İNCİLİ ÇAVUŞ FIKRALARINDA KIŞ/TAŞLAMA MİTİ*
Winter / Satire Myth in İncili Çavu AnecdotesDo . D . Eb ENOCAK** D . Fe i e ALSA ***
Z
F kralar yap olarak mi ah, n kte, ele tiri ve yergi i eren; g ld r rken d nd rmeyi ama layan anlat-maya dayal metinlerdir. F kra t r , toplumun d nce, tecr be ve k lt r evrenini ortaya koyan bir bak a s na sahiptir; ait oldu u toplumun de erler d nyas n tipler arac l yla sembolle tirir. F kralarda mesajlar olay n veya durumun temsilini sa layan ve toplum taraf ndan yarat lan bir tip arac l yla ifade edilir. Hayat ve top-lumun ideallerini temsil eden tip arac l yla sunulan i erikte ele tirilen durum veya ki i komi e yak n ironik bir dille hicvedilir. K sa anlat lar olan f kralarda do ruyu g stermek i in yap lan hiciv, ele tirilen davra-n /ki i/durum kar s davra-nda l bir mesajla veriledavra-n ahl k bir ayard r. Mit sistemati i, Northrop Frye taraf davra-ndadavra-n geli tirilmi mevsimler ve edeb t rler aras nda bir ko utluk kuram d r. Bu kuramda mevsimlerin tabiata ba l d ng leriyle insan n sanatsal yarat mlar olan edeb t rler aras nda sembolik bir ili ki i lenir. Komedi t r ilkbahar mevsimiyle yeniden do u tur, romans t r ya mevsimiyle mutluluk temas d r; tragedya sonilkbahar n h -nl d d r ve ta lama orlu k mevsiminin yenilgi temas d r. D rt mevsim d ng s nden biri olan k d ng s n kar layan ta lama/hiciv miti, f kralar n ele tirel anlam, komik bir ifade ve ironik olma elli iyle birle ir. K /ta lama miti ve f kra metinleri aras ndaki komi in do urdu u ahl k l t ve ki inin/toplumun ya ad ha ilgisi ta lamaya rnektir. Mevsimsel d ng de k /ta lama mitinde f kralarda oldu u gibi metnin i eri i nem ka an r. K /ta lama miti ironik dokundurma ile kar t d ncenin veya ki iler d nyas n n yenil-gisini i eren sembolik dilin yaratt bir ele tiri y ntemidir. F kra metninde ele tirilen durum/ki i/olay k mi-tosunun ironik dil ve mi ahla sa lad yenilgi temas yla i lenir. K /ta lama mitinin or duruma d rmesi metaforuyla rakibini h srana u rat r. K mevsiminin orlu ya am m cadelesi mi ah ifadeyle ikili tl k ek-linde ki iler/topluluklar aras ndaki m cadelenin mitidir. Ta lama, ahl k ve ha ilkesine dayan r; ahl k l t toplumsal de er ve yarg larla olu turulan ha a d n r. F kralarda, k lt rel kimlikle ekillenen ve d nd ren vurucu mesaj, f kra tipi arac l yla kar t g ce k /ta lama mitinin yenilgisini ya at r. ncili avu f kralar nda toplumlar aras m cadele, y netici s n f n yanl davran lar ve toplum i indeki ayk r ki ilerin tutumlar hiciv mitinin sundu u ahl k de erlerle ele tirilir. ncili avu f kralar nda d nemin elli i olarak toplumlar aras n-daki m cadele Osmanl toplumunun ikili ili kilerinde nemli bir yeri olan Acem ve Frans toplumlar erin-den rneklendirilir. Y netici s n f n vas fs l n ve ulm n , toplumsal d eni bo an ayk r tipleri k mitinin yenilgisiyle bilgece hicveder. F kra tipinin sahip oldu u ha rcevapl l k elli iyle ele tirilen kar t g c n ce-vaplar n t keterek k d ng s n n vurucu mesaj n bir kod olarak iletir. Bu al mada edeb t rlerin incelemesinde kullan lan mevsimsel d ng lerden k /ta lama miti tan t lm ve f kra t r n n k /ta lama miti y n n-den i eri i ele al nm t r. Bu duruma rnek olarak ncili avu f kralar se ilmi tir. Mi ahtaki ustal , ironik dili kullanmadaki h kimiyeti ve ele tirileriyle farkl bir tip olan ncili avu un d nemin sosyal, siyas ve k l-t rel hayal-t n rneklendiren ahsiyel-ti ve f kralar de erlendirilmi l-tir. ncili avu un siyasi ve l-toplumsal me-sajlar yla d nemin ihniyetini rneklendiren f kralar , k /ta lama miti merke inde i lenmi tir.
Anahtar Kelimeler
F kra, ncili avu , k /ta lama miti, ironi.
ABSTRACT
The anecdotes are texts based on narration that include humor, wit, criticism and satire in structure and aim to make people laugh and think at the same time. The anecdote type has a point of view that reveals the universe of thought, experience and culture of society; it symbolizes the values of society in which it belongs. Messages in the anecdotes are expressed through a type created by the community, which provides the repre-sentation of the event or situation. The situation or the person who is criticized in the content presented through * Geli tarihi: 4 Nisan 2019 - Kabul tarihi: 9 Eyl l 2020
enocak, Ebru; Alsa , Fevziye. ncili avu F kralar nda K /Ta lama Miti Millî Folklor 127 (G z 2020): 131-142
** F rat niversitesi nsani ve Sosyal Bilimler Fak ltesi, T rk Dili ve Edebiyat B l m retim yesi Ela /T rkiye, esenocak@firat.edu.tr, ORCID ID: 000-0001-5443-3504.
*** MEB, T rk Dili ve Edebiyat retmeni Ela /T rkiye, fevziyealsac_23@hotmail.com, ORCID ID: 0000-0001-6419-1617.
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
132 http://www.millifolklor.com
the type that represents life and the ideals of society is satiated with an ironic language. The narrative made to show the truth in anecdotes that are short narratives is a moral setting given a concise message in the face of criticized behavior / person / situation. Myth systematics is a parallelism theory between the seasons and literary genres developed by Northrop Frye. This theory studies a symbolic relationship between the nature-dependent cycles of the seasons and the literary genres, which are the artistic creations of man. The comedy genre is reborn, in spring and the romance type is the theme of happiness, with summer season. The tragedy is the sad fall of the autumn and the satire is the theme of the defeat of the challenging winter season. The myth of satire that meets the winter cycle, which is one of the four seasons cycles, merges with the critical meaning, comic expression and irony of the anecdotes. The moral criterion of the winter / satire myth and the jargon is that it is an example of the satire of the pleasure of the person / society. In the seasonal cycle, the content of the text becomes im-portant as in the winter / satire myth. The winter / satire myth is a method of criticism created by a symbolic language that includes the defeat of opposing thought or the world of persons, with ironic prejudice. The situa-tion / person / event that is criticized in the paragraph text is treated with the theme of the defeat of the winter myth with ironic language and humor. The hard life struggle of the winter season is the myth of the struggle between people / communities in the form of dual contrast with humor. Satire is based on the principle of morality and gratification; the moral criterion turns into pleasure created by social values and judgments. In the anecdotes, the striking message, which is shaped and thought by the cultural identity, reveals the defeat of the myth of winter / satire against the opposing power through the anecdote type. In ncili avu anecdotes, the inter-communal struggle, the misconduct of the ruling class, and the attitudes of the people in the society are criticized by the moral values of the satire myth. The struggle between the societies as a feature of the period in the ncili avu anecdotes is exemplified in Acem and French societies, which have an important place in the bilateral relations of Ottoman society. The wickedness of the ruling class with its defeat of the winter myth and the unqualified and cruelty of the ruling class disrupts the social order. By consuming the answers of opposing power, which is criticized by the type of wisely of the anecdote type, it transmits the striking message of the winter cycle as a code. In this study, the winter / satire myth was introduced from the seasonal cycles used in the study of literary genres and the content of the anecdote in terms of winter / satire myth was discussed. As an example of this situation, the ncili avu anecdotes have been selected. His personality and anecdotes that exemplify the social, political and cultural life of the period have been evaluated. Based on the winter / satire myth, the anecdotes of the period which exemplify the mentality of the era with the political and social messages of the Incili Cavus have been interpreted.
