OKTAY BELL~, Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanr~lar], Arkeoloji Sanat Yay~nlar~, ~stanbul 1998, 104 sayfa, 1 harita, XXXII levl~ada 97 resim, 46 çizim
Prof. Dr. Oktay Belli ba~kanl~~~ ndaki bir ekibin, Urartu ba~kenti Tu~pa (Van)'dan 11 km kadar kuzeydo~udaki A~a~~~ ve Yukar~~ Anzaf kalelerinde yürüttü~ü kaz~~ çal~~malar~ n~ n ilk kitab~~ olarak de~erlendirilebilecek eser, Sunu~, A~a~~~ Anzaf Kalesi, Yukar~~ Anzaf Kalesi, Meher Kap~s~~ ve Bronz Kalkan Parças~~ ba~l~ klar~ n~~ ta~~yan 5 bölüm olarak drizenlenmi~, ayr~ca met~~ i~~~ so-nunda bibliyografya ve dizin verilmi~tir.
Sunu~~ bölümünde (s. 7-8) yazar, kitab~n a~~rl~ kl~~ konusunu olu~turan kalkan parçalar~ n~ n bulunu~u ve kurtard~~m~ n a~amalar~ n~~ özetler. Üzerinde Urartu tanr~~ figiirleri i~lenmi~~ onlarca bronz levha, 1995 y~l~ nda Yukar~~ Anzaf Kalesi'nde Tann Haldi tap~ na~~n~ n bat~s~ndaki bir odada ergimi~~ durumda ele geçen 13 kg a~~rl~~~ ndaki curufla~m~~~ bir metal küdesinden ay~ klanarak bi-lim dünyas~ na kazand~rdm~~ur. Bu grup içerisinden ayr~ca, üzerlerinde ~~puini, Ment~a ve ~ nu~pua adlar~~ birlikte görülen 7 adet te adak halkas~~ bulunmu~tur. Kalka ~~~~~~ ~ . Ü. Edebiyat Fakültesi Ta~mabilir Kültür Varl~klar~ n~~ Koruma ve Onar~m Bölümü laboratuvarmda 3 y~ ll~ k ça-l~~ma sonucu restore edilebilen bölümünde, arka arkaya dizilmi~~ 12 tanr~~ ve bozguna u~ram~~~ bir ordu sahnesi ortaya ç~ kar~ lm~~t~ r. Belli, buradaki figürleri s~ ras~yla Meher Kap~s~ ndaki Urartu tanr~ lar listesi ile kar~~ la~urarak isimlendirir.
Kral ~~puini dönemine tarihlenen A~a~~~ Anzaf Kalesi'nin tamuld~~~~ ikinci bölümde (s. 9-15), 62 x 98 m boyudar~ ndaki dikdörtgen planl~~ kalenin farkl~~ özellikleri vurgulanmaktad~ r. Günümüze 3.5 - 4 m yükseklikte ula~an, kyklopik ta~lardan in~a edilmi~~ kale duvarlar~ nda, Urartu surlarmda görmeye al~~t~~~m~z kurtul ve bastiyon uygulamas~~ yoktur. Urartu ba~kentini do~u ve kuzeydo~udan gelecek tehlikelere kar~~~ korumak için yap~ ld~~~~ belirtilen kalenin güney duvar~~ üzerinde oldu~u anla~~lan an~ tsal giri~i, karayolu in~aat~~ s~ ras~ nda büyük oranda tahrip edilmi~tir. Kalenin içindeki Urartu dönemi mimari kal~ nt~lar~~ ise, iki evreli oldu~u belirlenen bir Orta Ça~~ yerle~mesi taraf~ ndan y~ k~lm~~t~r.
Kral ~~puini'nin o~lu Menua tarfindan kurulan Yukar~~ Anzaf Kalesi ise A~a~~~ Anzaf tan 10 kat büyüktür ve farkl~~ amaçlara hizmet edecek biçimde planlanm~~t~r. Stadel ve a~a~~~ kentten olu~an kalede, a~a~~~ kent kap~s~, depo yap~ lar~, büyük kule, kuzey ve güney kap~ lar~, Haldi Tap~ na~~~ ve kuzeybat~~ yap~ lar~~ üzerinde yürütülen kaz~~ çal~~malar~~ ve buluntular~~ üçüncü bö-lümde (s. 16-29) ele al~ nm~~t~r.
