. s.154; Acar, Üretim Planlama Yöntem ve Uygulamaları, s.38.
34 Powell Niland, Production Planning, Scheduling and Inventory Control, Mac Millan, 1970, s.59; Bowman and Fetter, a.g.e. s.78.
35 Mehmet Şahin, Üretim Yönetimi ve Yapay Zekâ, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2000, s.36.
36 Doğan Bayar, Sanayi İşletmelerinde Yatırım Politikası, Beşinci Baskı, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2000, s.39.
37 Biegel, a.g.e. s.155.
38 Acar, Üretim Planlama Yöntem ve Uygulamaları, s.39. 39 Biegel, a.g.e. s.156.
İ
KİNCİ BÖLÜM
SANAYİ İŞLETMELERİNDE ÜRETİM PLANLAMASI
2.1.Sanayi İşletmelerinde Üretim İşlemi
İşletmelerin temel problemlerinden bir tanesi; üretilen malların ve hizmetlerin arttırılması ve kıt olan kaynakların en verimli bir şekilde birleşiminin sağlanmasıdır.41 İktisat biliminde her türlü fayda yaratmaya, bir başka deyişle, yararlı mallar ve hizmetler ortaya koymaya, "üretim" adı verilir.42
Faydalı mal ve hizmet üretimi, gerçekte üreticiyle tüketici arasındaki bütün faaliyetleri kapsar.43 Sadece mal üretimiyle sınırlandırılamaz.44 Ancak genellikle üretim, hizmetten daha çok fizik ünitelerin temini ve birleştirilmesiyle ilgilidir.45
Bu itibarla üretim; bir grup girdiyi, belirli bir çıktıya çevirme işlemi ya da yöntemidir.46 Özellikle sanayi işletmelerinde, hammadde ya da ara malların şekillerinin ve yapılarının değiştirilmesini ifade eder.47
Sözgelimi, karayolları taşıtlarının üretimlerinde, motor, piston, krank milinin üretimi ve birleştirilmesi; ingotlardan değişik boyutlarda yuvarlak ve görüntü çekilmesi; ham petrolden ayırmayla benzin, gaz, motorin elde edilmesi, değişik hammaddelerin belirli yöntemlerle karşılaştırılmasıyla plastik maddelerin üretilmesi
41 www.kou.edu.tr 28.04.2008
42 Mehmet Oluç, İşletme Organizasyonu ve Yönetimi, Birinci Cilt, İstanbul, 1969, s.3; Mize, White, Brooks, a.g.e. s.49.
43 www.canaktan.org 29.04.2008 44 Mize, White, Brooks, a.g.e. s.50.
45 Ray Wild, Management and Production, Pelican Books, London, 1972, s.7.
46 Martin Starr, Production Management Systems and Synthesis, Englewood Cliffs, Prentice Hall, New Jersey, 1964, s.3.
gibi.48 Bu itibarla işletmenin büyüklüğü ve üretim konusu ne olursa olsun temel faaliyetlerinden bir tanesi üretim işlemidir.49
2.2.Sanayi İşletmelerinde Üretim Planlamasının Önemi ve Kapsamı
Sanayi işletmeleri, oldukça dinamik bir ortamda çalışmalarını sürdürürler. Bu nedenle ileriye dönük çalışmalarının önceden tasarlanması, seçeneklerin bulunması, belirlenmesi, beklenen neticelerin neler olabileceğinin önceden tahmin edilmesi zorunludur.
Bunun için geçmişteki çalışmaların verilerinin incelenmesi, mevcut durumun tespiti ve geleceğe dönük kestirimlerin yapılması gerekmektedir. Üretim planlaması, işletmenin kaynakları ve bunların gelecekte istenen nitelikte ve nicelikte ürünlerin üretimi için dağıtılması konusunda karar alma işlemidir.50 Alınan kararlar, kuşkusuz, işletmede satın alma, pazarlama, kontrol ve finansman gibi bütün işletme fonksiyonlarıyla yakından ilgilidir. Ancak gelecek hakkında alınacak karar, sonuca bir yaklaşımdır. Bu nedenle tahmin gerektirir.51 Bu itibarla ileride ortaya çıkacak olayları önceden kesinlikle tespit etmek zordur. Sonuca ulaşmak için çeşitli analizler yapılır, modeller kurulur ve amaca uygunluğu tartışılır. Planlarla elde edilen neticelerin amaca uygunluğu ve bunun gerçekleştirilmesi, işletme yönetiminin temel konuları arasındadır. Uygunluk, hem planlarda hem de işletme faaliyetlerinde yapılacak değişikliklerle sağlanabilir. Ancak tam bir uygunluğa ulaşmak, her zaman söz konusu değildir. Karar almada, tahmin yöntemlerinden yararlanmada esas; geçmişte tespit edilen olayların