Key Words
Anecdote, ncili avu , winter /satire myth, irony. Gi i
F kra metinleri, mi ah ve ek n n olu turdu u bir mesaj i eren, toplumun de erle-riyle ekillenen k sa ancak derin anlamlar i eren metinlerdir. Hik ye tar nda, k sa ve olarak ince bir ek oyununa dayanan n kteli bir dille ya l rlar. G ld r rken d n-d rme ve bir mesaj verme amac yla anlat lan f kra metinleri; toplumsal ele tiri i leviyle n kte, mi ah, hiciv ve ironik dil i eri iyle yarat l rlar. F kra umumiyetle gerçek hayat hadiselerinden hareketle, hisse kapmay hedef tutan ve temelinde az çok nükte, mizah, tenkit ve hiciv bulunan sözlü k sa hikâyelerdir (El in 1986: 566). F kra metinleri ger ek hayata g nderme yapan olay n/durumun/tipin temsil etti i sembolik anlat mdan do an d nsel ve duyu sal i eri iyle derinlikli metinlerdir. F kra metinleri, toplumun mizaha dayanan ele tiri ve ar ular n g ld rmenin tesinde derin bir anlama ta yan k sa ve
yo-un anlat mlard r; tipler arac l yla bireye ve topluma mesajlar n verir.
F kralarda abs rt durumun do urdu u mi ah n i inden n ktelerle sunulan yo un ve derin bir anlam ifade eden iletiler mevcuttur. F kralarda mi ah unsuru a r basarken g -r nmeyenin a-rkas ndaki s ylem/mesaj dile geti-rili-r.
F kralar tek motife yer veren k sa anlatmalar olup, g nl k hayatta e itli vesilelerle anlat l rlar. Ba en bir meseleyi a klamak, bir konunun anla lmas n kolayla t r-mak i in anlat l rlar. Ba f kralar kahkahalarla g ld r rken, ba s sadece g l
m-Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
seme vesilesi olur. lerinde sadece d nd renleri de vard r. Hatta ba lar n anla-mak i in ilgili oldu u konuda bilgi sahibi olman n gerekti i unutulmamal d r (Sa-kao lu 1992: 13).
F kralarda, hayat n i indeki al lmam ve a rt c tl klar/ at malar dikkatlere su-nulur. F kra metinlerinde g l/d n eylemiyle komi in i ine yay lan mesaj, iletiyi olu -turur. Mesaj verme ince bir ek oyunudur ve ek n n ifade y ntemi, k lt rel kodlar n tecr besini i erir. Toplum kimli i ve ortak de erler, mi ah k lt r yle birlikte de er
ka-an r. Toplumlar, kimlik ve de erlerini kültürel bellek arac l yla ya ar ve ya at rlar. Mizahi bellek de kültürel belle in önemli yap ta lar ndan biridir (Eker 2009: 578-579). K lt rle etkile imli ekilde do an bu s re te f kra metninde mi ah n temelini olu turan d nme, yorumlama ve ifade etme a a kar. Toplumsal ele tiride kar dakinin hak-s l ortaya konulurken bu durum mi ahla birle tirilir. Dinleyici/okuyucu, g lmenin sa lad rahatlaman n yan s ra kar t g c n he imete u ramas yla birlikte mutlulu u deneyimler; mutlulu un ve rahatlaman n sonucunda Aristo nun tabiriyle katharsis yani ar nma ya an r.
F kra do du u toplumun s l k lt r de erleriyle yo rulur ve mahalli unsurlar ta r. Sözlü gelenek içerisinde ya amaya devam eden f kralar, mizah anlay m z ve kültürel de erlerimizi geleneksel formlar içerisinde ya atan, Türk kültür hayat n n k sa fakat
yo-un anlat ml türleridir ( enocak 2017: 25). F kralar, i lenen temalar n ba ka milletlerde de g r lmesi y n yle evrensel; yerel motifler ta mas yla mill bir karaktere sahiptirler. Toplumun ya am felsefesi ve mi ah anlay bu metinlerde ifade edilir. F kralar metin olarak k sad r; buna kar n ironik dilin sundu u yo un ve derin bir anlam erine kuru-lurlar. roni bo bir alay de ildir; ironide bir ey s yleyerek kar t olan ba ka bir ey kas-tetme s konusudur. Mi ah, ironiyle ortak bir alanda bulu ur; d ncenin dokudu u ince alay, rt k ama bilin li olarak bir eyin kar t n ifade ederek aferini ilan eder.
Tip, edeb metnin iletisini somutla t ran ah s kadrosu i inde belli bir i lev stlenen ve toplumdaki benzerlerini temsil eden ki idir. F kralarda mesajlar olay n veya durumun temsilini sa layan ve toplum taraf ndan yarat lan bir tip arac l yla ifade edilir. F kra tipi/tipleri erinden her toplumun yaratt kendine g bir ele tiri gelene i do ar. Top-lumsal de er ve d nceden beslenen f kra t r ve f kra tipi arac l yla toplumun k lt rel kodlar na ula labilir. F kralar;
i inde ya ad toplumun espri anlay n ve ek s n olumlu/yap c y nde kullana-bilme yetene ini sergiler. F kralar n ba kahraman olan f kra tipi ya da olay aksi-yonunu y nlendiren birinci derecedeki kahramanlar, olaylara bak a lar , at ma-lara getirdikleri mler, verdikleri a rt c cevaplar ve yo un olarak kulland klar atas leri ve deyimlerle hayat n ele tirel y nlerini dile getirip bi leri bilin li dav-ranmaya davet ederler. Toplumun s c l n stlenen birinci derecedeki kahra-man/f kra tipi iyi, g el ve do ru de erlerin dd n savunan ikinci, nc derecdeki f kra kahramanlar yla verdi i s d ellosundan akl n g c yle galip kar ( e-nocak 2017: 25).
