Arap ve Türk edebiyatında Manzûm Esmâ-i Hüsnâlar ve İbrâhîm Nûreddîn Efendi'nin "Ferâ'idü'l-Le'âlî" adlı eseri (İnceleme-Metin)

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BİLİM DALI

ARAP VE TÜRK EDEBİYATINDA MANZÛM ESMÂ-İ

HÜSNÂLAR VE İBRÂHÎM NÛREDDÎN EFENDİ’NİN

“FERA’İDÜ’L-LE’ALÎ” ADLI ESERİ

( İNCELEME-METİN)

Toka Ibrahim Mohamed Mohamed ABOELEZZ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Porf.Dr. Ahmet SEVGİ

(2)

II

(3)

III

(4)

IV

İÇİNDEKİLER

BİLİMSEL ETİK SAYFASI ... II YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU ... III

ÖNSÖZ ... VIII KISALTMALAR ... X TRANKRİPSİYONALFABESİ ... XI

GİRİŞ ... 1

1.ESMÂ-İHÜSNÂ ... 4

2.ARAPEDEBİYATINDAMANZÛM-MENSÛRESMÂ-İHÜSNÂLAR ... 6

3.TÜRKEDEBİYATINDAMANZÛM-MENSÛRESMÂ-İHÜSNÂLAR ... 42

I.BÖLÜM ... 59 1.1.Şemseddîn-i Dimyâtî (?-921/1515) ... 60 1.2.İbrâhîm Nûreddîn Efendi ... 61 1.2.1.Hayatı ... 61 1.2.2.Eserleri ... 62 II.BÖLÜM ... 65 2.1 DİMYÂTİYYE KASİDESİ ... 66

2.2. DİMYÂTİYYE KASİDESİNİN ARAPÇA TAHMİS VE ŞERHLERİ... 67

2.2.1. TAHMİSLER ... 67

2.2.2. ŞERHLER... 70

(5)

V

2.3.1. ŞERH ... 74

2.3.2. TERCÜMELER ... 75

III.BÖLÜM ... 78

İBRÂHÎMNÛREDDÎNEFENDİ’NİN‘’FERÂ’İDÜ’L-LE’ÂLÎ’’ ADLI ESERİNİNİNCELENMESİ ... 79

3.1. ESERİN TANITILMASI ... 79

3.1.1. ESERİN ADI ... 79

3.1.2. TELİF SEBEBİ VE TELİF TARİHİ ... 80

3.2. ESERİN MUHTEVASI ... 82 3.2.1. TERTİBİ ... 82 3.2.2. ÂYETLER VE HADÎSLER ... 85 3.3. DİL VE ÜSLUP ... 89 3.4. ESERİN NÜSHALARI ... 90 SONUÇ ... 93 KAYNAKÇA ... 96 IV.BÖLÜM ... 105 FERÂ’İDÜ’L-LE’ÂLÎ(METİN) ... 105 4.1.METNİN KURULUŞU ... 106 4.2.METİN ... 107

(6)

(7)

(8)

VIII

ÖN SÖZ

Arapların ve Türklerin, İslam’ı kabul etmeleriyle beraber hem hayatları hem de edebiyatları değişmiştir ve edebiyatlarında ortak İslamî konular ortaya çıkmıştır. Araplar, İslam’ı kabul ettikten sonra “Câhiliye” döneminin kültür ve edebiyatından uzaklaşıp Arap-İslam Edebiyatını oluşturmuşlardır ve hitâbet, hikaye, tahlil ile münâkaşa gibi dîne yönelik türler meydana getirilmiştir.

Bu dönemde şiir, Câhiliye devrindeki kadar parlak olmasa bile dini yaymak için İslâmî edebiyatta da kullanılmıştır. Bu amaçla Allah’ın en güzel isimleri “Esmâ-i Hüsnâ”, Abbasî dönemi edebiyatının son yıllarında önce mensur sonra manzum bir şekilde edebiyata girmeye başlamıştır. Ancak manzum şekli daha çok mutasavvıflar arasında ilgi görmüştür. Birçok meşhur mutasavvıf, münacât ve tevessül amacıyla manzum Esmâ-i Hüsnâ yazmıştır.

Arap-İslâm Edebiyatı gibi Klasik Türk Edebiyatı da dînî kaynaklara dayanarak kurulmuş bir edebiyattır. Bu sebeple daha çok dînî-tasavvufî konulara ağırlık verilmiştir. Bu dönemde mevlit, siyer, kısas-ı enbiya, münacat ve Esmâ-i Hüsnâ gibi dini kaynaklara dayanan birçok mühim tür vardır.

Tezimizin konusunu oluşturan Esmâ-i Hüsnâ, Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerde önemi vurgulandığı için Klasik Türk Edebiyatı’nda ayrı bir öneme sahiptir ve hakkında birçok manzum-mensur eser yazılmıştır. Bu sebeple çalışmamızı da Esmâ-i Hüsnâ’yı konu edinen kişilerden biri olan İbrâhîm Nûreddîn Efendi’nin “Ferâ’idü’l-le’âlî’ adlı eseri üzerinde yaptık.

Bu çalışmada başta Arap Edebiyatı olmak üzere Türk Edebiyatı’ndaki manzum ve mensur Esmâ-i Hüsnâ’lar araştırılmış, incelenmiş ve tasnif edilmiştir. Ardından Şemseddîn Ed-Deyrûtî El-Masrî’nin Dimyâtiyye kasidesinin şerhlerinden biri olan ve İbrahim Nûreddîn Efendi tarafından kaleme alınan “Ferâ’idü’l-Le’alî fî Beyân-ı Esmâ-i’l-Müte‘âlî” adlı Türkçe tercümesi inceleme-metin olarak hazırlanmıştır.

(9)

IX

Çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır. Bölümlerin muhtevası maddeler halinde aşağıdaki gibidir:

Giriş’te, Esmâ-i Hüsnâ’nın tanıtımı yapılmış, önemi vurgulanmış, Esmâ-i Hüsnâ bahsinin geçtiği âyetler ve hadîsler aktarılmıştır. Ardından Arap ve Türk Edebiyatı’nda manzum-mensur Esmâ-i Hüsnâ’nın bazı örneklerine yer verilmiştir. I. Bölüm’de, Dimyâtî ve Ferâ’idü’l-Le’âlî’nin yazarı İbrâhîm Efendi’nin hayatı ve eserleri tanıtılmıştır. II. Bölüm’de, Dimyâtiyye kasidesine yer verilerek eserin Arapça tahmis ve şerhleri ile Türkçe tercüme ve şerhleri tanıtılmıştır. III. Bölüm’de, Ferâ’idü’l-Le’âlî’nin tanıtımı yapılmış, muhtevâsı, dili ve üslubu incelenmiş, ardından Sonuç ve Kaynakça verilmiştir. IV. Bölüm’de Ferâ’idü’l-Le’âlî’nin transkripsiyonlu metni sunularak çalışmamız tamamlanmıştır.

Bu çalışmanın her aşamasında bilgilerini ve tecrübelerini benimle paylaşan danışman hocam sayın Prof. Dr. Ahmet SEVGİ’ye, lisansüstü derslerindeki yardımseverlikleri ve öğreticilikleri için sayın Doç. Dr. Semra TUNÇ’a ve sayın Yrd. Doç. Dr. Erol ÇÖM’e, değerli katkıları ve yönlendirmeleri için sayın Yrd. Doç. Dr. Nurgül SUCU’ya ve sayın Arş. Gör. Aysun ÇELİK’e, destekleri için arkadaşım Melike Hande KILIÇ’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca beni her zaman destekleyen aileme ve arkadaşlarıma özel olarak teşekkürlerimi ifade ederim.

Toka Ibrahim Mohamed Mohamed ABOELEZZ

(10)

X

KISALTMALAR

A.Ü. : Atatürk Üniversitesi age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale agmd. : Adı geçen madde agt. : Adı geçen tez bk. : Bakınız C. : Cilt H. : Hicri Hz. : Hazret-i

İ.B.B. : İstanbul Büyükşehir Belediyesi Ktp. : Kütüphane M. : Miladi M.Ü. : Marmara Üniversitesi MT. : Matbu Nüshası Nu. : Numara öl. : Ölüm tarihi s. : Sayfa S. : Sayı

SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü t.y. : Tarihi yok

tar. : Tarihi

TDK : Türk Dil Kurumu

TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi v. : Varak

(11)

XI TRANKRİPSİYON ALFABESİ ا ( آ ) a, ā ش ş ا (أ ) a, e, ı, i, u, ü ص ṣ ء ’ ض ḍ, ż ب b, p ط ṭ پ p ظ ẓ ت t ع ‘ ث ẟ غ ġ ج c, ç ف f چ ç ق ḳ ح ḥ ك k, g, ñ خ ḫ ل l د d م m ذ ẕ ن n ر r ه v, o, ö, u, ü, ū ز z و h, a, e ژ j ي y, ı, i, ī, ā س s

(12)

1

(13)

2

Arap Edebiyatı göçebe kültüre dayanan bir milletin edebiyatı olduğu için şiire daha yatkındır. İlk edebî ürünler nesirden ziyade şiir sahasında verilmiştir. Bu, şiirin hem hayal gücüne dayanmasından hem de çabuk ezberlenebilen edebî bir tür olmasından kaynaklanmaktadır (Abbûd, t.y.: 34). Arap Edebiyatı’nı Cahiliyye Dönemi,

Erken İslam ve Emevî Dönemi, Abbâsîler Dönemi, Gerileme Dönemi ve Modern Dönem olmak üzere beş döneme ayırabiliriz (Abbûd, t.y.: 42).

Arap Edebiyatı klasik hüviyetini 5-6. asırlarda Cahiliyye Dönemi’nde kazanmıştır. Cahiliyye Dönemi’nde en çok vezinli ve kafiyeli kasideler ilgi görmüştür (Ar-Rifâ‘î, 2000: III/13). En yaygın konular de tasvîr, medih, fahr, fürsan, hicâ, risâ ve

nesîbtir. O dönemlerden bize ulaşan en meşhur eser Yedi Askı ve en meşhur şair

İmrü’l-Kays’tır (Karaaslan, 2010: XXXVIII/ 299).