48 Wild, a.g.e. s.8.
49 Starr, a.g.e. s.4.
50 J.Magee, Production Planning and Inventory Control, New York, McGraw Gill Book, 1967, s.163. 51 Albert Battersby, Sales Forecasting, Pelican Books, 1970, s.3.
belli bir eğilim içinde bazı sapmalarla birlikte gelecekte tekrarlanacağıdır.52 Bu itibarla belirsizliğin alt limite indirilmesi ve hazırlanacak planların objektif yöntemlere ve kıstaslara dayalı olması zorunlu olmaktadır. Şüphesiz, göz önünde tutulması gereken, geçmişteki verilerin analizinin temel amaç değil, geleceği görmede araç olarak kullanılmasıdır.
Bu suretle gelecekte faaliyetlerin sınırları, amaca uygun bir şekilde tayin edilebilir.53 Üretim planlamasından amaç; işletmede kaynakların en uygun bir şekilde kullanılması, kayıpların en aza indirilmesi ve üretimde istenen düzeye kalite yönünden de ulaşılmasıdır. Bu nedenle özellikle çok sayıda standart bir ürünün üretiminde, planlama, çok önemli bir yer tutar. Çünkü tutarlı bir planlamayla işletmenin aşağıda sıralanan temel sorunları netlik kazanacaktır:54
A)Stoklar, gelecek altı aydan on iki aya kadar talepte ortaya çıkacak dalgalanmaları karşılamak için hangi sınıra kadar kullanılmalıdır?
B)Talepteki dalgalanmalar, dalgalanma yönünde kolayca değişebilen bir işgücüyle neden karşılanmıyor?
C)Niçin uygun sayıda sabit işgücü tutup, üretim seviyesine göre fazla ya da az çalıştırmıyoruz?
D)Talep dalgalanmalarıyla uğraşmayı alıcı firmalara bırakıp neden uygun oranda sabit işgücü tutmuyoruz?
E)Bütün talep dalgalanmalarını karşılamalı mıyız?
Talepteki dalgalanmaları karşılamak için stoklar kullanılırsa; sigorta, taşıma gibi stok masrafları ve stok için bağlanan sermaye artacaktır. Kısa sürelerdeki talep
52 J.Freund and F.William, Modern Business Statistics, Englewood Cliffs, Prentice Hall, New Jersey, 1966, s.283.
53 Freund and William, a.g.e. s.284.
dalgalanmalarını karşılamak için de minimum ya da maksimum stok seviyesinin tespit edilmesi gerekmektedir. Şüphesiz, minimum stok seviyesini tespit ederken ani bir talepte elde bulundurmamanın yükleyeceği zararı da göz önünde bulundurmak, tutarlı bir karar almak için zorunludur. İşgücünün sayısındaki değişmeler, yeni işçiler için eğitim, işe alınmada yapılması gerekli ödemeler gibi ek masraflar ortaya çıkarır. Üretim seviyesi düşünce işçilerin çıkarılması ise daha değişik problemler doğurur.
Eğer işgücü gereksinimi çok yüksek olursa, bazı durumlarda vardiya sayısını arttırmakla çözüm bulunabilir. Bununla birlikte, üretim seviyesinin değişmesiyle ortaya çıkan maliyetleri tespit etmek ve etkilerini çok özel bir üretim konusu olmazsa hesaba katmak hayli karışık ve zordur. Üretim planlaması yapılırken, bunlar, gözden uzak tutulmaması ve çözümü gerekli problemlerdir. Üretim konusuna göre bu politikalardan biri ya da birkaçının birleştirilmesi, amaca ulaşmayı sağlayabilir. Ancak yukarıda değinildiği gibi, her politikanın uygulanması, ek bir masrafı gerektirir. Yöneticiye düşen görev, gerekli analizleri yaparak konusuna en uygun düşen politikayı minimum maliyette gerçekleştirmek olacaktır.55
2.3.Üretim Planlamasında Problemin Belirlenmesi
Bir işletmenin düzenli bir çalışma ortamı sağlayabilmesi ve amacına ulaşabilmesi için öncelikle üretim planlarını ve programlarını hazırlaması gerekmektedir.