Kelime oyunlar , ha rcevapl k, cesaret, etkili diyalog ve ironik dili kullanma f kra tipinin belirgin ve ay r c elli idir. F krada tipin/tiplerin duygu, d nce ve eylemleri konunun/teman n temel yap s n ortaya koyar. F kralar Nasreddin Hoca, Bekta i, ncili Çavu , Temel gibi her biri kendi alanlar na ve konumlar na göre bir alan n, bir fikrin, bir bölgenin veya tutum ve davran n simgesel karakterleri olmu gerçek veya hayali ki i/tiplere ba l olarak ortaya ç km lard r (G k en 2017: 9). Nasreddin Hoca, ncili avu , Bekri Mustafa ve Bekta f kralar tip ba lam yla kendine g bir anlat m
gele-Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
134 http://www.millifolklor.com
ne i olu turur. F kra tipleri, kendilerine ba l anlat lar n tan nma ve co rafi yay l alan-lar bak m ndan kategori e edilir. Saim Sakao lu nun Tarihte Ya am ah salan-lar Etra-f nda Te ekk l Eden F kralar (Sakao lu 1992: 43-44) ba l alt nda Her B lgede Ta-n Ta-naTa-n Ta-nl Tipler olarak ald Ta-ncili avu , NasreddiTa-n Hoca ve Bekri Mustafa gibi her b lgede bilinen bir f kra tipidir. ncili avu , bu hretle f kra tipleri i inde ortak ahsiyeti temsil eden ferd tipler ba l nda T rk Boylar Aras nda Bilinen Tiplere (Y ld r m 1999: 24) rnektir. ncili avu tipi, toplumsal ve siyas ele tirinin temsilcisidir; her b l-gede tan nan ortak ahsiyete rnek bir tiptir. ncili avu ki ili i ve mi ah anlay yla T rk insan n n/toplumunun d ncelerini temsil eden e el bir f kra tipidir.
al mada Northrop Frye n Ele tirinin Anatomisi eserinde yer alan mevsimler ve edeb t rler aras nda bir ko utluk kuram olan mit sistemati i kullan lacakt r. Bu kura-m n d rt kura-mevsikura-m d ng s nden biri olan k d ng s n kar layan ta lakura-ma/hiciv kura-miti ta-n t lacakt r. K /ta lama miti ve f kra metita-nleri aras ta-ndaki komi ita-n do urdu u ahl k l-t ve ha ilgisinden do an ba lam ele al nacakl-t r. ncili avu f kralar k /l-ta lama mi-tine rneklem olarak se ilmi tir. al ma ncili avu un saray ve evresi erine kurulu ay r c bir i erik ta yan f kralar yla s n rland r larak sunulacakt r.
1. ncili a Hakk nda Bilinenle
T rk mizah k lt r n n nemli f kra tiplerinden olan ncili avu hakk nda bilinen-ler s n rl d r. Nurettin Albayrak n belirtti ine g re as l ad Mustafa olan ncili avu un Anadolu nun e itli b lgelerinde (Kayseri, Sivas, Diyarbak r ve Artvin) do du u s yle-nir. Son amanlarda yap lan ara t rmalarda ise Diyarbak r n ncirin k y nde do du u ve daha sonra stanbul a gitti i g r benimsenmi tir. 16. y y l n ikinci yar s ile 17. y -y l n ilk -yar s nda, I. Ahmet d neminde -ya am t r. Hicri 1042 de (1632-33) vefat etmi ve stanbul/Edirnekap me arl na defnedilmi tir. ncili avu un iyi bir renim g r-d , Arap a ve Fars a bildi i, eki, ha rcevap bir siyaset ve devlet adam oldu u kay-naklarda belirtilmektedir. e itli kaykay-naklarda ran a el i olarak gitti i bilgisi de bulunur. 16. y y l n sonu ile 17. y y l n ba lar nda ya am olan ncili avu un I. Ahmet ve IV. Murat a musahiplik ve nedimlik yapt ve saray evresiyle yak n temas i inde oldu u g r l r. ncili avu un meddahl k gelene i i inde de ad ndan bahsedilir ve iyi bir mu-kallit oldu u belirtilir. (islamansiklopedisi.org.tr) ncili lakab ile ilgili olarak e itli s y-lentiler bulunmaktad r. Diyarbak r n ncirin k y nden olmas sebebiyle ncili olarak hi-tap edildi i s ylenir. Di er d nceler ise u ekildedir: D enlenen bir ok yar mas n-daki ba ar s erine padi ah taraf ndan kendisine avu luk r tbesinin verilerek kavu una bir inci tak lmas ndan ya da b y klar na inci takarak e itime kt i in bu lakapla an ld aktar l r. (Ak ar 2010: 53-60). Bu de erlendirmeler nda ncili avu un iyi bir e i-tim alm saray evresinde padi aha nedimlik ve musahiplik yapm mi ah kimli iyle b t nle mi bir f kra tipi oldu u g r l r. Meddahl k gelene inde de nemli bir yere sahip olan ncili avu , meslek rol n n sa lad ustaca s s yleme ve ironik dili ele tirel bir bak la sunma y nleriyle f kra t r nde nemli bir tiptir. F kralar n n ah s kadrosunu ge-nel olarak sarayda ve saray evresinde bulunan insanlar n toplum hayat ndaki yanl tu-tum ve davran lar olu turur. ellikle Frans ve Acem topluluklar yla ya anan siyas
eki meler ger ek hayat n bir i d m olarak d nemin ihniyetini yans t r. F kralar nda T rk toplumunun k lt rel haf as n semboli e eden d nemin sosyal ve siyas ehresi yans t l r. Toplumun kültürel haf zas , insan varolu unun gizemi, milletin hayat felsefesi ve dü ünce yap s , geleneklerin ya amdaki yeri ve önemi, kültürün millî ve evrensel
yön-Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
leri ncili Çavu un ahsiyeti etraf nda, devrin tarihi, sosyal ve kültürel yap s yla har-manlanarak gün yüzüne ç km t r ( demir 2016: 288). ncili avu un kimli ini ifade eden ustal ; saray evresine mensup olmas , padi ah n nedimli ini yapmas , e itimi, meddahl ve siyasi kimli iyle hem toplumun hem de devletin temsilcisi olma ellikle-ridir. Ki ili i ve biyografisi etraf nda do an f kra metinlerinde hem siyas hem de sosyal
evrenin anali i yap lm ; ironik dille kar t durum ve davran lar ele tirilmi tir.
D nemin sosyal ve siyas y nden en nemli yeri olan stanbul, devrin toplumsal ve k lt rel belle ini i erisinde hapseden nemli bir ya am alan d r. ncili avu f kra-lar nda stanbul un olduk a canl bir ekilde tasvir edildi i g r l r. Bu f krakra-larda
stanbul un bir ok semtini g rmek m mk nd r. F kralardan hareketle, siyas ba -kent olan stanbul un ayn amanda bir k lt r ba -kenti oldu unu s ylemek m m-k nd r ( demir 2016: 289).