Arap İslam Edebiyatı, yedinci yüzyılın başında, İslamiyet ile birlikte ortaya çıkmıştır. İslam Edebiyatı konuları Cahiliyye Edebiyatı’ndan farklıdır. Şiir alanında İslamiyet ve Hz. Peygamber ekseninde gelişen konular ön plana çıkmış, en çok siyasi şiir rağbet görmüştür. Kur’ân-ı Kerîm’in dilinden etkilenen şiirlerde İslami terimler de görülmeye başlanmıştır (Abbûd, t.y.: 93). Hz. Peygamber’in hicretinin ardından, Müslümanlar ve kafirler arasında savaşların meydana gelmesiyle; fahriye, hiciv ve

merâsî gibi şiir türleri de yaygınlaşmaya başlamıştır. Şiirin çok revaçta olduğu bu

dönemin en meşhur şairlerden biri Hassân bin Sâbit’tir. Ancak Dört Büyük Halife döneminde Ridde Savaşları’nın başlamasıyla şiire olan ilgi azalmıştır (Abbûd, t.y.: 94).

Emevi Devleti’nin kurulmasından sonra şiir tekrar ilgi görmeye başlamıştır.

Medhiye, fahriye, hiciv, merâsî gibi türlerin yanında gazel, şarkı gibi yeni türler de

ortaya çıkmıştır (Abbûd, t.y.: 97). Bu dönemin en meşhur gazel şairlerden biri Ömer bin Rabîa’dır (Abbûd, t.y.: 299).

Abbâsîler Dönemi ile birlikte Araplar, Farslar gibi başka kültürlerle kaynaşıp dil ve edebiyat bakımından birbirlerinden etkilenmişlerdir (Abbûd, t.y.: 142).

(14)

3

Abbâsîler’in ilk döneminde siyasi şiire olan ilgi azalıp daha çok gazel ve hamriyyât türlerine ilgi gösterilmiştir. Buna karşılık Abü’l-Atâhiye gibi şairler hamriyyât şiirlerine tövbe edip zühdiyyât şiirlerine geçmiştir (Karaaslan, 2010: XXXVIII/ 300). Daha sonra da eğitim ve tabiat ile ilgili şiir türleri çıkmıştır (Abbûd, t.y.: 148).

Arap Edebiyatı’nın gerilime dönemi ise Memlükler Dönemi ve Bağdat’ın çöküşüyle başlamıştır. Bu dönemde hem edebiyatın üslubu hem dili zayıflamıştır (Abbûd, t.y.: 368). Modern Edebiyat ise, batının etkisinde kalıp özgür şiir, mensur şiir ve nesir kasidesi gibi birkaç yeni şiir anlayışı ortaya çıkmıştır (Karaaslan, 2010: XXXVIII/ 301). Bu edebiyat da hâlâ devam etmektedir.

Arap Edebiyatı’nda, İslâmi şiirden ziyade gazel, hamriyyât gibi diğer şiir türleri ilgi görmüş ve gelişmiştir (Al-Bâşâ, 1971: I/ 14). Dolayısıyla Esmâ-i Hüsnâ konusu da şiirden çok mensur dinî eserlerde; şerh, tefsir ve havâss çerçevesinde detaylı olarak işlenmiştir. Manzum Esmâ-i Hüsnâ örnekleri Arap Edebiyatı’nda az görülmekle beraber bu konu ile ilgili şiir yazan şairler, Allah’ın isimlerini; Allah’a dua, tevessül ve münacat için kullanmışlardır. Bunun yanında Esmâ-i Hüsnâ’nın ilk müstakil manzumeleri Abbâsilerin son döneminde özellikle Abdülkâdir Geylânî (561.H/6611.M) ile görülmeye başlamıştır.

Türklerin VIII. yüzyıldan itibâren Araplarla ilişkiler kurmaya başlaması ve İslamiyet’i kabul etmesiyle beraber Arap ve Fars Edebiyatı, Klasik Türk Edebiyatı’nı etkilemiştir (Şener ve Yıldız, 2014: 34). Buna bağlı olarak Türk-İslâm Edebiyatı’nın ürünleri Kur’ân-ı Kerîm, Hadis-i Şerîf, Siyer ve Kısas-ı Enbiyâ gibi kaynaklara dayanmıştır (Levend, 1989: 35).

Ortaya konan hemen her eser; Cenâb-ı Hakk’ı merkeze alarak besmele, münacat ve tevhid ile başlamıştır. Allah’a büyük bir imân, sevgi ve teslimiyet ile bağlı olan Türkler bunun gereği olarak O’nu konu eden edebî türler de geliştirmişlerdir (Çelebioğlu, 1998: 349). Bu türlerden biri de çalışma konumuz olan Esmâ-i Hüsnâ’lardır. “Allah’ın En Güzel İsimleri”ni konu edinen bu eserlerin Türk Edebiyatı’nda pek çok manzum ve mensur şerh ve tercümesi yapılmıştır. Bilinen en

(15)

4

meşhur manzum Esmâ-i Hüsnâ, İbn Îsâ Saruhânî’nin Şerhu Esmâi’l-Hüsnâ isimli eseridir (Çelebioğlu, 1998: 353).

Aşağıda Esmâ-i Hüsnâ’nın tanıtımı yapılarak, önemi vurgulanmış, Esmâ-i Hüsnâ bahsinin geçtiği âyetler ve hadîsler aktarılmıştır. Ardından Arap ve Türk Edebiyatında manzum-mensur Esmâ-i Hüsnâ’nın bazı örneklerine yer verilmiştir.

1.ESMÂ-İ HÜSNÂ

Esmâ-i Hüsnâ, Farsça isim tamlaması olup Kur’ân-ı Kerîm’deki “ىنسحلا ءامسلاا” El-Esmâ’ü’l-Hüsnâ tabirinden gelmiştir ve Allah’ın en güzel isimleri için kullanılan özel bir terimdir. Arapça’da “مسا” kelimesi “ومس” kökünden gelmektedir. “ومس” sumuv; yücelik, yükseklik ve ulviyet anlamına gelen bir mastardır. Burada kullanılan Esmâ, ismin çoğuludur. Hüsnâ, “نسح” hüsn kökünden gelmektedir. Hüsn kelimesi “güzel olmak, iyi olmak, mükemmel yapmak ve iyilik yapmak” gibi anlamlar taşır. Buradaki hüsna kelimesi “نسح” kelimesinin müennesi olup sıfat-ı tafdil yani pekiştirme sıfatıdır. Bu sıfat-ı tafdil hem “en...” hem “dan fazla...” manası vermektedir. Söz konusu Allah olunca “dan fazla...” kullanılamadığı için burada “en...” kullanılması daha uygundur. Çünkü Allah karşılaştırmalardan münezzehtir. Böylece Esmâ-i Hüsnâ terkibinin anlamı “en güzel isimler”dir (Yılmaz, 2014: 8-10).

Esmâ-i Hüsnâ terkibi, Kur’ân’da dört yerde geçmektedir:

Cenâb-ı Allah buyuruyor ki:

1. {نوُل_{َمْعَي اوُناَك اَم َن ْو َز ْجُيَس ِهِئاَمْسَأ يِف َنوُد ِحْلُي َنيِذَّلا او ُرَذ َو اَه ِب ُهوُعْداَف ىَنْسُحْلا ُءاَمْسَلأا ِ َّ ِلِلَ َو }}1

En güzel isimler Allah’ındır. O halde O’na bunlarla dua edin. O’nun isimlerinde eğri (ve aykırı) yola gidenleri bırakın. Onlar, yapmakta olduklarının cezâsına uğratılacaklardır.

2. { _{َٰىَنْسُحْلا ُءاَمْسَ ْلأا ُهَلَف اوُعْدَت اَّم اًّيَأ ۖ َن ََٰمْح َّرلا اوُعْدا ِوَأ َ َّاللَّ اوُعْدا ِلُق }}2

De ki: “Gerek Allah diye (ad verib) çağırın, gerek Rahman diye (habîbim) (ad verib) çağırın, hangisi ile çağırırsanız nihâyet en güzel isimler Onundur.”

1_{A’râf, 7/180.} 2

(16)

5 3. {ىَنْسُحْلا ءاَمْسَلأا ُهَل َوُه َّلاِإ َهَلِإ لا ُ َّاللَّ }3

Allah o (Allah)’dır ki kendisinden başka hiçbir Tanrı yoktur. En güzel isimler O’nundur.

4. { ُزي_{ِزَعْلا َوُه َو ِض ْرَلأا َو ِتا َواَمَّسلا يِف اَم ُهَل ُحِ بَسُي ىَنْسُحْلا ءاَمْسَلأا ُهَل ُرِ وَصُمْلا ُئ ِراَبْلا ُقِلاَخْلا ُ َّاللَّ َوُه} ُميِكَحْلا }4

O, öyle Allah’tır ki vücude getireceği her şeyi hikmeti muktezasınca takdîr edendir. Onlar var edendir. Varlıklara suret verendir. En güzel isimler O’nun. Göklerde ve yerde ne varsa (hepsi) O’nu tesbîh (ve tenzîh) eder. O, galib-i mutlaktır. Yegâne hüküm ve hikmet sahibidir.

Esmâ-i Hüsnâ’nın 99 isim olduğunu belirten bir hadis-i şerif vardır. Bu hadis Ebû Hureyre’den günümüze ulaşmıştır. Hadisin metni şöyledir: “Resulullâh (aleyhi’s-salâtü ve’s-selâm) buyurdular ki: “Allah Te‘ala hazretlerinin doksan dokuz ismi vardır, yüzden bir eksik. O, tektir, teki sever. Kim bu isimleri ezberlerse cennete girer. Onlar şunlardır: Allah, Vâhid, es-Samed, Evvel, Âhir, ez-Zâhir, Bâtın, Hâlık, el-Bâri’, el-Musavvir, el-Melik, el-Hakku, es-Selâm, el-Mü’min, el-Müheymin, el-‘Azîz, el-Cebbâr, el-Mütekebbir, er-Rahmân, er-Rahîm, el-Latîf, el-Habîr, es-Samî’, el-Basîr, ‘âlîm, ‘Azîm, Bârr, Müte‘âl, Celîl, Cemîl, Hayyu, Kayyûm, Kâdir, Kâhir, ‘Aliyyü, Hakîm, Karîb, Mucîb, Ganiyyü, Vehhâb, el-Vedûd, eş-Şekûr, el-Mâcid, el-Vâcid, el-Vâlî, er-Reşîd, el-‘Afuvvü, el-Gafûr, el-Halîm, el-Kerîm, et-Tevvâb, Rabb, el-Mecîd, el-Veliyyü, eş-Şehîd, el-Mübîn, el-Bürhân, er-Ra’ûf, er-Rahîm, el-Miübdi’ü, el-Mu‘îd, el-Bâ’is, el-Vâris, el-Kaviyyü, eş-Şedîd, ed-Dârru, en-Nâfi‘u, el-Bâkî, el-Vâkî, el-Hâfıd, er-Râfi‘, el-Kâbıd, el-Bâsıt, el-Mu‘izzü, el-Müzillü, el-Muksıt, er-Rezzâk, Zü’l-kuvve, el-Metîn, el-Kâ’im, ed-Dâ’im, el-Hâfız, el-Vekîl, el-Fâtır, es-Semî‘, el-Mu‘tî, el-Muhyî, el-Mümît, el-Mâni‘, el-Câmi‘, el-Hâdî,

3_{Tâhâ, 20/8.} 4

(17)

6

el-Kâfî, el-Ebed, el-‘Âlim, es-Sâdık, en-Nûr, el-Münîr, et-Tâmmü, el-Kadîm, el-Vitru, el-Ehad, es-Samed, ellezî lem yelid velem yûled ve lem yekün lehû küfüven ehad.” (Canan t.y.:17/523-524) (SUCU, 2015: 207). Ancak bazı İslâm âlimleri, bu isimlerin doksan dokuzdan fazla olduğunu söylemişlerdir(Yılmaz, 2014: 15). Bu görüşteki âlimlere göre Allah’ın 1000 ismi vardır. O isimlerinden 300’ü Tevrat’ta, 300’ü Zebur’da, 300’ü İncil’de, 99’ü Kur’ân-ı Kerîm’de geçip bininci isim ise peygamberler tarafından bilinen ism-i a’zam’dır (Şahin, 2001: 52).