Üretimdeki fiziksel sınırlamalar; makinelerin düzenlenmesi, işlem sıraları ve iç ünitelerdeki darboğazlardan doğar. Sorun, bu kısıtlayıcı koşullar altında minimum maliyetle maksimum üretim düzeyine ulaşmaktır. Üretim planlama yöntemlerinin ve matematiksel modellerin, üretim planlamasına uygulanması ilk defa İkinci Dünya
Savaşı ve onu takip eden senelerde olmuştur. Üretim planları, ileriye dönük çalışmalar olduğu için öncelikle satış tahminlerine dayanır. Satış tahminleri, umulan üretim hacmini verir.56 Ayrıca talepteki mevsimlik dalgalanmalar dolayısıyla stokların minimum düzeyde tutulabilmesi için satışların detaylı olarak bilinmesi gerekir.57 Matematiğin özellikle işletme konularında uygulanması, İkinci Dünya Savaşı sıralarında başlamıştır.
İkinci Dünya Savaşı, çok sayıda bilim adamını matematiksel araçları yönetim ve üretim problemlerinde kullanmada ilk defa karşı karşıya getirmiştir.58 Bu suretle; yönetimde ve karar almada matematiksel yaklaşımda, büyük önem taşıyan gelişmelere yol açılmıştır. Bugün birçok karışık ve zaman alıcı problemler, matematiksel programlamayla kolayca çözülebilir.59 Matematiğin bir araç olarak kullanılabilmesi için onun bir dil olduğu anlaşılmalıdır. Bir işletme problemine uygulamada ilk adım, konunun, matematik diline çevrilmesidir.60 Bir sistem, onun faaliyetleriyle ilgili bir amaç fonksiyonuna sahiptir. Çok genel bir şekilde bu amaç fonksiyonu bütün sistemle ilgili önemli değişkenleri ve aynı zamanda çevresinin özelliklerini ve değişkenlerini de kapsar.61 Bu nedenle, modelin kurulmasında amaç fonksiyonu, belirli sınırlamalar ve koşullar altında niceleyici olarak belirlenmelidir. İşletmede karar alma problemine matematiksel olarak yaklaşım birçok değişik aşamaları gerektirir.62
Bunlar, çoğu kez şöyle sıralanabilir:
56 Buffa, Production-Inventory Systems: Planning and Control, s.116–117; Magee, a.g.e. s.135. 57 Magee, a.g.e. s.136.
58 H.A.Simon, The New Science of Management, Management Decision Making, Der: Lawrence A.Welsch and Richard M.Cyert, Penguin Books, 1970, s.21–22.
59 Alexander Henderson and Robert Schlaifer, Matematical Programming: Better Information for Better
Decision Making, New Decision Making Tools for Managers, Der: Edward C.Bursk and John F.Chapman, The Mentor Books, 1963, s.33.
60 Melvin Anshen, Matematics for Production Scheduling, New Decision Making Tools for Managers, Der: Edward C.Bursk and John F.Chapman, The Mentor Books, 1955, s.350.
61 J.A.Alcalay and E.S.Buffa, A Proposal for a General Model of a Production System, Management of Production, Der: M.K. Starr, Penguin Books, 1970, s.305.
62 İlhami Karayalçın, Hareket Araştırması Dersleri, İstanbul, 1968, s.35–36; West Chirchman, Russell L.Ackoff and E.Leonard Arnoff, Introduction to Operation Research, New York, 1958, s.135–136; R.L.Ackoff and M.W. Sasieni, Fundamentals of Operations Research, New York, 1968, s.93–94.
A)Yönetici, öncelikle bir amacın, belirli bir temele göre maksimizasyonu ya da minimizasyonu üzerinde karar vermelidir. Buna göre problem belirlenir ya da düzenlenir.
B)Sorunu, gerçeğe en yakın bir şekilde yansıtacak modelin kurulması.
C)Modelin uygun teknikte çözümü.