D nemin ba kenti olan stanbul, ncili avu f kralar nda siyas , sosyal ve k lt rel de erler d lemiyle toplumsal ya am ve devletler aras ikili ili kileri ele tirel bir bak a s yla ortaya koyar. Ba kent stanbul, insanlar aras ili kilerin semboli e edildi i ve toplumdaki sosyal s n flar olan y netim, y netilenler ve di er toplumlar n bir araya gel-di i i levsel bir mek nd r. Sosyal s n flar aras ndaki ili kilerde aksak giden ve ele tirilen durum/ki i/toplum ahl ki l t ve ha ilkeleriyle komi in i indeki k ssadan hisseyle bir mesaj iletir. ncili avu un saray mensubu ve devlet adam kimli i ta lama mitinin ele -tirel i leviyle toplumun bu d nemdeki ihniyetini sosyal, siyas ve k lt rel a dan somut-la t r r.
ncili avu f kralar siyas bir bak la y netici, toplum ve uluslararas ili kilerin mi ah, ironi ve n kte vas tas yla ele tirisi i levini g r r. Saray erk n ve el i kimli iyle di er toplumlar n devlet adamlar yla diyalog ve tart ma y ntemiyle kar kar ya gelir. ncili avu el i kimli iyle yabanc devlet adamlar n yak ndan tan r ve olumsu ellik-lerini alaya al r. F kra ehli olmak ustaca kullan lan bir ek gerektirir. Durumu kullanmak ve uygun d eni mi ahla b t nle tirmek bir h nerdir. ncili avu , bir f kra tipi olarak ha rcevap, cesaret, ince bir ek , bilip bilme likten gelme kabiliyetlerine sahiptir ve bu ellikler f kra tipinin belirgin ellikleridir. ncili avu f kralar n n bir elli i de Sok-ratik ironiyi i ermesidir; SokSok-ratik ironi bilgiyi kavrama ve g sterme basama d r. Bu y n-temde; kendisi, hi bir ey bilmiyormu gibi g r nerek, kar s ndakini konu turarak usta-l kusta-la ger e i buusta-ldurma s konusudur. (K k 1980: 417). Sokratik ironi, bilmezden gelme ve kar dakinin cevaplar n t ketme a amalar yla f kra t r ndeki hicvetme ve ta -lama eylemini ifade eder. Toplumsal/Sokratik ironi bir ki iyi kendi c mleleriyle/d n-celeriyle vurmakt r. ncili avu f kralar nda bu a dan Sokratik ironiyi yans tan bir slup g r l r. ncili avu halk ve saray aras ndaki ileti imde kanal i levi g r r. ncili avu , saray evresinde ya amas y n yle toplumun siyas s ylemlerini ileti im kodu olarak ile-tir.
2. Me im el D ng : K /Ta lama Mi i
Mit sistemati i, edeb t rlerin ve mevsimlerin aras nda kurulan ilgi ba lam yla sem-bolik bir anlat md r. Bu sistemde mevsimlerin olu um s recinde s rekli bir devinimle tekrar eden do al bir ak vard r. Mit sistemati indeki d ng , insan n ve tabiat n ortak rit eli olan do um- l m-yeniden do u temas n i erir.
Bu ba lamda, her biri bir edeb t rle de le en ve s rekli devinim halindeki d rt mevsim, do um- l m-yeniden dirili sistemati i ile de ko ut bir i leyi g sterir. Komedi ile ilkbaharda do an, romans ile ya mutlulu unu ya ayan kahraman, tra-gedya ile sonbahar n h nl d n ve ta lama ile de k n yenilgisini tadar.
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
136 http://www.millifolklor.com
Ancak k da ilkbahar takip etti ine g re, ta lama bir son de il yeniden dirili e giden yoldur (Sar i ek 2013: 28).
Bu sistem tabiat n d ng s ve edeb kavramlarla b t nle en bir kal pt r; y l n d rt mevsimi ve edeb t rler birbiriyle ko ut olarak d ng de yer al r. D ng , tabiat n bir
par-as olan insan i in de ortakt r; do um- l m-yeniden do u , d ng sel olmpar-as ve s reklilik g stermesi y n yle mevsimlerle de tir.
K /ta lama mitinde orlu k artlar n n getirdi i l m, t keni , yok olma, aresi lik vb. durumlar d ng n n i inde yer al r. K d ng s nde ta lama mitinin edeb t rdeki kar l f kra metninde ahl k l t ve ha ilkesiyle ifade ka an r. Komi e dayal ironik bir dille kar t g c n yanl olan durumu/davran ele tirilir. Ama , ters bir d nyan n sergilenmesi, birey veya toplumun bo ukluklar n n ortaya konmas d r. F kran n olay r-g s nde abs rt iki topluluk; ahlaki l tlerle ve ha ilkesiyle bir araya r-gelerek hicvi ya-rat r. K /ta lama mitinde kahraman ve d man /d manlar aras ndaki m cadele mi aha yak n bir anlam do urur. Mi ah anlay yla sunulan ahl k ve d nce evreninin motifleri ta lama mitinin i eri idir.
Zira hiciv, yap sal a dan komi e yak n olan ironidir: Biri normal, di eriyse abs rt iki toplulu un komik m cadelesi, ahlak ve fante inin ifte oda na yans t lm t r. Alt normun hicivli ironisi, anla lma yenilgi temas n n etraf nda d nen, kahramans olmayan bir tragedya kal nt s d r. Demek ki iki ey hiciv i in olma sa olma -d r; ilki, fante iye ya -da grotesk ya -da abs rt bir anlay a -dayanan ha rcevapl l k ve mi ah, di eriyse bir sald r nesnesi. Mi ahs sald r ya da saf itham hicvin s -n rlar -nda-n biri-ni te kil eder (Frye 2015: 261).
ronik dille ne s r len iki topluluk aras ndaki fante ik ve ahl k s n r d lemsel bir kurgudur. Ta lama mitiyle f kra metninde, toplumsal kodlarla ideallerin ve duygular n olu turdu u ilkeler a r basar. Felsefi bir bilgi lik ideallerin ve tecr benin temaya d n -mesini i aret eder. Bu yüzden felsefi bilgiçlik, hicvin her hedefinin önünde sonunda dö-nü tü ü eye, romantizmin bir formuna ya da tecrübe hakk ndaki fazlas yla basitle tiril-mi ideallerin bir dayatmas na dönü ür (Frye 2015: 268). Tecr belerin ve romanti tiril-min etkin k ld idealler d nyas edeb esere d n r. Kurgulanan olaylar, duygu d nyas n n ve ya anm l klar n yans t lmas d r. Burada f krada verilen mesaj, ha duygusu y n yle romanti me, tecr benin yans t lmas ba lam yla da ideallerle ortaya konulur. Toplumsal davran lara ahl k l tler eklenerek hiciv yap l r. Hicivde tecr benin yaratt bir se ki/ rnekleme; hiciv ve hicivle ilgili inan lar n at mas sunulur.
Dolay s yla hiciv s kl kla tecr beden edinilmi bir standartlar se kisi ile tecr benin, kendisi hakk ndaki inan lar n toplam ndan daha b y k oldu u hissi aras ndaki a-t may a-temsil eder. Hiciv ya ar , insan n faydas l n if a ederek, onun yapa-t kla-r n n sonsu e itlili ini sekla-rgilekla-r, bunu yaln ca yap lmas gekla-rekeni s yleyekla-rek yap-ma , tutarl bir eyap-mas n sistemli hale getirme ya da form le etme giri imleriyle de yapar. Ya am felsefeleri ya amdan soyutlanm t r ve her soyutlama, i lenmesi ah-metli bir verinin ihmal edildi ine i aret eder (Frye 2015: 267).