Hadîs-i Şerîf’teki cennete girme müjdesi, Arap, Fars ve Türk edebiyatındaki Esmâ-i Hüsnâ ile ilgili pek çok manzum ve mensur eserin yazılma sebebi olmuştur. Bizim çalışmamızda konumuz gereği, Arapça’da ve Türkçe’de kaleme alınan manzum Esmâ-i Hüsnâ’lar üzerinde durulmuştur.

2.ARAP EDEBİYATINDA MANZÛM-MENSÛR ESMÂ-İ HÜSNÂLAR

Esmâ-i Hüsnâlar, Arap Edebiyatı’nda mensur ve manzum olmak üzere iki şekilde ele alınmıştır. Ancak mensur eserler manzumdan daha fazladır (Şener ve Yıldız, 2014: 137). Esmâ-i Hüsnâ konulu eserler, şerhler ve havâsslar gibi çesitli türlere ayrılır. Mensur eserler arasında ilk kabul edilen eser Bekir Ahmed b. Huseyn El-Beyhâkî’nin (H. öl. 458/M. 1065) eseridir. Bundan sonra Şerhü’l-Esmâ’ü’l-Hüsnâ adıyla birçok eser ortaya çıkmıştır (Şener, 1985: 227). Ancak şerhler arasında en bilinen eser, Gazâlî’nin (H. öl.1111/M. 1699) “Maksadu’l-Esnâ fî Şerhi Esmâ’i’l-lâhi’l-Hüsnâ” eseridir(Şener ve Yıldız, 2014: 137).

Asıl konumuz olan manzum Esmâ-i Hüsnâ’lardan, tesbit edebildiğimiz eser sayısı 25’tir. Bu tür manzumeler, çoğu El-Bekrî, İbn Arabî ve En-Nâbulsî gibi meşhur mutasavvıflar ya da El-Beyyûmî ve El-Geylânî gibi tarikat şeyhleri tarafından kaleme alınmıştır. Bu manzumeler Allah’a yakın olmak, dua etmek, yalvarmak için yazılmış ve okunmuştur. Hatta Ed-Dimyatiyye gibi bazı eserler büyü yapmak gibi çeşitli amaçlarla bile kullanılmıştır. Tespit edebildiğimiz ilk manzum Esmâ-i Hüsnâ, Abdülkâdir Geylânî’nin (M. öl.1166) divanında yer alan El-Esmâ’ü’l-Hüsnâ kasidesidir (Zîdân, t.y.: 125-139).

(18)

7

Bu çalışmamızda Esmâ-i Hüsnâ’nın önce manzum, sonra mensur şekilleri yer almaktadır. Tarihlerini tespit edebildiğimiz eserler bu tarihlere göre sıralanmıştır. Bu çalışmada her eserin önce kime ait olduğu, bulunduğu yer ve varsa yazılış tarihi verilmiş, daha sonra kısaca eserin muhtevası anlatılmıştır.

MENSÛR ESMÂ-İ HÜSNÂLAR

Arap Edebiyatı’nda Esmâ-i Hüsnâ’nın mensur şerhleri epeyce çoktur. Fakat asıl konumuz manzum Esmâ-i Hüsnâlar olduğu için mensur olanlardan önemli bulduklarımızı sadece yazar ve eser adıyla zikretmekle yetiniyoruz: 5

1) Muhammed Bekr İsmâîl, Esmâ’ü’llâhi’l-Hüsnâ Âsâruhâ ve Asrâruhâ. 2) Muhammed Mutevellî Eş-şa’râvî, Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ.

3) İmâm Şemsed-dîn Ebî ‘abdullâh Muhammed İbn Ahmed Ensârî El-Kurtubî, El-Esnâ fî Şerhi Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ ve Sıfâtihâ.

4) Ebi Hâmid El-Gazâlî, El-Maksadu’l-Esnâ fî Şerh Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ. 5) Kemâliddîn El-Mellâh ve Hasen Abdulhâdî, Dendene fî Rihâb

Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ.

6) Sa’id Bin Alî El-Kahtânî, Şerh Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ.

7) Ahmed El-Sâwî El-Mâlikî, Şerh Manzûmetü Esmâ’i’llahi’l-Hüsnâ. 8) Şihâbbe-ddîn Et-tebrîzî, Havvâs menâfi’i Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ. 9) Abdullâh Bin Sâlih El-Gusn, Esmâ-ü’llâhi’l-Hüsnâ.

10) Kemâleddîn Ebî sâlim Muhammed Eş-Şâfi’i, Ed-dur El-munazzam Fis-sir El-A’zam.

11) Omar süleymân El-Eşkar, Şerh İbn Ek-kayyim Li-Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ. 12) Akîl Hüseyn Akîl, Mevsû‘et Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ.

(19)

8

13) Vahîd Bin Abdusselâm, El-Ma’ânî Al-İmâniyye Fî Şerh El-Esmâ’i’l-Hüsnâ Er-Rabbâniyye.

14) Ebi Bekr Ahmed Bin El-Hüseyin bin Alî Beyhekî, Kitâb El-Esmâ ves-Sıfât. 15) İmâm Şems Eddîn Ebî Abdullah Muhammed Eddimişkî,

Esmâ’illahi’l-Hüsnâ.

16) Taha Abdül-Rauuf Sa‘d, Şerh Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ Li’l-Râzî. 17) Mâcid Bin Abdullâh Âl Abdil-Cebbâr, El-Esmâ’i’l-Hüsnâ. 18) Yusuf El-Mer’aşlî, Ve illâhi’l-Esmâ’i’l-Hüsnâ.

19) Ahmed Eş-Şarbasî, Mevsû‘at Lehu El-Esmâ’i’l-Hüsnâ.

20) Higâzî b.Muhammed El-Şîh, El-Ma’ânî El-Kubrâ Fî Şerhi’l-Esmâ’i’l-Hüsnâ.

MANZÛM ESMÂ-İ HÜSNÂLAR

1- El-Esmâ’ü’l-Hüsnâ

Kitabın adı: Divân Abdülkâdir El- Geylânî

Yazar: Dr. Yusuf Zîdân

Şair: Abdülkâdir Geylânî (H. öl. 561/M. 1166) (Zîdân, t.y.: 17)

Abdülkâdir El-Geylânî’nin Divanı’nda yer alan bu kaside 63 beyitten oluşmaktadır. Kaside kitabın 125. sayfasında başlar. Aynı sayfada bu kasidenin Milli Kütphanede (Kahire) (655 tasavvuf/talat) kayıtlı olduğu söylenmiştir. Kaside besmele ile başlamıştır. Sonra Allah’ın en güzel isimlerine geçilmiştir. Her beyitte Allah’ın en güzel isimlerinden iki isim geçmiştir. Dipnotta bazı kelimelerin açıklaması vardır. Şair kasideyi salat ü selam ile bitirmiştir.

(20)

9 Şairin ismi 61. beyitte geçer:

رداقلا دبع لصلأا ىنسحلا انأ لاعلا ةحود ىف نيدلا يحمب تيعد (

s. 138 )

Allah’ın en güzel isimleri ile ilgili birkaç beyit:

ىترسم دجوأ راونلأا دجاو ايو لاوعم ىل نك راونلأا دجام ايو يترسم دجوأ راونلأا دجاوايو لاوعم يل نك راونلأا دجام ايو هدوجو لاإ مثام دحاو ايو لاع هب دوجولا ماق دمص ايو ( s. 134 ) أ شطبلا اذ رداق ايو انودع كله لابلا انداسحل ردق ردتقمو ( s. 135 ) İlk beyit: تب تعرش لامسبم هللإا ديحو لامجم ديمحلا ركذلاب متخأس ( s. 127 ) Son beyit: اديؤم اعمج باحصلأاو للآا عم دعبو لاوأو امتخ الله دمحف ( s. 139 ) 2- Kaside-i Esmâ-’illâhi’l-Hüsnâ

Kitabın adı: Tecelliyât fî-Esmâ-’illâhi’l-Hüsnâ.

Yazar: Dr. Abdulmun‘im El-Hanefî.

(21)

10

Tecelliyât fî-Esmâ-’illâhi’l-Hüsnâ kitabında yer alan bu kaside kitabın 13. sayfasında başlamıştır. Kasideden önce İbn ‘Arabî’nin yazdığı bir mukaddime vardır. Mukaddimede İbn Arabî, kaside Allah’ın en güzel isimlerinden 83’ünü ele aldığını söylemiştir. Mukaddimeden sonra kaside başlamıştır. Her beytin sonunda Allah ismi gelmektedir. Kaside 86 beyitten oluşmaktadır. Her beyitte Allah’ın en güzel isimlerinden bir ismi geçmektedir.