D)Alınan neticenin işletme için tutarlılığının denenmesi ve uygulamaya geçiş.
2.4.Sanayi İşletmelerinde Üretim Planlaması Çeşitleri
Üretim planlamasının konuları arasında; üretim ve stok düzeyinin belirlenmesi, minimum maliyetle üretimdeki işlemlerin sıralanması ve sistemin kurulması, hammaddenin, üretimi aksatmayacak biçimde temini, yeni tezgâhların alınması, ek binaların devreye girmesi gibi problemler olabilir. Ancak bunların her biri için gerekli süre aynı değildir.63 Bu nedenle planlama işleminin yapısı, yani kullanılan teknikler, çalışan personelin sayısı, planın ayrıntılı olma derecesi, kısmen planlama ufkuna ya da planın yapıldığı sürenin genişliğine bağlıdır.64 Üretim planları, amaçlarına göre birkaç aydan başlar, bir yıl ya da daha fazla süreyi kapsayabilirler.65 Genellikle planlar, sürelerine göre gruplandırılırlar.66
Kısa Dönemdeki Planlar: Bunlar, üretimde uygulanacak işlem planları ve programlarıdır.67 Günlük, haftalık ya da aylık olarak hazırlanırlar.68 Ürünün, üniteler
63 Magee, a.g.e. s.132.
64 J.William Gavett, Production and Operations Management, New York, 1968, s.449. 65 Gavett, a.g.e. s.450.
66 Magee, a.g.e. s.133; G.W. Plossl and O.W.Wight, Production and Inventory Control Principles and Techniques, Englewood Cliffs, Prentice Hall, New Jersey, 1967, s.15; Buffa, Production-Inventory Systems: Planning and Control, s.121; Adnan Gülerman, Yığın Üretimi Planlaması ve Stok Kontrolü Metotlarının Bir Madeni Eşya Üreten Firmaya Uygulanması, Ankara, 1971, s.46–47; Alpaslan Peker, Yönetim Muhasebesi II, İstanbul, 1974, s.33–34.
67 Magee, a.g.e. 134.
arasında nasıl bir yol izleyeceğini, tezgâhların nasıl yükleneceğini, ara ürün, hammadde, üretim ve stok düzeylerinin denetimleriyle ilgili kararları kapsarlar.
Orta Dönemdeki Planlar: Bu tür planlar, genellikle bir üretim devresini kapsarlar. Minimum maliyette, kapasiteden maksimum yararlanmayı sağlayacak planlardır.
Uzun Dönemdeki Planlar: Bu tip planlar, çoğu kez birden fazla yıl için söz konusudurlar. Binaların inşaatı, sermaye mallarının satın alınması ve üretim konusuyla ilgili araştırma geliştirme gibi alanlarda yapılan planlardır.
Üretim planı, uygun zamanda ve minimum toplam maliyetle istenen kalitede ve miktarda gerekli üretimi sağlamalıdır. Bu nedenle planlar, tahminlerle çok yakından ilgilidir. Planların ayrıntıları, hammadde üreticilerini, alıcıların davranışlarına, üretimdeki işlemlere ve kontrol sistemine göre değişir.
2.4.1.Üretim Sistemi Planlaması
Sistem kelimesi, eski Yunancada kombine etmek, bir araya getirmek anlamında kullanılırdı. Sistem kavramı; ilkeler, kurallar, gerçekler seti olarak tanımlanabileceği gibi, birbirleriyle ilgili elemanların bir birim ya da organik bütün oluşturmak üzere bir araya getirilmesi olarak da açıklanabilir. Bir başka tanımlama ise şöyledir: Sistem, ortak bir amaca yönelik ortak bir planın konusu olan çok sayıda elementin bir araya gelmesinden oluşan karmaşık bir birimdir. Bir hammaddeyi mamul biçimine dönüştürerek zaman, yer ve miktar bakımından piyasa talebini karşılayacak organizasyon üretim sistemidir. Bu sistemi oluşturan elementler; tedarik, imalat, stok, dağıtım ve satış fonksiyonlarıdır. Öte yandan bu fonksiyonların her biri, ayrı bir sistem olarak düşünülebilir. Üretim sistemi açısından tanımlanması gereken gerekli sorunları
ortaya koyarsak-ki bunların cevapları, sistemin kurulmasının verilerini oluşturur-planlama işlemlerine ışık tutulmuş olur:
1.Fabrika, depo, imalat merkezleri, makine grupları, kapasite ile ilgili sorunlar.