Hicivde ele tirilen ki i/davran /tutum, olmas gereken davran ve tutumun eksikli-inin i aret edilmesidir. Hicivde bireye/topluma hatas ironik yolla d nd r lerek g s-terilir. Sokratik ele tiri, d nd rme yoluyla ki iye/topluma eksik olan ahl k davran hissettirir. F kra metinlerinde bu durum olmas gereken davran ve tutumun bir mesajla verilmesi ve kar t durumun ironik dille ele tirilmesi temeline dayan r. K /ta lama mi-tinde k mevsiminin her eyi l me terk etmesi kar t de erlerin beklemedi i h sran ve ironik sondur. Bu ba lamda ele tirilen ki i/davran /durum k mevsimindeki orlu tabiat
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
artlar n n getirdi i yenilgi ve l m deneyimler. Ta lama mitinde f kra kahraman , top-lum/h kim g ad na kar t g c beklemedi i bir ekilde yenilgiye u rat r.
3. K /Ta lama Mi inin S lemi/ ncili a F k ala
F kra metinlerinde toplumun dile getiremedi i yanl tutum, davran ve d en tip/tipler arac l yla ele tirilir. ncili avu toplumsal ele tirinin temsilcisidir; f krala-r nda yanl olan d enin, davkrala-ran n ve tutumun temsilcilekrala-ri k /ta lama mitiyle yenil-giye u rat l r. ncili avu un saray ve devlet erk n kimli i arac l yla sosyal s n flar aras ndaki e itsi lik ve y netim erkine sahip ki ilerin yanl tutum ve davran lar ele ti-rilir. Ele tirilen ve yenilgiye u rat lan kar t, g k /ta lama mitinin yenilgisiyle bozguna u rar. ncili avu , toplum ad na kar t g c yenilgiye u ratarak onlara k /ta lama mitini ya at r.
Hayat n i inde var olan ve insan ilgilendiren her olay ve durum f kralar n konusu-dur. Siyaset ve siyas ili kiler insanlar ve toplumlar aras ndaki ikili ili kilerle f kralarda i lenen temalar aras ndad r. Bu kavramlar, y netici-y netilen ve milletler aras ndaki ikili ili kilerin do urdu u hayata dair g stergelerdir. Siyaset, toplumsal ya am n getirdi i ili -kiler sonucunda hem i hem de d politikay ifade eder. Siyaset bu ba lamda; siyas olay ve siyaset adamlar n n merke de konumland y netici-y netilen veya toplumlar/millet-ler aras ndaki ikili ili kitoplumlar/millet-lerin i aret edildi i bir aland r.
Siyasi olaylar ya da siyaset adamlar her aman, her y n yle f kralara konu olmu -lard r. Devletlerin y netim bi imlerinin, y neticilerinin, y neten-y netilen ili kile-rinin ve y netimdeki aksakl klar n irdelendi i, o u aman m bala a ve ele tiri i eren ve ilk s yleyenleri belli olmayan f kralar, siyasi f kra olarak adland r lmak-tad r. Bu t r metinler, f kra rnekleri i erisinde en yo un olanlar d r ( im ek-Elal-tunta 2018: 24).
S ylenmek istenilenin rt k ileti imle ortaya kondu u f kra metinleri bu elliklerle vurucu bir ele tiri yarat r. Devlet adam kimli ine sahip ki ilerde olmamas gereken dav-ran ve tutumlar ahl k l t n ve ha n sundu u mi ah ve ele tirel ba lamla k /ta -lama mitiyle i lenir. ncili avu un y netim s n f i erisinde veya ortam nda bulunmas f kralar na ay r c bir ellik atfeder. ncili avu f kralar nda toplumsal stat leri y ksek olan ancak davran ve tutumlar yla yanl bir rnek olu turan idareciler sert bir ekilde hicvedilir. Toplumun nemsedi i k lt rel bir kod olan ahl k l tlere uymayan idareci-lere mesaj f kra tipi arac l yla iletilir. Bir Haftada Ta ya D ner f kras nda cimrili in-den b k lan Ve ir brahim Pa a n n kona nda al anlar, ncili avu tan yard m isterler. Bu f kra ba kaynaklarda Nasreddin Hoca ya ba l olarak da anlat lmaktad r. Toplum taraf ndan ele tirilen durum ve davran lar, yine toplumu temsil eden tan nm f kra tipleri arac l yla yenilgiye u rat l r. F krada ncili avu , ve irin kendisinden istedi i ta n n yerine besili iri bir oban k pe i g t r r. Padi ah n hayreti ve sorusu kar s nda Vâk a dedi iniz do ru. Do ru fakat, u çoban köpe i dedi iniz gövdeli hayvan bir hafta sadra-zam pa an n kona nda dursun, taz ya döner mi, dönmez mi, görürsünüz (Turan 2008: 115) diyerek ve irin cimrili ini ironik bir cevapla hicveder. ncili avu f kralar nda d
-ncenin ifadesinde ak l oyununa dayanan alay ve s l ironi vard r. S l ironi, s ylenen ile anlat lmak istenenin farkl olmas d r; padi ah n sorusuna verilen beklenmedik ve d
nd r c cevap ncili avu f kralar n n bir elli i olan Sokratik/s l ironinin kar -l d r. Ve irin ya ad bu durum nci-li avu un e-le tirisiy-le k /ta -lama mitine rnek-tir. Ve ir, saray erk n ndand r ve ncili avu , beklenmedik ve a rt c cevab ile onun cimrili ini g stergesel bir ekilde ifade etmi tir. ncili avu , iki toplulu un olu turdu u ahl k kurallarla ve ha ilkesiyle s m r len al anlar n temsilcisi olarak ve iri ve temsil
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
138 http://www.millifolklor.com
etti i cimri mreyi ele tirir. Mi ah n da kullan ld bu olayda d ncenin do urdu u ince ek ve ha rcevapl l kla ulm yle tan nan ve ir, bir idarecide olmamas gereken ellikleriyle ele tirilir. F kra metninde k mitosunun yaratt ironik s ylemdir. Bask ve zulme dayanan d ene y nelik ele tiri, toplumu tekile tiren s n fla maya tepki; bu durumun temsilcisi konumunda bulunan y netici kimlik erinden vurgulan r. Halk e en, engin ve n fu sahibi kimselerin halk erinde kurdu u s m r ve bask d eni, alayc bir dil ve toplumun s ylemlerini ileten bir tip arac l yla hicvedilir. F kralarda devlet erk n n n r vet almas , hak ve hukuka ayk r davran lar sergilemesi, bilgisi ve i in ehli olmayan ki ilerin y netimde bulunmas , tersinleme/ironi yoluyla ele tirilir. ncili avu , ironik dilin sundu u imk nlarla sald r ve saf bir ithamla rakibini yenilgiye u rat r.