Kasideden Allah’ın en güzel isimleri ile ilgili birkaç beyit: ىتلاقم عيمسلا الله عمس دقل الله وه عيمسلاو ،دبع ىنأب ( s. 13 ) هنأب ىسفنل دهشأ ىنري نمو الله وه ريصبلاو ،ىناري ريصب ( s. 14 ) İlk beyit: الله اهمدقي ءامسلأا تءاج اذإ همظعف لقو ىركذلاب : الله وه لق ( s. 13 ) Son beyit: ةنج قوف ةنج لاإ وه امو هاوثم دلخلاو ءامسلأا جرد ىلع ( s. 16 ) 3- Kasîdetü’l-Esmâi’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi :

Ktp. : Süleymaniye Kütüphanesi (Fatih 5425)

Müellifi : Zeynüddîn Abdürrahîm b.Hüseyn eş-Şafi‘i el-İrâkî, (H. öl. 806/M. 1404) (Kahhâla, 1993: II/ 130)

Telif tar. : ?

Müstensih : ?

(22)

11

Eser 2 varaktır. Her varak 11 satırdan oluşmaktadır. Eser v. 48a

ile başlar ve v. 48b’de biter. Siyah mürekkeple yazılan bu eser harekelidir. Bu yazma eserin ismi başta kırmızı mürekkeple yazılmıştır.

b) Şekil ve Muhteva:

Müstensih, kasidenin ve şairin isimini zikrettikten sonra kasideye başlamıştır. Kaside şeklinde yazılan bu eserde şair sadece Esmâ-i Hüsnâ’yı manzum bir şekilde kaleme almıştır. Bir beyitte Esmâ-i Hüsnâ’dan birkaç isim geçebilir. Şairin mahlası kasidede geçmemektedir. Kaside 16 beyitten oluşmaktadır. Kaside selat ü selam ile bitirilmiştir.

Allah’ın en güzel isimleri ile ilgili bir beyit:

زعم ةمحر حاتفو باوتو ميلع لاملا عماج طسقم لذم للاجلا وذ دحاو روكش روفغ لاضفت وفعلا ماركلإا و اعم رخا لوا ريبك ىلع لالجت رونو مويقو يحو ( v. 48a ) İlk beyit: بأ انوعد ىنسحلا كيامس ك لاوس ف تلصو لابح نعطقت لاف ن لاذخ ( v. 48a ) Son beyit: نلا ىلع ملاسلاو ةلاصلاو محمد ىب اميلست ملسو هباحصاو اللهو ( v. 48a )

(23)

12 4- Ed-Dürrü’l-Esnâ fî Nazmi’l-Esmâü’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi :

Ktp. : Süleymaniye Kütüphanesi (Atıf Efendi 1542) Müellifi : El-Kâdirî

Telif tar. : H. 1123 /M. 1711 Müstensih : ?

İstinsah tar. : ?

Eser 9 varaktır. Her varak 11 satırdan oluşmaktadır. Varaklar üzerinde farklı numarandırma vardır. Birisi 23 ile başlayıp ve 31 ile bitmiş diğeri 20 ile başlayıp ve 28 ile bitmiştir. Eser v. 19b’den başlamaktadır. Siyah mürekkeple yazılan bu eserde, Allah adı ya da pergamber adı gibi önemli kelimeler kırmızı ve altın mürekkeple yazılmıştır. Bu yazma eser altın mürekkeple cedvellidir.

Sebeb-i telif ile bşlayan bu eser, Esmâ-i Hüsnâ nev’inin dayandığı ( ءامسلأا للهو امسا ىف نودحلي نيذلا اورذو اهب هوعداف ىنسحلا

هئ ) ayeti ve ( لخد اهيصحا نم امسا نيعست و ةعست لله نا

ةنجلا) hadisi zikr edilmektedir . Eserin ismi (ىنسحلا ءامسلأا مظن يف ىنسلأا ردلا)dır. Eser Osmanlı devletinde bir vezire ithaf edilmiştir: ةجيتن كلام ةرضح ىلا انميت و اكربت اهتعفر مث(

دوعسلاو فرشلا )...( ميظعلا قلاخلا ىذ ميلحلا ريزولا )...( يف ءانملاا ملحا و ةيملاسلاا ةلودلا يف ءارزولا ملعا ةينامثعلا ةداعسلا .))...(

Eser III. Sultan Ahmet (1703-1730) zamanında yazılmıştır6 ve burada kastedilen vezir muhtemelen İbrahim Paşa’dır. Eser söz konusu vezire yazılan sekiz beyitlik bir medhiye ile başlamıştır:

ةهجو لك نم دعسلا سومش تءاضا ةطيسبلا كلم كلملا نيع ناسناب

6_{Eser, başındaki tarihine göre (H. 1123/M. 1711) Sultan III. Ahmet zamanında (M. 1703-1730)}

(24)

13 ىهنلا ةطساو رهدلا دقع ةديرف ةقيقحلل رهظم قح ناونعو اشي نم هيتؤي الله لضف كلذو ةريرسلاب ملاع ميرك هلا هحدمب ىرمع تينفا ىننا ولو ب حيدملا رشاعم تزح امل ىتحدم دمحاب ىبر كوعدا ىننكلو ةرتع ريخ مه راهطلاا هترتعو اهرسو ماظعلا ىنسحلا كئامساو ةميدب هنم ريخلا ىرجاو هرجا هدارم ددسو هرصناو هدياو ةماركلا رادب هلخداف رشحلا ىفو ( v. 20b )

Şair daha sonra “ ةيدمحلأا ةلودلا ىلح ىلع اخروم يرداقلا هيف لاق دقو.... ” başlığı altında salvele ve duayı müteakip manzum Esmâ-i Hüsnâ’ya geçmiştir. Eser 131 beyitten oluşmaktadır. Kaside şeklinde yazılmış olan bu eserde, besmele, hamd ü senâ ve salat ü selâmdan sonra Allah’ın en güzel isimleri birer beyitle münacat şeklinde nazm edilmiştir. Otuz sekizinci beyitte şair, Devlet-i Ahmediyye için şöyle dua etmiştir:

اهلعاو نيدلا ةورذ عفرا عفار ايو ةيدمحلاا ةلودلل ارصان نكو (

v. 23b )

Son beyitte şairin mahlası geçmiştir:

هل بهو دعاسو فطلا يرداقلابو ةميقلا مويو ايندلا ىذب ءاضر (

v. 28a )

(25)

14 Allah’ın en güzel isimler ile ilgili birkaç beyit:

اعدلا عماس اي الله اي للهاب ةنجو سنا لك نم هب ىنذعا ةمحرب كرادف نمحر كناو ةنمو لضفو ماعناو فطلو ةقيقح تاجتلاو ميحر تناو يتمايق مويب ىنمحراف كوفعب ( v. 22b ) İlk beyit: ةيربلا بر الله مسبب تأدب فطل يبسحو يمظنب يتدش دنع ه ( v. 22a ) Son beyit: هل بهو دعاسو فطلا يرداقلابو ةميقلا مويو ايندلا ىذب ءاضر ( v. 28a ) 5- Manzumet Esmâ-illâhi’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : Melik Saud Üniversitesi (Nu. 3528)

Müellifi : Abdülganî Bin İsmâîl bin Ahmed El-Nâbulsî( H 1143/M 1731) ( El-Ziriklî, 2002: IV/ 32)

Telif tar. : ?

Müstensih : Yunuf Muhammed El-Desisi İstinsah tar. : H. 1215/M. 1800.

Bu yazma eser 9 varaktan oluşmaktadır. Varaklar üzerinde farklı numarandırma var. Her varak 25 satırdan oluşmaktadır. Nazmu Esmâ-illâh El-Hüsnâ adılı kaside v. 8a’la başlar ve v. 9b’de biter. Eser siyah mürekkeple yazılmıştır.

(26)

15 b) Şekil ve Muhteva:

Kaside şeklinde yazılan bu eser 77 beyitten oluşmaktadır. Beyit sayısı ve Allah’ın en güzel isimlerinden kaç tane geçtiği kasidenin sonunda belirtilmiştir. Şairin adı kasidenin başındadır. Her mısrada Allah’ın en güzel isimlerinden birer isim geçmiştir. Kasidede Allah’ın en güzel isimlerinden 101 isim kaleme alınmıştır.

ىقتلا نم ريبك اي ربك ىردقو عا ريخلابو ايماقم ىلع اي ىل تناو ظيفح اي ظفحاف بلقللو ايلاخ ركذلاب يتوق ربصف تيقم اي لاضفت بيجماي يئاعد ىل بجا ايئار كهجول ينلعجا عساوايو ( v. 8a ) İlk beyit: ايئادتبا نيملاعلا بر ءامساب ايفاو ركشلابو ىصحي لا دمحلابو ( v. 7b ) Son beyit: لا ىلع حابصلا لاص ام رهدلا ىدم اسم ايلايللا انيف مايلاا ترك امو ( v. 9a ) 6- Kasidetü’l-Esmâ’i’l-Hüsnâ a) Nüsha Tavsifi:

Ktp. : Süleymaniye Kütüphanesi (Kasideci Zade 98)

Müellifi : Mustafa El-Bekrî (H. öl. 1162/M. 1749) (Kahhâla, 1993: III/ 876)

(27)

16

Müstensih : ?

İstinsah tar. : ?

Eser 10 varak olup v. 1b ile başlayıp ve v. 9b’de bitmiştir. Eserin büyük kısmı siyah mürekkeple kaleme alınmıştır, ilk sayfada besmele, kasidedeki ilk kelime, Allah’ın en güzel isimleri ve son sayfadaki şairin ismi kırmızıyla yazılmıştır. Eser harekelidir. Eserin ismi, şairin ismi, eserin kaç varaktan, kaç satırdan ve kaç sayfadan oluştuğu başta siyah mürekkeple yazılmıştır. Bu yazma eser kırmızı iki çizgili bir çerçeve içinde düzenlenmiştir.

Kaside şeklinde yazılan bu eser mukaddimeyle başlamaktadır. Mukaddimede istiâze, besmele, hamd ü senâ, selat ü selâm vardır. Müstensih salavattan sonra şairin ismini, nesebini ve mezhebini söylemiştir. Bu eserin Esmâ-i Hüsnâ’yı anlattığını söyledikten sonra kasideye geçmiştir. Kaside önce sena sonra tevessül ile başlamıştır. Tevessülden sonra Esmâ-i Hüsnâ’yı birer mısra ile kaleme alınmıştır.

Şairin ismi 9. beyitte geçmektedir:

ىفطصم كوعدي ماق اذه لجا نمو انهلا ىغتبي افصلا اوجري ارحس اهب (v. 2b)

Esmâ-i Hüsnâ 10. beyitte başlamış ve 60. beyitle bitmiştir. 77 beyitten oluşan bu kaside, salavat ve dua ile bitirilmiştir.