2.Ürün tiplerine göre hangi süreçlerin kullanılacağı, ne kadar üretileceği, üretim aşamalarının sürelerine ilişkin sorunlar.
3.Çeşitli aşamalardaki üretim ön zamanları ile ilgili sorunlar.
4.Mamullerin değişir, ayar, vardiya maliyetlerine ilişkin sorunlar.
5.Stokların, sistemin neresinde oluşacaklarına, kapasite kısıtlarına, mal yokluğunun etkilerine ilişkin sorunlar.
6.Kapasite değişmelerinin ekonomik yapısına, uygunluğuna, yapılabilirliğine ilişkin sorunlar.
7.Mamullerin üretim hikâyelerine ilişkin bilgilerin derlenmesine ve bunların analiz edilmesine ilişkin sorunlar.
2.4.1.1.Kapasite Planlaması
Bir üretim dönemine başlarken planlanması ya da belirlenmesi gereken hususlardan bir tanesi de, kapasitedir. Kapasite, yapılan ya da yapılması düşünülen işe, ürüne göre değişir. Genel anlamıyla kapasite, belirli bir dönemdeki üretim miktarıdır. Bir başka açıdan bakılırsa kapasite, bir üretim oranıdır. Yani üretim düzeninin gerçekleştirdiği üretim miktarı ile gerçekleştirebileceği en çok üretim miktarı oranıdır. Yine bir başka açıdan bakıldığında, bir tesisin maksimum çıktısı, onun kapasitesini oluşturur. Tek ya da birkaç mamul üreten tesisler için kapasiteyi belirlemek oldukça kolaydır. Çok mamullü işletmelerde kapasite belirleme, mamullerin aynı üretim kolaylıklarını kullanmaları nedeniyle oldukça zordur. Kapasite, bir zaman çerçevesine
oturtulmalıdır ve çoğu kez de bir oran olarak belirlenmelidir. Bu belirleme, belli bir zaman süresi içindeki çıktı, yani çıktı/zaman olarak yapılır. Kapasite, genelde kuramsal bir çıktı düzeyidir ve çoğu kez, çeşitli sebeplerle, buna ulaşılamaz. İşletmelerde çalışılan saat ya da vardiya sayısının da kapasite üzerinde etkisi vardır. Tek vardiya çalışan bir kuruluş, aynı miktar üretim için, iki ya da üç vardiya çalışan kuruluşa göre daha geniş olma durumundadır. Kuramsal kapasiteye yaklaşıldıkça etkinlik azalır ve maliyetler artar. Kuramsal kapasiteye ulaşmanın zor oluş nedenlerinin başında; arızalar, işçi izinleri, ani hastalanmalar, işe devamsızlık, grev-boykot gibi eylemler sayılabilir. Kapasite planlaması, ürüne karşı taleple ve bu talebin tahmini ile sıkı sıkıya ilişkilidir. Bu nedenledir ki talep tahminleri, planlamanın ilk ve en önemli aşamasıdır. Diğer yandan, işletmenin stok politikası da kapasite planlamasını etkiler.
Üretim hızı da, kapasite planını etkileyici bir faktördür. Tutarlı planlar için üretim hızı ya sabit kalmalı ya da çok az değişmelidir. Kapasite, kısa dönem arzı ve dar boğaza düşen operasyonlara bağlı faktörler tarafından belirlenir.69
En uygun kapasite, maliyet minimizasyonunun sağlandığı üretim miktarı dolaylarında seçilmelidir. Bugünün teknolojisine dayalı üretim kolaylıkları, kısa sürede çok mamul üretecek düzeydedir. Ne var ki, bunların, üretime hazırlanmalarının maliyeti de yüksektir. Bu sebeple de birim başına hazırlık maliyetini azaltmak için var olan stoklardan doğan vergiler, sigorta primleri, bozulma riski gibi nedenlerle de üretimin fazla olması istenmez. Bu nedenle bazı faktörlerin göz önüne alınarak iktisadi üretim miktarının saptanması gerekir. Farklı durumlar için geliştirilen ekonomik üretim miktarı formüllerinin ayrıntıları, stok sistemi konusunu ve malzeme istek planlamasını daha yakından ilgilendirir. Kapasite planlaması yapılırken, talebin sabit tutulması olanaksızdır. Çünkü talep, işletmenin dışındaki bir olgudur. Talep, genel olarak
mevsimlerin ve iş çevrimlerinin etkisindedir. Buna karşın, talebi karşılamak için iki önlem düşünülebilir:70
1.Üretimi sabit tutarak değişmeyen kapasite ile çalışmak.