Ve irler y netim s n f nda padi ahtan sonra nemli bir yere sahiptirler ve toplumsal ele tiride buna ba l olarak f kralarda en ok i lenen ki iler aras ndad rlar. Ve irler, g -lerinin ve enginlik-lerinin tersine cimri, kibirli ve halka ul m eden ki iler olarak halk anlat lar na yans r. Bu portre f kra t r nde ncili avu un ironik diline/ele tirisine de hedef olur. ncir f kras nda k /ta lama mitosunu devlet erk n ndan bir g olarak ve ir ya ar:
Ac mas zl ve zalimli i ile ün yapm bir vezir, kona n n büyük bahçesini düzen-lettirmektedir. Kocaman bir incir a ac n bahçenin görüntüsünü bozuyor diye söktürmek ister. Bir rastlant sonucu bahçede bulunan ncili Çavu bunu duyunca hemen at larak vezire öyle der:
ncir a ac , b rak n z yerinde dursun efendim! Niçin?
Nas l olsa bir gün birinin oca na dikersiniz! (Tokmak o lu 1983: 19). Ve irin alim ki ili ini ve onun y neticili ini ele tiren ncili avu , mesaj n Oca-na incir dikmek (Aksoy 1988: 983, C.2) deyimiyle ifade eder. Evini bark n da tmak, birinin hayat n mahvetmek anlam ndaki bu deyim, ncili avu taraf ndan ve ire verilen cevap olup ve irin alimli ini vurgulamada kullan lm t r. Bu deyim ile ilgili iki rivayet vard r.
Bunlardan biri; incir a ac n n alt nda ya ad na inan lan do a st varl klar n, oca a dikilen incir a ac yla birlikte ev sahiplerine hayat indan etmesidir. kincisi ise; incir a ac , suyu ok seven, k kleri u un ve dayan kl bir a a oldu u i in, suyun bulundu u y ne do ru h la yay lma e ilimindedir. Su borular n delme el-li ine sahip olan a a , elel-likle kanael-li asyon borular i in (beton olmas fark et-me ) b y k tehlike ar eder. ncir a ac n n k kleri geni bir alana yay l r ve ok g l d r. Bu nedenle birisinin oca na dikilecek incir a ac o oca (evi) y kacakt r. ( am 2009: 1951).
Zalimli iyle tan nan ve ire kar beklenmedik cevab yla rt k ileti imden ve mi ah-tan faydalanan ncili avu , ta lama t r n n sundu u ha duygusuyla halk ad na yetkili mercilere mesaj verir. Bask n bir karakter olarak ortaya kan ncili avu tiplemesinin cevaplar nda halk ad na bir ba kald r ve protesto vard r.
G rd her aksakl alaya alm olan ncili avu un padi aha kar da ayn tavr g sterdi i g r l r. F kralara yans yan bu elli i, padi ah n nedimi ve musahibi olmas y n yle ele tirel s ylemlerini rahatl kla ifade etmesini sa lar. Padi ah dahi ele tirmekten geri kalmayan ncili avu saray, y neticiler ve halk aras ndaki rt k ileti imin de s -c s olur. rt k ileti imde dolayl yollarla mesaj verilir.
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
ncili demi , eski halifeler zaman nda bir âdet vard . Halifelere müteassim billah, müstek m billah ve saire unvanlar verirlerdi. E er bu âdet hâlâ mevcut olsayd , bana ne gibi unvan verilirdi acaba?
II. Selim ncili yi, ncili II. Selim i pek sevmezmi . Bu anla mazl k II. Selim in eh-zadeli i zaman nda ba lam t . II. Selim in bu sorusu üzerine ncili f rsat kaç rmayarak II. Selim e dönüp:
Efendimiz demi , e er size de Billah l bir unvan takmak icap etseydi, size de ne-uzubillah derlerdi.
II. Selim bu cevaba çok k zm ama hiddetini belli etmemi . (Turan 2008: 113). Ne-u Ne-u billah Allah a s n r . Allah korNe-usNe-un. (Devellio lNe-u 1999: 826) anlam na gelmek-tedir. II. Selim in y netici vasf n ele tiren bu s ylemde, kar t g olan padi ah n ulm ve insafs l na y nelik rt k bir ileti bulunur. ncili avu , y neticilik vas flar na uygun olmayan bir unvanla an ld n belirterek padi ah kendi ithamlar yla yenilgiye u rat r. Padi ah n alayl s ylemini kendi cevab yla bo altarak k /ta lama mitinin komi e daya-nan ha ilkesini toplum ad na somutla t r r. Toplumun padi ah a k bir ithamla ele tir-mesi m mk n de ildir; toplum/halk, f krada s n teslim etti i bir tip arac l yla duygu ve d ncelerini rt k olarak iletme imk n n bulur. F kralar nda ustal kla laf gedi ine koyan ncili avu , verdi i a rt c cevaplarla rakiplerini alt eder. Ta /laf gedi ine koymak deyimi, f kra tipine ele tirdi i durumu/ki iyi/davran ifade etmekte en g el ekilde bir anlat m imk n sunar. ncili avu en or durumlarda gerek toplum i i gerekse milletler aras siyas dilin g l bir temsilcisidir. Ha rcevapl l ve bilge ki ili iyle ta gedi ine oturtan n ktedan bir f kra tipidir. Toplumun s c s s fat yla f kran n ba nda bilme den gelerek sonu k sm nda ak l oyunuyla ve ince bir alayla ele tirilen ki inin/du-rumun yanl n g sterir.
Milletler ve lkeler aras ndaki eki meler siyas ve sosyal hayat n bir ger e i olarak f kralara yans r. ncili avu un ya ad d nemin elliklerini yans tan f kralar, siyas ve sosyal hayat n da bir aynas d r. ncili avu f kralar nda ta lama/hiciv mitinin kar t g leri i inde milletler aras ndaki siyas eki meler, hem siyas erk olan devlet ad na hem de toplum ad na yap lan ele tirinin ve hakl sald r n n temsilidir. Acemlerin Osmanl dev-letiyle olan eki meleri T rk milleti ve Acem halk n n saray muhitiyle kar la t r larak verilmesi ncili tipinin temsil etti i f kra metinlerine ay r c bir ellik katar. ncili avu mi ah nda ellikle Acem/ ran toplumuyla ince bir alay vard r. v nmeyi ok seven ah Abbas ve temsilcisi oldu u Acem toplumu bu ellikleriyle f kralarda hicvedilir.