نئاش لك نع سودق اي ىنسدقو انعلا نم ملاس اي ىعيمج ملسو

ىتعورو ىداؤف نما نمؤم ايو انفلا عم ءاقبلا ىنفرع نميهم (v. 3b)

(28)

17 ا عماج ايو هتيضر دق نمب ينعمج انرقف دوجلاب نغاف ينغ تناو (v. 6a) İlk beyit: ىنث دق كديبع ىنسحلا كئامسلا انثلا كردي اهب وجري هل انانع (v. 2b) Son beyit: لئاق لاق امك مهيلع ملسو انثلا كل الله اي تكرابت (v. 9b) 7- Manzume fî Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : Melik Saud Üniversitesi (Nu. 6465)

Müellifi : Ahmed Bin Muhammed Ed-Derdîr (H. öl. 1201/M. 1786) (Kahhâla, 1993: I/ 242)

Telif tar. : ? Müstensih : ? İstinsah tar. : ?

Bu yazma eser 46 varaktır. Varaklar üzerinde numaralandırma vardır. Kaside 37.varakta başlamış ve 44.varakta bitmiştir. Her varak 9 satırdan oluşmaktadır. Eser siyah mürekkeple yazılmıştır.

Kaside şeklinde yazılan bu eser 67 beyitten oluşmaktadır. Her mısrada Esmâ-i Hüsnâ’dan birer isim geçmektedir. Birinci mısra ve son mısra aynıdır. Kaside salat ü selam ile bitmiştir. Kaside ardından müstensihin nazm ettiği bir kaside gelmiştir. İlk beyti şöyledir:

(29)

18 مظانب كيلا انلسوت ىهلا انرخزو ىخيش ريدردلا كئامسلا ( v. 44a )

اعساو ايو اطعلا و ملعلا لا عسو اميكح اندهت كنم ةمكح انلنا امركت كنم دولاب دجف دودو اننؤش ديجم اي فرشو انيلع ثعاب ايو ةلاح ريخ ىلع انثعبا انعمجي كلاع اندهشاف ديهش ( v. 39b ) İlk beyit: انثلا كل ىبر الله اي تكرابت انبرل اركشو انلاومل ادمحف ( v. 36b ) Son beyit: لياق لاق امك مهيلع ملسو انثلا كل ىبر الله اي تكرابت ( v. 43b ) 8- Manzumetü Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : Melik Saud Üniversitesi (Nu. 3659) Müellifi : Ahmed Harbiyye

Telif tarihi : ?

Müstensih : Mustafa Osman İstinsah tar. : H. 1320/M. 1902.

(30)

19

Bu yazma eser 16 varaktır. Varaklar üzerinde sayfa numarası var. Kaside 2.sayfada başlar ve 17.sayfada biter. Her varak 13 satırdan oluşmaktadır. Eser siyah mürekkeple yazılmıştır.

Eser besmele ve salat ü selam ile başlar. Sonra kasidenin ismi ve müellifin ismi söylendikten sonra kaside başlamaktadır. Kaside şeklinde yazılan bu eser 98 beyitten oluşmaktadır. Şairin adı kasidenin başındadır. Her mısrada Esmâ-i Hüsnâ’dan birer isim geçmektedir. Kaside ardından müstensihin şair için nazm ettiği bir kaside gelmektedir:

ادهلا ىذ كدبعب انلسوت ىهلا انخيش دمحأب ىمسي نم ةيبرح (

s. 17 )

ىحراوج ظيفح اي ظفحاف ظفحلابو انتوقو تيقم اي انادن رفوأو ىتعنمو بيسح اي ىبيسح تنأف ذا ىبسحو انليكو ليلجلا ناك ا ةعرشب ميرك اي ىنيدل تبثو انمحاف ملاوعلا ىف بيقر تنأف ( s. 6 )

Şairin ismi şöyle geçer:

ىجتري ةيبرح وعدملا دمحأ امو انكسم ندعلا يفو ىنسحلا ىلع اماتخ ( s. 13 ) İlk beyit: انلعم دمحلاو الله مسبب تأدب انسحم ناك ذا نانملل ركشلا اذك ( s. 2 )

(31)

20 Son beyit: لئاق لاق ام باحصلأا و للآا اذك انلعم دمحلا و الله مسبب تأدب ( s. 17 )

Kasidenin sonunda şair, büyük âlimlere dua eder:

قداص رفعج فارشلأا ةبخنبو اندم بر اي قيدصلا مساقلابو 9- Şerhu Esmâ’i’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : Milli Kütüphane (Ankara) (Yer Nu. 3841/2) Müellifi : Ahmed b. Süleymân en-Nakşibendî

Telif tar. : ?

Müstensih : Mehmed Recâî İstinsah tar. : H. 1268/M. 1851.

Eser 13 varaktan oluşmaktadır.Esma’ül-Hüsnâ manzumesi, v. 9a_{’da başlar ve v. 13}a_’da

biter.

Kaside şeklinde yazılan bu manzume 130 beyitten oluşmaktadır. Yazarın adı v. 1b’de geçmektedir. Besmeleden sonra, kaside hamd, salat u selam ile başlamıştır. 9. beyitten itibaren her beyitte Allah’ın isimlerinden bir isim geçmiştir. Manzumenin ardından müstensihin ismi ve istinsah tarihi yazılmıştır.

مهبولق فرصاف ءادعلاا ىلع بيقر انعفنب مودت اهلعجاو رشلا نع هنمو لاضف كوعدن امل بيجم انئاعد لبقاف قحلا وهو كدعوب

(32)

21 تنا اطعلا يف ايلع عسوو عساو انروملا امئاد مكحاف ميكح ( s. 10b ) İlk beyit: انعلا اهب يفنن مهللا كئامساب انلعمو ارس مهللا كدمحنو ( s. 9a ) Son beyit: هملاس مث الله ةلاص هيلع انءايلوا هلا عم هباحصاو ( s. 12b )

10- El Mevridü’l-Ehna Limen Tevessele bi-Esmâ’i’llah’il-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : M.Ü. Nadir Eserler Koleksiyonu (Yer Nu. 297.412) Müellifi : El-Azeb Mohamed b. Mohamed Ed-Dimyati

Telif tar. : H. 1274/M. 1857.

Matbaa : Matbaatü’l-Fehya

Basım tar. : H. 1328/M. 1910.

Tuhfetü’l-Muhibbîn risalesi, 10 risaleyi ihtiva eden bir kitabın içinde yer almaktadır. Esmâ-i Hüsnâ manzumesi Tuhfetü’l-Muhibbîn risalesinin s. 66’da başlayıp s. 96’da bitmiştir. Manzumenin başında manzumenin ismi “El Mevridü’l-Ehna Limen Tevessele bi-Esmâ’i’llah’il-Hüsnâ” vardır. Ayrıca sağ tarafında manzumenin yazılış tarihi “H. 1274/M. 1857” yazılmıştır. Tevessül amacıyla yazılan bu kaside 63 beyitten oluşmaktadır. Kaside hamd, salat u selam ile başlamıştır. 5. beytin ikinci mısraından itibaren 51. beyte kadar her mısrada Allah’ın isimlerinden bir isim geçmiştir. Nâzım yine kasideyi hamd, salat u selam ile bitirmiştir.

(33)

22 Allah’ın en güzel isimleri ile ilgili birkaç beyit:

ىدتعاو ربجت نم ضفخا ضفاخ ايو و كيدل انعفرا عفارايو ع امظ امئاد كب انسفن ززعف زعم لا اهللذف لذم امركتل كي انئاعد عيمس اي عمساف كقحب املسنل بويعلا انرصبف ريصب ( s. 67 ) İlk beyit: املسم ةلاصلاو ىهلا دمحب امئاد لوقلا حتفتسا ىفطصملا ىلع ( s. 66 ) Son beyit: ىدتبا تلقام باحصلااو للآا اذك املسم ةلاصلاو ىهلا دمحب ( s. 69 ) 11- Kasîde-i Esmâ’i’l-Hüsnâ a) Nüsha Tavsifi:

Ktp. : Süleymaniye Kütüphanesi (Tercüman 136)

Müellifi : Hasan El-‘alamî El-kūzânî

Telif tar. :?

Müstensih : ‘Aṭâ’î

İstinsah tar. : H. 1301/M. 1883.

Siyah mürekkeple yazılan bu eser 4 varaktan oluşmaktadır. Bazı kelimelerin altı çizilmiştir. Eserin ismi kapakta yazılmaktadır. Eser harekelidir. Son sayfada istinsah tarihi yazılmıştır.

(34)

23 b) Şekil ve Muhteva:

Kaside şeklinde yazılan bu eserin başında besmele vardır. Kaside; besmele, hamd ü senâ ve salat ü selâm ile başlamaktadır. Salavattan sonra Esmâ-i Hüsnâ’nın hadiste nasıl geçtiği anlatılmıştır. Şair, Esmâ-i Hüsnâ’nın her birini birer beyitle nazm etmiştir.

همحاو نميهم اب يبلقل بقارو ةبغرب ىنم مسجلا لك حلصيل تناو ززعتم ىنغا وذ زيزع ىتوق ةقيرطلا ىف ىروما يف دزف انبولق رسك رابج اي ربجاو ىتريبج كاوس نم ام ىرا تسلو ( s. 2 ) İlk beyit: ةمسن بر هنا نماي دمحلا كل ةعنص لك نقتم ىلعلاا برلا وه ( s. 1 ) Son beyit: هلثمك سيل هريغ هلا لاو هتاذ ا عيمسلا وهو ئش ميلعل ( s. 7 )

Ardından müstensih Türkçe ile üç beyit nazm etmiştir:

‘Aṭā’ī baḥr-ı ḥaḳḳıñ yoḳ kenārī Ġarḳ ola mevcine cürmüm ġubārī

Ne deñlü ṭūl-i ‘ömrüm olsa ma‘mūr Ṭaġıdır bir gün ecel rūzgārî

(35)

24

Görüp ḫaṭṭım du‘ā idenler olsun muḥibb-i ḥaḳ rasūl-i çār-yārī (s. 7) Bu kasidenin şairi ismini şöyle söylemiştir:

ايلعلا ةديصقلا هذه مظان ىنسحلا ءامسا ةديصقب ىمسملا (...) جاحلا ءارعشلا ناطلس سدق ىنازوقلا ىملعلا نسح ىناملااب لينلاب الله همركاو هرس هنانج راد يف هلامج ةيؤر هرسيو نيملاعلا بر بوبحم ةمحرب نيما هنس 1031 ( s. 8 ) 12- Et-Tevessül bi-Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi :

Ktp. : Milli Kütüphane (Kahire) (Tasavvuf 4342) Müellifi : Muhammed Hassân El-Marâġî

Telif tar. :H. 1302/M. 1884.