Yukar~~ Anzaf Kalesi, içindeki Urartularm bilinen en erken Haldi Tap~ na~~~ ve yazar tara-f~ ndan kalenin kutsall~~~~ ile ili~kilendirilen 22 adet kaya i~areti nedeniyle önemli bir kült mer-kezi olarak de~erlendirilmektedir. Urartu'nun bilinen standart plan anlay~~~yla yap~lm~~, kare planl~, kö~eleri rizalitli duvarlara sahip tap~ nak kalenin en yüksek noktas~ nda yer al~ r. Kuzeydo~u kö~esinde de kral Ment~a'nu~~ in~a kitabesi bulunmaktad~ r. Bat~~ bölümüne ise Çavu~tepe Yukar~~ Kale, Alt~ ntepe ve Arin-berd'cleki benzerleri gibi bir avlu ve buraya aç~ lan bir k~s~ m odalar yerle~tirilmi~tir. Üzerinde tanr~~ betin~leri olal~~ kalkan parçalar~n~ n da tap~ nakla ili~kili bu mekanlarda bulunmu~~ olmas~~ kült merkezi de~erlendirmesini güçlendiren olgu ola-rak vurgula~nnaktad~ r.
Büyük bir bölümü günümüze ula~m~~~ olan Yukar~~ Anzaf Kalesi sunan, d~~~ yüzde belirli arahktaki ç~k~nt~larla (bastiyon) desteldenmi~tir. Bat~~ sur duvar~n~n iç yüzünde ise, yazar tara-f~ndan depo olarak de~erlendirilen yan yana mekanlar s~ralanmaktad~r. A~a~~~ kente "Do~u Kap~s~*, stadel bölümüne ise "Kuzey ve Güney Kap~lar~" olarak adland~r~lan geçiderle girildi~i saptanm~~t~r. Duvarlarda kullan~lan ta~lar~n, yap~lan petrografik ve paleontolojik analizleri so-nucu kalenin 300 m güneyindeki Beyazta~~ Tepe adl~~ ta~~ oca~~ndan getirildi~i belirlenmi~tir. Kalenin Iskider taraf~ndan y~k~ld~~~na inanan yazar bunun kan~t~~ olarak tap~nak çevresinde bu-lunan iki omuzlu ve mal~nualu ok uçlanm göstermektedir.
Yazar dördüncü bölümü (s. 30-34), Anzaf kalkan~ndaki tanr~lar sahnesini daha kolay ta-n~mlayabilmek amac~yla, I~puini ve Menua'n~n Van Kalesi'nin 7 km kuzeydo~usunda. Toprakkale'nin eteklerinde yapt~rd~klar~. Urartu dini konusundaki temel belge olan Meher Kap~~ an~t~na ay~nm~ur. Burada ilk üç s~ray~~ Haldi, Tei~eba ve ~ivini'nin payla~u~~~ 79 tanr~, tan-r~ça, tannsal özellik ve bunlara kesilecek kurbanlar s~ralannu~ur. Ayr~ca Belli taraf~ndan da i~a-ret edildi~i gibi, ilk s~radaki tann Haldi d~~~nda, onun büyüklü~ü, gençli~i, ya~hh~l, ~~~~~, silah~, sava~ç~h~~~ ve kap~lar~~ gibi özellikleri de adeta bir tanr~~ gibi farkl~~ saurlarda yer bulmu~tur. Yanttaki bu nralaman~n, genellikle kabul edilen ilk üç tanr~~ d~~~nda, önem nras~na göre yap~hp yap~lmad~~~~ ne yaz~k ki do~rulanamamaktad~r. örne~in Çavu~tepe Kalesi'nde ba~~ tanr~~ Haldi tap~na~~~ yan~nda, Meher Kap~~ arnunda çok alt s~ralarda (19.) yer alan Innu~ini için tap~nak ya-p~lm~~~ olmas~, uralan~an~n toplum hayat~na bir yapt~r~m olarak aynen yans~manu~~ olabilece~i yönünde de alg~lanmaktad~r.