Ger-ek i bir kurgudan beslenen ncili avu f kralar nda ncili avu un ah Abbas ile kar kar ya gelmesi de tarihi bir olaydan beslenen siyas eki menin tematik bir g olarak kullan lmas d r. Yavu Sultan Selim ile ah smail aras ndaki s d ellosu ironik bir kur-guyla k /ta lama mitosu olarak ncili avu f kralar na yans r. ncili avu tipiyle ah Abbas mi ah bir dekorla hicvedilir. Mangal f kras nda ran ah erinden Acem top-lumunun karakteristik elli i olan abartma ve v nme y nleri ele tirilir.
ranl lar n en me hur özelliklerinden biri övünmek, bir eyi överken abartmakt r. O kadar ki Acem mübala as halk m z n dilinde büyük abart lar için kullan lan bir deyim olmu tur. ran elçili i s ras nda ah Abbas'ta ncili Çavu 'a ve arkada lar na
zenginli-ini ve saray n ihti am n gösterip ö ünmek istemi ti. ah' n kapa çok k ymetli zümrüt-lerle incizümrüt-lerle süslü bir alt n mangal vard . Kapa n üstündeki kulpuna da göz ve gönül kama t ran bir büyük elmas oturtulmu tu. Mihmandarlar, Türk elçilik heyetine ah n
sa-Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
140 http://www.millifolklor.com
ray n gezdiriyorlard . Misafirler bir oday inceleyip bir ba kas na geçerlerken hademe-ler bu mangal ba ka bir odaya götürürhademe-ler, böylece saray n bütün odalar nda böyle k y-metli mangallar bulundu u hakk nda ziyaretçilerde bir kanaat uyand rmaya çal rlard . Saray gezildikten sonra ah, Türk heyetini kabul etti:
Saray m z nas l buldunuz, yoruldunuz mu? dedi. ncili bu suale:
Pek güzel, saray n z çok büyük ve muhte emdir, gezmekle bitiremedik. Çok yorul-duk ama mangal n z da bizimle beraber yoruldu! diye cevap vermi tir. (Seratl 2004: 163).
Bu f krada de erler d nyas erinden k lt rel belle i yans tan bir kimlikle ta lama mitinin saf sald r ve itham ncili avu tipiyle ger ekle ir. ran ah saray n n v lme-sini beklerken ncili avu beklenmedik cevab yla ah yenilgiye u rat r ve Acem top-lumunun m bala al v nme elli ini ele tirir. F kra metinlerinde mizah ve hiciv rahat-lama sa layan ha ilkesiyle birlikte de erlendirilir. v lmeyi bekleyen ah, mi ahla su-nulan ele tiri ve alay edilen durum kar s nda k mevsiminin d ng s olan orlu bir du-ruma s r klenir. Ta lama mitinin traji-komik mi ah nda, ha duygusu ve ahl k bir l t
ne s r l r. ah n ncili avu un ahs nda k msedi i Osmanl toplumu, ahl k de-erlere ters d en bu davran ironik dille alaya alarak ha a d n en rahatlama olgusunu somutla t r r. Metinde g steri yapan ran ah , sonu b l m nde verilen mesajla k mevsiminin so uk ve vurucu etkisiyle yanl davran yla y le ir. Kar t g olan Acem toplulu u, ele tirel bir yorumla sunulan k mevsiminin yenilgisini ya ar. ncili avu , siyas bir kimlikle siyas bir mek nda siyas ele tirinin s c s haline gelir; ironik dili kullanarak siyas bir at may ortaya koyar. Tarih bir k kten beslenen T rkAcem m -cadelesi, mi ah dilini kullanan ncili avu tiplemesiyle ortaya konulur. Acemlerin e-virdi i entrikalar mi ah diliyle alaya al n r. Abs rt bir topluluk olarak Acemler hicvedilir. Acem toplumunun kendini be enmi li i ele tirilir; ayn alay diliyle rakibine st nl k sa layan ncili avu , T rk insan n n ek s n n ve k lt rel kodlar n n st nl n sem-bolize eder.
Konu ile ilgili Farisi f kras yledir:
ncili Çavu elçi olarak Acem ah na gönderilir. ah Abbas: stanbul da Farisi bilir kimse var m d r? diye sorar. ncili de:
stanbul un köpekleri bile Farisi bilip söylerler! diye cevap verir. ah:
Köpekler nas l Farisi bilip söylerler? diye sorunca, Çavu da öyle cevap verir: Ortal kta bir le gördükleri zaman köpeklerin büyükleri; Harrum, harrum! (yi-yecek), diye ba r rlar. Küçükleri; Çend, çend? (kaça?), diye sorarlar. Büyükleri on-lara; Heft, heft! (yedi) diye cevap verirler. te böyle Farsça konu urlar! diyerek
ah mat eder. (Koz 1995: 342).
Sorulara g re cevaplar n organi e eden ncili avu , ironik bir i erikle mesaj n su-nar. Sokratik ironide bilme likten gelerek kas tl bir bo luk yarat l r ve soru-cevapla kar-t g yenilgiye u rakar-t l r. K /kar-ta lama mikar-tinin lk de erlerin ki i d eyinde felsef bil-gi li in temsilcisi olan g ncili avu tur. Saray el isi olarak g rd m f kralarda iki toplumun kar la t r lmas ve T rk insan n n di er toplumun fertlerinden st nl n dile getiren bir mesaj vard r. F kralar bu y n yle mill motifler i ermekte olup anlat larda T rk insan n n cesareti, bilgisi ve ha rcevapl l mesaj olarak vurgulan r. Bu f krada ncili avu , kendisini k mseyen ah Abbas a ha rcevapl l ile st nl k sa lar ve Acemlerin g rg s l n ele tirir. ncili avu , siyaset dilini ba ar yla kullan r. Kar t g olan millet/ ah Abbas t kenen ve i i bo alt lan cevaplar yla m cadeleyi kaybeder ve
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
k n yenilgisini tadar. D ncesi/davran etkisi hale gelen f kran n kar t g c k mevsiminde len tabiat metaforuyla yok olur. Bu f krada kar t g olan topluma g el bir ders veren ncili, kibirli ve kendini be enen ah Abbas he imete u rat r. ronide bilerek kar dakinin cevaplar n t ketme, onu bo lu a d rme ve ince bir alay s konu-sudur. ncili avu el i kimli iyle siyaset dilini etkili bir bi imde kullanarak siyas g sava n rakibine k mitosunun yenilgisini ya atarak ka an r.
Adam na G re f kras nda Osmanl siyasetinde ve ikili ili kilerde etkile imin yo-un oldu u Frans kral ve toplumu hicvedilir. F krada ncili avu siyasi bir s ylemle Frans kral na cevap vererek onu a rt r:
ncili Çavu , bir zamanlar Osmanl elçisi olarak Fransa'ya da gönderilmi . nci-li'nin kara kuru k l na bakarak küçümseyen Fransa kral demi ki:
Bana senden ba ka gönderecek adam bulamam lar m ? ncili Çavu u cevab vermi :
Osmanl lar, adama göre adam gönderirler. Beni de sana göndermelerinin sebebi bu olsa gerek! (Seratl 2004: 183-184).
ncili avu , kendisini dolayl olarak da Osmanl toplumunu a a layan Frans kra-l na verdi i cevapkra-la rakibini yener. Kar t g okra-lan Frans krakra-l /topkra-lumu ncikra-li avu kar s nda beklemedi i bu durumla orlu bir m cadele gerektiren k mevsiminin so uk y yle kar la r. ncili avu , devleti/toplumu temsil etme y n yle T rk toplumunun mi ah anlay n ve kar t milletlerle olan m cadelesini ironik bir er evede ustaca sava a d ker. ncili avu uluslararas ili kilerden do an siyas ele tiriyi toplum ad na ifade eder.