Bu yazma eser 10 varaktan oluşmaktadır. Varaklar üzerinde numarandırma vardır.

Eser mukkadime ile başlamaktadır. Mesnevi şeklinde yazılan bu manzume hamd ve salat ü selam ile başlamıştır. Sonra Esmâ-i Hüsnâ’yı birer mısra ile nazm edilmiştir.

(36)

اذ رصبا ريصب تاذلا سومش تاقولأا سدق ىبلق نقرشاو اريصن نك لدع اي مكح اي ارينم احساف ىداؤف لعجاو بابحلاا عم ىب فطلاف فيطل رئاسو انل رفغاو بلاطلا ( v. 4a )

Bazı beyitler üzerinde Allah’ın en güzel isimlerinin açıklaması vardır. Mesnevi, salat ü selam ile bitmektedir. Mesnevi bittikten sonra şairin ismi ve hangi yılda yazıldığı kaydedilmiştir. Eserin bazı mısraları eksik olduğu için kaç beyitten oluştuğu tespit edilememektedir. İlk beyit: ناسحلااو ءاطعلا يذل ادمح نامزلأا و تاقولاا رباغ يف ( v. 1b ) Son beyit: باحصلااو للااو ناوعلااو نايعلااو ةداسلا نيعباتلاو ( v. 10b )

13- Risâle fîd-Daavat ve Münacat bi’l-Esmâi’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : M.Ü. Nadir Eserler Koleksiyonu (Yer Nu. 297.73)

Müellifi : Süleyman Hakkı İbn Muhamed El-Henefî (Eskişehir Müftüsü) Telif tar. : ?

Matbaa : Matbaa-i Osmaniyye

(37)

26

Bu matbu eser 50 sayfadan oluşmaktadır. Sayfalar üzerinde numaralandırma vardır. Esmâ-i Hüsnâ manzumesi s. 6 ile başlar ve s. 9’da biter.

Kaside şeklinde yazılan bu eser 46 beyitten oluşmaktadır. Kaside hamd, salat u selam ile başlamıştır. Her beyitte Allah’ın isimlerinden birkaç isim geçmiştir.

ديجم اي ديمح اي ديهش اي ثعاب تنا نيرصانلا ريخ تنا ريصن اي ىلوم تنا لس بر لص بر نيدهاشلا ريخل به م نينمؤملا بنذ لك ىبر فعاف لآ لك دحا اي دحاو تنا دجام تنا دجاو تنا نينسحملا ريخ تنا نانم تنا نانح تنا ( s. 8 ) İlk beyit: نيركاش نيدماح يبر الله مسا ركذن نيعشاخ نيعضاخ نانجلاو ناسللاب ( s. 6 ) Son beyit: ريخل به ملس بر لص بر نينملاا نينمؤملا بنذ لك ىبر فعاف لآ لك ( s. 9 ) 14- Manzûmetü Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ a) Nüsha Tavsifi: Ktp. : El-Ezher eş-Şerîf Genel Nu. :45533 Özel Nu. :1082

(38)

27

Müellifi : El-Beyyūmî’nin bazı öğrencileri

Telif tar. : ?

Müstensih : ?

İstinsah tar. : ?

Bu yazma eser 9 varaktan oluşmaktadır. Kaside v. 33b _{le başlar ve v. 42}a_’da

biter. Varak 9 satırdan oluşmaktadır. Siyah mürekkeple yazılmaktadır. Eser harekelidir. Kasidenin ilk kelimesi kırmızı mürekkeple yazılmıştır.

Kaside şeklinde yazılmıştır. Şair, Esmâ-i Hüsnâ’nın her birini birer mısra ile nazm etmiştir. Kaside, salat ü selam ile biter. Kaside 71 beyitten oluşmaktadır.

ىدتهلا ىسقن رش ضبقا ضباق ايو انفكا كب لاضف قازرلاا طساب ايو دساحو غاب لك ضفخا ضفاخ ايو انروصق نانجلا يف عفرا عفار ايو ارصانو زعم اي ازعم ىل نكو ىلذب رمدو انودع لذماي ( v. 36 )

Kasidenin sonunda El-Beyyümi ve Ahmed El-Bedevî gibi âlimlere ithaf edilmiş birkaç beyit vardır: ىقتلا و ملعلا وذ ىمويبب ىنكي نم ىرولا ماما انيبن هط لسن دمحا مثلملا بطقلاب بر ايو انيبن باب ىودبلا ديسلا وه ( v. 40b )

(39)

28 İlk beyit: انب املاع اي الله اي تكرابت انوق دشرلابو ىوقتلا ىلع انمقا ( v. 33b ) Son beyit: املسم مانلاا ريخ ىلع لصو انماتخ نسحاو باحصا و لاو ( v. 42a ) 15- Nazmü’l-Esmâ’i’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi :

Ktp. : Süleymaniye Kütüphanesi (Bağdatlı Vehbi 2136) Müellifi : Bahâ’üddin Ömer Bin Âsım

Eser 2 varaktır. Her varak 17 satırdan oluşmaktadır. Eser v. 67b

ile başlamış ve v. 68b’de bitmiştir. Siyah mürekkeple yazılan bu yazma eser kırmızı mürekkeple süslenmiş, kırmızı çereçeve içine alınmış.

Müstensih, hamd ü senâ ve salat ü selâmdan sonra kasideye başlamıştır. Kaside şeklinde yazılan bu eserde şair sadece Esmâ-i Hüsnâ’yı manzum bir şekilde kaleme almıştır. Bir beyitte Esmâ-i Hüsnâ’dan birkaç isim geçebilir. Şairin mahlası kasidede geçmemektedir. Kaside 22 beyitten oluşmaktadır.

Allah’ın en güzel isimleri ile ilgili bir beyit:

دحاوو ديهشلا قحلا ثراولا وه نهوم رهدلا هلام ىوق ليكو ( v. 68a ) هناو نيتم لب ريثك ىلع نعدي قلخلا هل مويقو ىحل

(40)

29 عفانو روفغ لب لا مقتنمو ننما حدملاب كاذ قابو داهو ( v. 68b ) İlk beyit: نمؤمو ملاس سودق الله وه نميهم انيلع نمحرو ميحر ( v. 68a ) Son beyit: هفصوو للاجلا وذ ىلاعتملا وه ننم ريخلاب ماركلاا وذ هزنتت ( v. 68b )

16- Manzûme fi’t-Tevessül bi-Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : Milli Kütüphane (Kahire) (37807 B)

Müellifi : Muhammed Raşîd “El-Masaranî zâde diye tanınmış” Telif tar. : ?

Müstensih : ? İstinsah tar. : ?

Bu yazma eser 5 varaktan oluşmaktadır. Varaklar üzerinde numaralandırma vardır. Eser v. 1b

ile başlar ve v. 6a’da biter. Eserin başında besmele vardır. Eser cedvellidir. Esmâ-i Hüsnâ, Kur’ân’ın sûreleri ve Osmanlı sultanlarının isimleri beyitler halinde zikredilmektedir.

Besmeleden sonra mukaddime gelmektedir. Mukaddimede şair, hamd ü salat ü selamdan sonra bu eseri Sultan Abdülhamid’e ithaf ettiğini söylemiştir. Sonra sırayla Allah’ın en güzel isimleri, Kur’ân süreleri , Osmanlı sultanları, Sultan Abdülhamid’in doğum tarihi, tahta çıktığı tarih ve Durzîler ile yapıp kazandığı savaşın tarihi verilmektedir. Kaside 101 beyitten oluşmaktadır. Bazı beyitlerde Esmâ-i Hüsnâ’dan bir

(41)

30

isim anılmıştır. Bazılarında birden fazla isim geçmiştir. Bu yazma eserde şair Allah’ın en güzel isimleriyle Sultan Abdülhamid’e dua etmiştir. Abdülhamid’in doğum, tahta çıkış ve Durzîler ile kazandığı savaşın tarihleri ‘‘ebced’’ usulü ile verilmiştir.

ىلو لا معن اي نيتم ىوق اي كل دمحي كب هوق كدبع ديمحو و انعام ىدبمو ىصحم اي ىصحا هل ددعي ديعم اي رما لك نم هيحاو هادع تما تيمم ىحم دصقي كلضف مويق اي يح اي ( v. 3a )

Kur’ân’ın sûreleri şöyle geçer:

ىلع فرش ىلعلل جراعملاب هل حونب امود ديأتي هدجم ( v. 4b )

Osmanlı sultanlarını şöyle zikr eder:

لا نامثع ناطلسلا هئابآ ىذ دروملا معن ناخروا هدعب نم ىلعلا ديزيابو مامتلأا دارمو اودهعا يناثلا دارمو محمدو ( v. 5a )

Sultan Abdülhamid’in doğum tarihi :

خيراتب هدلوم ماعلف نامزلا هل كولملا ريخ ( .

v. 6a )

(42)

31 Tahta çıktığı tarih: هخيرات هسولج ديع ماعلو دلخي رصن و دعس ديمحلا دبع ( v. 6a ) ( ٩٦١ () ٩٤١ () ٠٤١ () ٦٤٤ ) ةنس ٩٩١٠

Durzîler ile yapıp kazandığı savaşın tarihi:

ِرأف رورسلا هدلوم نلااو وخ دلخي ديمحلا دبع ىتا كلم ( v. 6a ) ( ١١ () ٤٩٩ () ٩٦١ () ٦٤٤ ) ةنس ٩٠٩٤ İlk beyit: ديسي نيبملا حتفلاب الله يؤي زيزعلا رصنلاب كلملا اذ ( v. 2a ) Son beyit: دلوم نلااو وخراف رورسلا ه دلخي ديمحلا دبع ىتا كلم ( v. 6a ) 17- ‘Akâ’idü’l-Tevhîd a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : Milli Kütüphane (Kahire) (Yer Nu. 63 735 B) Müellifi : Ebi Abdüllah El-Şibâtî

(43)

32

Bu yazma eser 7 varaktan oluşmaktadır. Varaklar üzerinde numaralandırma vardır. Her varak 21 satırdan oluşmaktadır. Eser içinde üç kaside bulunmaktadır. ‘Akâid El-tevhîd adlı kaside v. 5a’la başlar ve v. 7a_{’da biter.}

Kaside şeklinde yazılan bu eser 95 beyitten oluşmaktadır. Her mısrada Allah’ın en güzel isimlerinden birer isim geçmektedir.