Be~inci bölümde (s. 35-97), 1 m çap~nda oldu~u anla~~lan Bronz Kalka~~~ ve tümlenebilen bölümü üzerindeki betimler tan~mlanm~~t~r. Alt~~ ve üstü birer çizgi ile belirlenmi~~ olan 6 cm geni~li~indeki alan içine kaz~lan ana sahne, Assur ordusunu bozguna u~ratan Urartu tannlan kompozisyonudur. Burada en önde, ko~arken sa~~ elindeki karg~s~~~~~ f~rlaur pozisyonda, bütün nic~~du ~~~k saçan bir tanr~~ yer almaktad~r. Belden yukans~~ daha güçlü ~~~k demeden ile bezen-mi~~ olan tanr~= karg~s~~ da yine alev saçroaktad~r. Tanr~~ sol elinde de bir yay tutmaktad~r. Bu figürün yazar taraf~ndan da belirtildi~i gibi, Urartularm ulusal tanr~s~~ Haldi oldu~u konusunda ku~ku yoktur. Figürün biçiminden, Meher Kap~~ an~unda "Tann Haldi'nin ~~~~~" olarak belirtilen özelli~inin de ilk kez olmak üzere Urartular taraf~ndan nas~l alg~land~~~m ö~renmi~~ bulunmak-tay~z. Ayr~ca Urartu sefer yandannda kar~~la~~lan, tanr~~ Haldi'nin silah~~ ile önde gitti~i biçimin-deki ifadenin de kar~~h~~~ bu betim oknahd~r. Tanr~~ Haldi'nin arkas~ndan s~rayla, aslan üze-rinde, ellerindeki ~im~ek demederi ile sembolize edilmi~~ ikinci tann~nn Tei~eba; bo~a üzeüze-rinde, kanad~~ güne~~ diski içinde gösterilmi~~ üçüncü tanr~n~n ise ~iuini oldu~u belirtilmektedir. Belli taraf~ndan da not edildi~i gibi Tei~eba'inn bo~a de~il aslan üzerinde, ~iuini'nin de bo~a üze-rinde gösterilmesi yeni bir tart~~maya neden olacak ilginç bir durumdur. Bundan sonra arka ar-kaya kar~~~k yarat~klar üzerinde, farkl~~ sembollerle gösterilmi~~ 9 tanr~~ ise Hutuini, Turani, Ua, Nalaini, $ebitu, Arsimela, Anap~a, Dieduani ve ~elardi olarak de~erlendirilmi~tir. Bütünü ayakta olan figürler sadak, k~l~ç, karg~, ok, yay, kalkan, topuz ve baka gibi silahlar ta~~maktad~r-lar. Tannlann kar~~s~nda, sald~ran bir arslan, Haldi'nin ~~~k saçan karg~s~~ ve ok ile yaralanm~~, bozguna u~ram~~~ ad~~ ve at arabah Assurlu sava~ç~lar gösterilmi~tir. Bu sahnenin Yeni Assur sana-t~n~n II. Assurnasi~pal dönemi örnekleri ile benzerlikler ta~~d~~ula i~aret edilmektedir.
Urartu dini ve özellikle de Meher Kap~~ amunda belirtilen ta~~nlar hakk~nda çok fazla bilgi bulunmamaktad~r. örne~in bu tannlann ilk üçü d~~~nda önem s~ras~, günlük hayatta ne kadar s~kl~kla ve ne ~ekilde tapuum gördükleri ve nas~l alg~land~klar~~ konusu aç~k de~ildir. Yukar~~ Anzaf Kalesi'nde ele geçen kalkan üzerindeki tanr~~ s~ralamas~, ad~na tap~nak yap~lan tannlann durumuyla tam örte~~meyen Meher Kap~'daki listeden sonra elimizdeki ikinci önemli bulgudur. Buradaki uralarnan~n ba~~nda yer alan ~~~k demeti içindeki son derece ilginç Haldi tasviri, yaza-
KITAP TANITMA 665 r~ n da belirtti~i gibi Urartu sefer yaz~ tlar~ nda bu tanr~ n~ n özellikleri aras~nda say~lan savasç~l~~~, silah~~ ve Meher Kap~ da alt s~ralarda yer alan ~~~~~ n~ n sanatsal ifadesi olmal~d~r. Prof. Dr. Oktay Belli ve ekibinin A~a~~~ ve Yukar~~ Anzaf kalelerinde yürütmekte oldu~u kaz~~ çal~~malar~n~n bir grup bulgusuna dayanarak haz~ rlanan Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanr~lar, kitab~, mimarl~k ve sa-nat alan~ nda oldu~u kadar, ulusal tanr~~ Haldi'nin betimlenmesi örne~inde oldu~u gibi Urartu dini ve ikonografyas~~ konusunda da yeni ve önemli bulgular sunmaktad~r.