2.Üretimi piyasa dalgalanmalarına göre ayarlayacak değişken kapasite ile çalışmak.
Üretim hacminin sabit tutulması durumunda üç seçenek vardır:71
*Kapasite = Maksimum Talep = Maksimum Üretim.
*Kapasite = Belli Bir Dönemdeki Ortalama Talep. Eğer talep, kapasiteyi aşarsa eksik kısım, stoktan karşılanır.
*Kapasite = Minimum Talep. Bu durumda işletme, talebi karşılayamaz duruma düşebilir. Ancak, küçük çaplı yatırım, stok için çalışmamak, düzenli üretim gibi avantajlı yönler de söz konusudur.
Üretimin hacmi değişken tutulursa, iki seçenek söz konusu olabilir:72
—Kapasitenin, maksimum talebi karşılaması durumudur ki, maksimum üretim yapılır ve talep dalgalanması durumunda esneklik sağlamak mümkündür. Ancak işletmenin büyük yatırımlarla kurulması söz konusudur. Bununla beraber işletme; değişik taleplere kolayca uyum sağlar, stok için çalışma gereği yoktur, bakım işlemleri düşük talep dönemlerinde yapılabilir, elde sürekli yedek kapasite bulunur.
—Kapasitenin minimum talep dolayında bulunması durumudur ki, talebin, üretimi aştığı dönemlerde fazla mesai ve ek personelle, dış satın alımlar ya da fason yaptırmakla bu açık kapatılabilir.
70 Buffa, Basic Production Management, s.135.
71 W.J.Fabrycky, P.M.Ghare and P.E.Torgersen, Industrial Operations Research, Prentice Hall, 1972, s.103.
Değişen talepler karşısında en uygun yol, kapasiteyi ortalama talep dolayında saptamaktır.73 Ancak bu durumda da üretim, sabit tutulacak demektir.74 Artan talebi karşılayabilmek için üretim düzgünleştirmesi önlemlerine başvurmak gerekir.75 Kapasite belirleme çalışmalarında dikkate alınması gereken bir nokta da, ıskarta, bozuk parça ve hurda miktarının saptanmasıdır.76
Iskartalar, üç durumda ortaya çıkar:77
1.Makinelerin üretime başlaması sırasında
2.Operasyonların devamı sırasında
3.Son muayene ve kontrolde
Iskartanın çokluğu, işletmenin kapasitesinin büyük tutulmasına neden olur. Ayrıca, verimli olmayan süreler de, üretim miktarlarını ve kapasiteyi olumsuz yönde etkiler.
Kapasite Belirleme Yöntemleri
Kapasite belirleme, iki aşamalı olarak yürütülebilir. İlk aşama, işletmenin kapasitesinin belirlenmesidir. İkinci aşama, bölüm ya da tezgâh kapasitesinin belirlenmesidir.
Bayesian Analiz: Satışların olasılıklı değerlerine dayalı bir yöntemdir. Farklı büyüklükteki kapasitelere göre satışların ne olabileceği tahmin edilir ve umulan değerler toplanarak maksimum satış geliri verebilecek kapasite seçilir. Kapasite büyüklükleri; geniş, orta, küçük gibi sınıflara ayrılırken, satış tahminleri de yüksek, normal, düşük gibi sınıflandırılabilir. Satışlara ilişkin tahminlerin gerçekleşme
73 Buffa, Basic Production Management, s.136. 74 Eilon, a.g.e. s.92.
75 Fabrycky, Ghare and Torgersen, a.g.e. s.104. 76 Eilon, a.g.e. s.93.
olasılıklarına göre işletme için "geniş" kapasite seçilmesi daha yüksek umulan getiri verebilecektir. Şüphesiz, bu tür analiz için olasılıkların ve satış rakamlarının sağlıklı biçimde tahmin edilmesi gerekir. Bu analiz türü; finansman, maliyet, kâr, hâsıla gibi değişkenler açısından da yapılabilir ve seçilecek kapasite büyüklüğü için bir fikir verebilir.