ايناث كلضفب ايلع ديعم ايو هنم يحاف ىحم اي بلقلا كب ايعاد كنع هقاعام تما تيمم ايو ىلع مقو ىتايح ىل بيط يح ايو ايفاك قفرلاب مويق اي يروما دجاوايو انملا يل دجواف ينفعسا ( v. 6a ) İlk beyit: ايئادتبا نيملاعلا بر امساب ايفاو ركشلابو صحي لا دمحلابو ( v. 5a ) Son beyit: ايلاوخلا روصملا ولح نمو ايندل مهناركذ و مهثانا نيملسملا عيمج معو ( v. 7a )

18- Kasidetü’l-Behceti’l-Hüsnâ fi-Nazmi Esmâ’i’llah El-Hüsnâ a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : Süleymaniye Kütüphanesi (Ayasofya 3819) Müellifi : Sa‘d El-Yemânî

(44)

33 Telif tar. : ?

Müstensih : ? İstinsah tar. : ?

Eser 19 varaktan oluşmaktadır. Eser v. 58a

ile başlar ve v. 75b’de biter. Eserde asıl beyit kırmızı mürekkeple yazılmaktadır. İlk varakta eser ve şairin adı geçmektedir. Eser 58b’den başlamaktadır. Bu yazma eser altın mürekkeple cedvellidir.

Eser 103 muhammesten oluşmaktadır. Bazı beyitlerde Esmâ-i Hüsnâ’dan birden fazla isim geçmektedir:

اهنمو نيتملا ىوقلاو ليكو هلاوت هنع ضري نم يذلا ىلولاو ( v. 67a )

Şairin mahlası 87.beyitte geçmektedir:

فياخ كنم حتسم دعس كدبعو هاياطخو هتلاذ ترثك دقو ( v. 72b )

Allah güzel isimler ile ilgili birkaç beyit:

ارولل روصملا ىرابلا قلاخلا وه هاوسو يادبم ئش لك ىرب وه دتعم راهقو رافغ الله هاش امب اش نمل باهو الله وه ( v. 65a ) قلغم حاتفو قازر الله وه هادباو ريمضلا ىفخا امب ميلع ( v. 65b )

(45)

34 İlk beyit: هايحم لوط يف ءرملا ملاك ذلأ هارخا رجا نم هاقلي ام نسحاو هلاوم تاومسلا بر اعد ام اذاو الله وه نم اي امسلاا بيط ايا نمو وه لاإ مسلإا كلذ يمسي لا ( v. 75b ) Son beyit: اهيمدي هنم دوجلا باحس مهيلع اهميمش حوفي تايحت ىكذاب اهميعن مودي هنم ةرفغمو اهميسن اريحس تبه ابص ام ادم هاوه لض نم مجنلاب ىدتها ام اذاو ( v. 58b ) 19- Manzûmetü Esmâ’i’llâh a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi (5369/1) Müellifi : Muhammed El-Zugbî El-Tırâblusî El-Şâmî

Bu yazma eser v. 7a’da başlar ve v. 9b’de biter. Her varak 19 satırdan oluşmaktadır.

Kaside şeklinde yazılan bu eser 49 beyitten oluşmaktadır. Kaside hamd u sena, salât u selâm ile başlamıştır. Her mısrada Allah’ın en güzel isimlerinden bir isim geçmiştir. Bazı mısralarda birden fazla isim vardır. Şairin adı son beyitte geçmiştir:

امحمد ىنعا ىبغزلا دشنا امو بب تأدب انثلاو ركشلا و الله مس ( v. 9b )

(46)

ىلع دجف ىهلا اي ميحر تناو انسحم تلزلا نارفغلاب كديبع نمؤمو ملاس سودقو كيلم انل به نميهماي لايمج اربصف ىدناعم رمد رابج اي كقحب زعلا نيعب زيزع انزع بر اي ( v. 7b ) İlk beyit: انثلاو ركشلاو الله مسبب تأدب انهلا ميركلا ىلوملا معن ىلع ( v. 7a ) Son beyit: امحمد ىنعا ىبغزلا دشنا امو انثلاو ركشلا و الله مسبب تأدب ( v. 9b )

20- Manzûmetü Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ (Hatîb, t.y.)

Kitabın başında yazarın mukaddimesi vardır. mukaddimede yazar bu kasideyi neden yazdığını ve bu kasidenin ed-Derdîrî’nin kasidesine bir nazire olduğunu söylemiştir. Allah’ın en güzel isimleri hakkındaki hadîsi zikrettikten sonra kaside başlamıştır. Kaside 135 beyitten oluşmaktadır. Her beyitte Allah’ın en güzel isimlerinden biri geçmiştir. Bazı beyitlerde birden fazla isim geçmekle beraber, bazı isimlerin birden fazla beyitlerle açıklandığı da olmaktadır. Kitapta her beyitten önce ilgili Esmâ-i Hüsnâ başlık olarak kullanmıştır. Kaside salat ü selam ile bitmiştir.

(47)

ةلاح لك يف بر اي انب فيطل انلوتو ىدهلا انمهلأفريبخ قلخلا لكب ميلح : يذلا نع وفعت ءاسأ : انتائيس نع وفعلا اوجرنف لثامم نع انبر ىلاعت ميظع انب نفطلاو انرمأ ىهلا مظعف İlk beyit: وعدا نم ىهلا انل نمو كاوس انع انب تناوأ رض انسم اذإ Son beyit: املاس ملسو : هدحل ىهانت لا هيلع : انلؤس ةمايقلا ىف ىقلنل

21- El-Ma‘rac El-Esnâ fî-Nazm-ı Esmâ-’i’llâhi’l-Hüsnâ (Al-Ravhânî, 1928: 3-10) Şair: Ebî Müslim El-belhânî

Kitab mukaddimeyle başlamıştır. Kaside altı bölümden oluşmaktadır ve 115 beyittir. Birinci bölümden itibaren her beyitte Allah’ın en güzel isimlerinden bir isim geçmiştir. Kasidenin sonunda eser 1299’da yazıldığı ve eserin adı Nazm El ma‘rac olduğu belirtilmiştir. Bazı sayflarda, dipnotta zor olan kelimelerin açıklaması vardır.

ىتباهم ديجم اي دجم كزعب لالذم دينعلا ىمصخ اهل لظي

(48)

37 هديكب دودو اي ىنامر نم دكو لاتقأ لازلا ءادعأبب كديكف ( s. 6 ) )...( با ثعابايو اهلوح قحلا ةيار ثع ىلتبتو كاضر يف ولبت كدونج ( s. 8 ) İlk beyit: ىنسلأا جرعملا ىلع لاوع ركذلا نم لالهت هيف رسلا سمش قارشاف ( s. 3 ) Son beyit: هدعو فيطل عم ىلع ىنغ لاصفم هذخف باهوو كيلم ( s. 10 )

22- El-Fethü’l-Esnâ fî-Nazmı Esmâ’i’llâhi’l-Hüsnâ

Kitabın adı: El-İşrakât El-Sufiyye El-İbrâhimiyye Fî’t-Tarikati El-Haliliyye Yazar: İbrahim Ebü Halil

Şair: İbrahim Muhammed Halil

Bu kaside 62 beyitten oluşmaktadır. Kaside kitabın 18. sayfasından başlamıştır. Kasideden önce mukaddime vardır. İbrahim’in talebelerinden birinin yazdığı bu mukaddimede Esmâ-i Hüsnâ’nın önemi anlatılmıştır. Kaside, besmele, hamd ü senâ, salât ü selâm ile başlamıştır. Her beyitte Allah’ın en güzel isimlerinden iki isim geçmiştir. Ancak bazı beyitlerde sadece bir isim geçmektedir. Şair, kasideyi salât u selâm ile bitirmiştir.

لزأ ملف يبلق توم بهذأ ىح ايو ايداش تمد ام مويق اي كركذب

(49)

38 امنيأ ريخلا ىل هجو دجاو ايو ايقرت ىل دجام اي بهو تللح ىبسح دحاو ايو هب دجف كاضر ايضاق جئاوجلل نك دمص ايو ( s. 24 ) İlk beyit: اينثم دمحلاو الله مسبب تأدب ايلصم مانلأا ريخ ىفطصملا ىلع ( s. 18 ) Son beyit: هملاس مث الله ةلاص هيلع ايلات ءاج نمو باحصاو لآو ( s. 28 ) 23- Divânı Esmâ’I’llâhi’l-Hüsnâ Kitabın adı: Divânı Esmâ’I’llâhi’l-Hüsnâ Yazar: Muhammed Abdullah El-Kûlî Yayın evi: Dar El-Turas kitap evi / Kuveyt Şair: Muhammed Abdullah El-Kûlî

Divan mukaddime ile başlamıştır. Şair, Divanı’nda 100 kaside geçtiğini söylemiştir. Her kasidede Allah’ın en güzel isimlerinden bir isim yer almaktadır. 100. kaside Allah ismine tahsis edilmiştir. Mukaddimeden sonra şair kasidelere geçmiştir. Her kasidenin başında kasidedeki güzel ismin anlamını açıklanmıştır. Kasideler harekelidir. Her kasidede o kasidenin başlığı ve aynı zamanda Allah’ın en güzel ismilerinden biri olan ismin son harfi ile kafiye oluşturulmuştur:

Allah:

تدهش هتايآ يذلا هللإا مسأب هلاول نأشلا ميدع دوجولا نأ

(50)

39 Rahman:

نمحر تنا تابركلا قدحت نإ نافوط رادقلأاو قلخلا محرا اي Allah’ın en güzel isimleri ile ilgili birkaç beyit:

El-Bâsit: ؟هدابع وحن قازرلاا قلطم نم ! طسابلا ميركلا وهو انبر وه ( s. 103 ) El-Bâsîr: كلا كيرظان نع بغت مل ا تانئ ريصبلا كلاإ سيل يهلإ اي ( s. 127 ) El-Hakem مكتحن كنم ءاضقل لاعلا اذ اي حلاو لدعلا تنا قئلاخلا بر مك ( s. 131 )

24- Kasidetü Nazmi’l-Mûbîn fî’t-Tevassul ilâ Rabbi’l-Âlemîn bi-Esmâ’ihi’l-Hüsnâ

a) Nüsha tavsifi:

Ktp. : Milli Kütüphane (Ankara) (Yer Nu. 4434/3) Müellifi : ?