Son
F kra metinleri, ait oldu u toplumun d nce d nyas n , insan ili kilerini ve ideolo-jik s ylemlerini semboli e eden edeb r nlerdir. F kran n temelinde d nd n ifade etme ve bunu mizahtan yararlanarak s yleme rahatl vard r. F kra metinleri mi ah n sa lad g ld rmenin ard ndan anlaml ve d nd r c bir n kteyle mesajlar n verir. Dinleyici/okuyucu dikkatini toplar ve b ylece f krada i aret edilen ince mesaj al r. F k-ralar, toplumsal d en ve ya am n aksayan y nlerini ironik dile dayanan k /ta lama mi-tinden yararlanarak ele tirir. K /ta lama mitinin f kralardaki g r n m , komi e dayanan ele tiri yoluyla toplumun ahl k de er l tlerine g re kabul edilemeyecek ki i ve davra-n lar vurgulama ve k davra-nama bi imidir. K /ta lama mitidavra-nde mesaj ve tema, ek oyudavra-nudavra-na dayanan sivri bir dilin temsilcisi bir tiple ortaya konulur. Toplumun ele tirel k lt r kod-lar ndan do an ironik anlat m, bir senaryoya dayanan f kra ve bu senaryoyu g lendiren bir f kra tipi ile sunulur. ncili avu T rk k lt r nde hicivleriyle saray ve evresinde etkili olmu bir f kra tipidir; bu elli i onu di er f kra tiplerinden ay r r. ncili avu f kralar n n ellikle siyas s ylemin temsilcili ini yapan hiciv ve komi in ironik dille olu turdu u k lt rel kodlar rneklendiren edeb metinler oldu u g r lm t r. Toplum-sal kimlik ad na rt k mesajlarla toplumun ele tirel mesaj n veren bir f kra tipidir. Top-lumun, saray evresinin ve milletler aras ndaki at malar n ironisi, k /ta lama mitiyle sunulan ncili avu f kralar ndaki ince mesajd r. ncili avu f kralar n n toplumsal
ya-am, saray, y neticiler ve uluslararas ili kilerden do an Osmanl toplumunun sosyal, k lt rel ve siyas ya am n n ele tirisini i aret etti i belirlenmi tir. ncili avu f krala-r nda daha ok Osmanl toplumunun Acem ve Fkrala-rans toplumuyla olan m cadelesi ikrala-ronik dille ta lama/hiciv mitini rneklendiren ba lamla ger ekle mi tir. ncili avu un tarih kimli ine ba l olarak hayat etraf nda geli en anlat mlar; halk n/toplumun s ylemlerini
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
142 http://www.millifolklor.com
ger ekle tirme idealiyle i lev ka anan bir f kra tipine d n r. K lt rel bellek kodlar n-dan do an ahl k l t ilkelerini ve ha duygusunu ya ayan halk/toplum, ncili avu arac l yla saray ve evresini ele tirmi ; bu evre hakk ndaki duygu ve d ncelerini ifade etmede ncili avu un ki ili ini somutla t rm t r. Bu a dan mukallit, meddah, nedim, musahip ve el i kimlikleriyle ncili avu etraf nda olu an f kralar, k /ta lama mitinin somut bir rne i olarak ifade ka anm t r. ncili avu un bir f kra tipi olarak k /ta lama mitini rneklendiren ele tirel s ylemdeki ba ar s s camba l n n, bilgisi-nin ve n ktedanl n n sonucudur.
KAYNAK A
Ak ar, Rukiye. ki Osmanl Nüktedan n n (Bekri Mustafa- ncili Çavu ) F kralar Üzerine Kar la t r lmal Bir
Ara t rma. Yay mlanmam Doktora Te i. Konya: Sel uk niversitesi, 2010.
Aksoy, mer As m. Atasözleri ve Deyimler Sözlü ü 1-2, stanbul: nk l p Kitabevi, 1988.
Albayrak, Nurettin. F kra ve N kteleriyle Tan nan Saray Musahibi/ ncili avu . (2000). 27 A ustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/incili-cavus.
Devellio lu, Ferit. Osmanl ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Ayd n Kitabevi, 1999.
Eker, G lin t. nsan Kültür Mizah/E lence Endüstrisinde Tüketim Nesnesi Olarak Mizah. Ankara: Grafiker Yay nlar , 2009.
El in, kr . Halk Edebiyat na Giri . Ankara: Ak a Yay nlar , 1986.
Frye, Northrop. Ele tirinin Anatomisi. ev. Hande Ko ak. stanbul: Ayr nt Yay nlar , 2015.
G k en, Cengi . T rk Halk Edebiyat nda F kra T r , Türk F kra Kültürü. Kitap edit r : K r at nc l ve Song l ek. Ankara: Ak a Yay nlar , 9-29. 2017.
Ko , M. Sabri. Nasreddin Hoca, Bekri Mustafa ve ncili avu F kralar yla Ba Tarihsel F kra Tipleri htiva Eden Bir Ya ma Let if Mecmuas . T.C. Kültür Bakanl pekyolu Uluslararas Halk Edebiyat
Sempoz-yumu. Ankara (01-07 Temmuz 1993): Bildirileri Ankara: 1995. 333-345.
Koz, M. Sabri. En Güzel Bekri Mustafa ve ncili Çavu F kralar . stanbul: Deni Yay nc l k, 1983. K k, Hasan. Mukayeseli slâm ve Bat Felsefesinde Sistematik Problemler, Fatih Yay nevi, 1980.
am, imen. Oca na ncir Dikmek Deyimi erine , International Periodical For the Languages,
Lite-rature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/8 Fall, 1946-1953, 2009.
demir, Serdar Deni . Toplum, Mi ah ve K lt rel Bellek Ba lam nda ncili avu F kralar , Bart n
Üni-versitesi Uluslararas Edebiyat Ve Toplum Sempozyumu. Bart n (28 30 Nisan 2016): Bildiriler Kitab . C.
II, 287-294.
Sakao lu, Saim. Türk F kralar ve Nasrettin Hoca. Konya: Sel uk niversitesi Yay nlar , 1992. Sar i ek, M mta . Modern Kahraman n Mitolojik Yolculu u. Kayseri: Te mer Yay nc l k, 2013.
Seratl , Tahir Galip. Mizah m z n Üç Ustas Nasreddin Hoca- ncili Çavu -Bekri Mustafa. stanbul: Selis Yay n-lar , 2004.
enocak, Ebru. ronik Ya amda Sonsuza Yürüyen Kahraman Nasreddin Hoca. Ankara: Ak a Yay nlar , 2017. im ek, Esma ve mer Faruk Elaltunta . Osmanl Devleti nde Uygulanan ki Yasa n n F kralara Yans
-mas . Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi. (2018): S.16/ c.6, 21-38. Tokmak o lu, Erdo an. ncili Çavu . stanbul: Milliyet Yay nlar , 1983.
Turan, Fatma Ahsen. Türk Kültürünün Mizah Burcu ncili Çavu . Ankara: Gazi Kitabevi, 2008. Usta, i dem. Mizah Dilinin Gizemi. Ankara: Ak a Yay nlar , 2005.