Başa Baş Analizi: Kapasite seçimi için başvurulabilecek yöntemlerden biri de, başa baş analizidir. Farklı büyüklükteki kapasiteler için sabit ve değişir maliyetlere göre doğrusal denklemler kurma olanağı varsa, analiz başarı ile yürütülebilir.
Dinamik Programlama Yaklaşımı: Kapasite tasarımcıları, çoğu kez bütçe, teknik olanak gibi kısıtlamalarla karşılaşırlar. Özellikle sermaye harcamaları ile kısıtlanan tasarımcılardan, bu kısıtlama koşulu içinde en iyi çıktıyı verecek kapasite tasarımını bulması istenir.
2.4.1.1.1.Tezgâh Kapasitelerinin Planlanması
Tesisin üretim kapasitesi belirlendikten sonra işyerindeki günlük, haftalık ve yıllık çalışma saatlerinin belirlenmesi gerekir. Teknolojik süreç olarak hurda oranı fiilen kullanılabilecek efektif kapasite oranını belirler.
Bu bilgilere göre, işyerinin üretim hacmi hesaplanır. Basit bir örnek ile bu hesaplama biçimini gösterelim: Bir işyerinde günde sekizer saatlik iki vardiya halinde haftada beş gün ve yılda kırk iki hafta çalışılacağı planlanmıştır.
Üretilecek mamul için piyasa talebinin yılda 200.000 birim olacağı tahmin edilmektedir. Üretim için yapılacak operasyonlar sırasında yüzde sekiz oranında malzeme kaybı söz konusudur. Tesisin, genelde, yüzde seksen beş etkinlik kapasitesi ile çalışacağı umuluyor. İşyerine yerleştirilecek tezgâhların tanesi, bir vardiya
süresince, kırk birim mamul üretecek kapasitededir. Bu işyerinde saatlik üretim kapasitesi nedir? Kaş tane tezgâh gereklidir? Her tezgâh için ve dolayısıyla bir vardiya için kaç tane işçi gereklidir? Çözüm için önce yıllık çalışma saatini bulmak ve buradan hareketle saatlik üretim kapasitesine ulaşmak gerekir. Haftada beş gün sekiz saatlik çalışma ile haftalık iş saati kırk saattir. İki vardiya ve kırk iki hafta için 3360 saat yıllık çalışma zamanı söz konusudur. Yıllık talep göz önüne alınırsa altmış birim saatlik üretim bulunur. Operasyonlar sırasında yüzde sekizlik işlem kaybı ya da malzeme kaybı söz konusu olduğuna göre, bu açıdan kapasite, altmış beş birim olarak saptanır. İşletmenin etkinlik kapasitesi dikkate alındığında saatteki üretim kapasitesi yetmiş yedi birim olarak belirlenir.78 O halde işletmeye saatte yetmiş yedi birim mamul üretecek kadar tezgâh gereklidir. Bir tezgâhın, bir vardiyada kırk birim ürettiği bilindiğine göre bu tezgâh, saatte beş birim mamul üretir. Saatte üretilmesi gereken mamul sayısının, bir tezgâhın saatlik üretimi hızına bölünmesi, gerekli tezgâh sayısını verir: On altı.
Etkin kapasiteye göre yetmiş yedi birim, malzeme kaybına göre de altmış beş birim üretilmesi gerektiğinden bir tezgâh için(77/65)=1.18 işçi gerekir. On altı tezgâh bulunacağından(16x1.18)=19 işgücü gerektiği ortaya çıkar.
Bu sayı doğaldır ki, bir vardiya için bulunmuştur. İşletme, ikinci vardiya için de on dokuz işçi çalıştırma durumundadır. İşyerinin kapasitesinin belirlenmesi açısından operasyonlar arası kayıplara ve işyerinin düzenlenmiş şekline göre hesaplar yapmak olasıdır.
İşyeri düzeni, sürece göre yapılmışsa her iş, elemanın ne gibi donatım kullanacağı, her operasyonun hangi donatımla yapılacağı hakkında akım şemaları
78 Eilon, a.g.e. s.94.