Telif tar. : ?

Eser v. 41b ile başlar ve v. 47b’de biter. Sayfa 19 satırdan oluşmaktadır. b) Şekil ve Muhteva:

Tevessül amacıyla yazılan bu kaside 242 beyitten oluşmaktadır. Kaside 6 tevessül bölümünden oluşmaktadır:

(51)

40 1. Esmâ-i hüsnâ

2. Kur’â-i Kerîm’in ayetleri 3. Peygamberler

4. Melekler 5. Âlimler

6. Faziletli şeyhler.

Ancak Esmâ-i Hüsnâ ile ilgili kısım 1. beyitte başlar ve 19. beyitte biter. Kaside hamd, salat u selam ile başlamıştır. Eserin başında besmele vardır. Her beyitte Allah’ın isimlerinden birkaç isim geçmiştir.

عفارو لدعو حاتفو ميلع خو رابجو ريبخ دحلم ضفا طساب مث ضباق ىلع روكش دغ يف سانلا ثعاب ليكو قحو لوا مث رخا بيقر بيسح دحوتم دحاو ىصحمو ىدبمو ( s. 41b ) İlk beyit: يدصقم تهجو شرعلا بر الله ىلا درفتم دحاو نم ناحبسف Son beyit: مهلك بحصلا و للاا معن ةولص دمرس فلا ةلوصوم ةرطعم ( s. 47b )

(52)

41

25- Manzûme-i Esmâ’i’l-Hüsnâ

a) Nüsha tavsifi :

Ktp. : Milli Kütüphane (Ankara) (Yer Nu. 2545/1) Müellifi : ?

Eser v. 1b ile başlar ve v. 2a’da biter. Manzumenin başlığı ve ilk beyti kırmızı mürekkeple yazılmıştır.

Mesnevi şeklinde yazılan bu eser 17 beyitten oluşmaktadır. Allah’ın en güzel isimlerinden 101 isim geçmiştir. Nâzım, Esmâ-i Hüsnây’ı manzum olarak sıralamıştır. Her mısrada Allah’ın en güzel isimlerinden üç ya da dört isim geçmektedir. İlk beyt Türkçe yazılmıştır.

عفانو نميهم روصمو عفارلا يلولا ربكتملا ديعملا ئدبملا كلاملا ديجملا فيطللا مكحلا ميظعلا يلعلا ضباقلا ميركلا قزارلا طسابلا (v. 2a)

(53)

42 İlk beyit:

Naẓm-ı esmāi ol vācibü’ẕ-ẕāt

Vird idin kim bulasın dāreynde necāt (v. 1b

) Son beyit: عيمسلا دجاملا لدعلا عيدبلا ملاسلا دحاولا ( v. 2a )

3. TÜRK EDEBİYATINDA MANZÛM-MENSÛR ESMÂ-İ HÜSNÂLAR

Klasik Türk Edebiyatı dînî bir karaktere sahiptir. Konusu dînî olmayan şiirler bile hep besmele, na‘t ve munâcat gibi konularla başlamıştır. Cenâb-ı Hak, Hz. Peygamber ve diğer dînî-tasavvufî konular ile ilgili türler vardır (Yılmaz, 2014: 14, 15). Bu dînî eserlerin kaleme alınmasının birkaç sebebi vardır. En önemlisi de tâlîmî (didaktik) olmak maksadıdır (Çelebioğlu, 1998: 351, 353).

Cenâb-ı Hak ile ilgili yazılan edebî türlerden biri de Esmâ-i Hüsnâ’dır. Arapça olduğu gibi Türkçe’de de Allah’ın en güzel isimleriyle ilgili pek çok manzum ve mensur eser mevcuttur. Bu eserler havâssı ve şerh özelliği taşıyan eserlerdir. Manzum geleneği, Velî Recâî Velîbeyoğlu’nun Manzum Esmâ-i Hüsnâ adlı eseriyle başlayıp bugüne kadar devam etmiştir (Çelebioğlu, 1998: 353).

MENSÛR ESMÂ-İ HÜSNÂLAR

Bu çalışmamızda Türkçe manzum Esmâ-i Hüsnâ eserlerinin bazı örneklerini göstermekteyiz. Her birinde, eserin tasvifini yapmaktayız ve eserde Allah’ın en güzel isimleriyle ilgili birkaç beyit örneği göstermekteyiz. Mensur olan eserlerden önemli bulduklarımızı sadece yazar ve eser adıyla zikretmekle yetiniyoruz:7

1) Ebû Abd-Allâh Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî, Risâle fî İzâh Cümleti Muhtasar fî Şerhi Esmâ’i’l-Hüsnâ.

7

(54)

43

2) Mahmûd Efendi, Muhtasar-ı Havâs-ı Esmâ-i Hüsnâ.

3) Niyâzî Mısrî Mehmed b. Alî Malâtî, Şerh-i Esmâ’ü’l-Hüsnâ. 4) Yahyâ Gözelî, Şerhü Esmâ’i’l-Hüsnâ.

5) Alî Salâh ed-dîn Yiğitoğlu, Şerhü’l-Esmâ’i’l-Hüsnâ.

6) Ebû Muhammed Alî el-Hıbrî Kızılhisârî, Şifâ-i Ebdanü’l-Marza fî Sırri Menafî’l-Kur’ân ve’l-Esmâ’i’l-Hüsnâ.

7) Sinân Paşa, Tazarruname.

8) Mustafa İslâmoğlu, Kur’ân’a göre Esmâ-i Hüsnâ.

9) Mustafa Necati Bursalı, Ayet ve Hadislerle Esmâü’l-Hüsnâ Şerhi. 10) Ali Osman Tatlısu, Esmâü’l-Hüsnâ Şerhi.

11) Sadreddin Konevî, Esmâ-i Hüsnâ Şerhi. 12) Ramazan Altıntaş, Esmâü’l-Hüsnâ.

13) Selim Arık, Laleler ve Güller: Esma-i Hüsnh ile 99 Ehadis-i Büşra. 14) Ahmet Ziaettin Sulu, Esma’ül Hüsnâ tasavvufi şerhi.

15) Abdurrahman Sami, Vesiletü’l-Kübrâ Şerh-i Esrâr-i Esmâi’l-Hüsnâ.

16) Süleyman Bosnalı, En güzel İsimler O’nu (celle celaluhu) anlatıyor- Esmâ-i Hüsnâ. tecellileri, sırları.

17) Mehmed İbrahim, Şerh-i Esmâü’l-hüsnâ.

18) Hasan Gümüş, Esmaül Hüsnâ ve sırları: Allah(c.c)’ın güzel isimleri.

MANZÛM ESMÂ-İ HÜSNÂLAR

1. Manzûm Havvâs-ı Esmâ’i’l-Hüsnâ ( Şeyhoğlu Mustafa) 8 a) Nüsha tavsifi :

Ktp. : İ.B.B. Atatürk kitaplığı Ergin Türkçe yazmaları bölümü (0796) Müellifi : Şeyhoğlu Telif tar.: H. 901/M. 1496 Müstensih: ? İstinsah tar.: ? 8

Bu eser bir makale olarak çalışılmıştır. Detaylı bilgi için bk.: Erdem Can Öztürk, Şeyhoğlu’nun Havâ ss-ı Esmâ-i Hüsnâ’sı, Uluslarası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Şubat 2015, C. 8, s. 190, 191, 192, 193, 197,

(55)

44

Bu eserin iki nüshası vardır. Birisi Topkapı Saray Kütüphanesi’nde diğeri İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Yazmaları bölümündedir. İ.B.B. nüshasında eser v. 88b

ile başlar ve v. 93b_{’de biter.}

Kaside şeklinde yazılan bu eser 313 beyitten oluşmaktadır. Müellifi ve telif tarihi eserin son beyitlerinde geçmektedir. Eserin içinde iki yerde mensur parçalar da vardır. Bu eser Mefâ‘îlün/Mefâ‘îlün/Fe‘ûlün vezniyle yazılmıştır.

‘Azīz ismin oḳı ki evvel ki ḳırḳ günde ḳırḳ kerre Ki muḥtāc itmeye ol Ḥaḳ seni dünyāda tā uḫrā

O Cebbār ismini oḳı ki her bir günde yetmiş kez Naẓar ide saña Hādī yirüñ bāġ-ı cinān ola

Diseñ her gün on kerre Mütekebbir ismini andan Ḥelālüñle yaḳın olsañ bir oġul vire müsteẟnā9 İlk beyit:

İlāhī vāḥidün Ḥayy-i ‘aẓīm şānühü a‘lā Didiler ḥaḳḳına anuñ ki Rabb-i ḫāliḳu’l-eşyā10 Son beyit:

Ḫudāyā raḥmet idüp eyle merḥūm Anı ki’tmez du‘ādan bizi maḥrūm11

2. Manzûm Esmâü’l Hüsnâ Şerhi12 a) Nüsha tavsifi : 9_{Öztürk, agm., s. 199.} 10_{Öztürk, agm., s. 197.} 11 Öztürk, agm., s. 207. 12

Bu eser bir makale olarak çalışılmıştır. Detaylı bilgi için bk.: Fatih Koyuncu, Bursalı Subhi Mehmed ve

(56)

45

Ktp. : İ.B.B. Atatürk kitaplığı Ergin Türkçe yazmaları bölümü (837/2) Müellifi : Bursalı Subhî Mehmed

Telif tar.: H. 930/M. 1524 Müstensih: ?

İstinsah tar.: ?

Bu eserin dört nüshası vardır. Burada bahsettiğimiz nüshada eser v. 8b_{’de başlar}

ve v. 22a’da biter. Her varak 17 satırdan oluşmaktadır. b) Şekil ve Muhteva:

Mesnevi şeklinde yazılan bu eser 366 beyitten oluşmaktadır. Kafiyesi çoğu zaman Arapça ve Farsça kelimelerden oluşturulmuştur. Bu eser Fe‘ilâtün/Mefâ‘ilün/Fe‘ilün vezniyle yazılmıştır.

Er-Raḥīm

Her kimüñ virdi er-Raḥīm olsa Vechi var müşfiḳ u kerīm olsa El-Melik

El-Melik ismini süren her bār Ola mir’āt-ı ḳalbi pür-envār El-Ḳuddüs

Her ki vaḳt-i zevālde her rūz Olsa bu ism ile lisān-efrūz13

İlk beyit:

Ṣad-hezār ḥamd ü ẟenā Minnet-i bī-ḳıyās-ı lā-yuḥṣā14

13

Koyuncu, agm., s. 183.