T.C.
DİCLE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
BATMAN İLİNİN KENTSEL GELİŞİM EVRELERİNİN İNCELENMESİ
Veda Seven BİÇEN
YÜKSEK LİSANS TEZİ
MİMARLIK ANA BİLİM DALI
DİYARBAKIR Haziran 2011
T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ DİYARBAKIR
Veda Seven BİÇEN tarafından yapılan “BATMAN İLİNİN KENTSEL GELİŞİM EVRELERİNİN İNCELENMESİ” konulu bu çalışma, jürimiz tarafından Mimarlık Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS tezi olarak kabul edilmiştir.
Jüri Üyeleri
Başkan : Yrd. Doç. Dr. D. Türkan KEJANLI Üye : Yrd. Doç. Dr. F. Demet AYKAL Üye : Doç. Dr. Özgür DEĞERTEKİN
Tez Savunma Sınavı Tarihi: 27/06/2011
Yukarıdaki bilgilerin doğruluğunu onaylarım. 25/07/2011
Prof. Dr.
I TEŞEKKÜR
Tez çalışmalarım evresinde her koşulda desteğini esirgemeyen, bilimsel bakış açısı ile daima beni yönlendirmeye çalışan, ayırdığı sınırsız zaman, sabır ve güveni ile yanımda olan danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. D.Türkan KEJANLI’ ya,
Oluşturdukları bu güzel akademik ortam için Dicle Üniversitesi Mimarlık bölümü öğretim üyelerine,
Bu çalışmanın oluşturulması sırasında elde edilen bilgi ve belgelerinin temin edilmesinde yardımları dokunan Batman Belediyesi, Batman Petrol-İş Sendikası, Batman Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü, GAP İdaresi Başkanlığı, Ankara İller Bankası çalışanları ve Ali Osman RÜZGAR’a,
Çalışmalarım sırasındaki yardımlarından ve teknik desteklerinden dolayı M.Hamidullah ÖZLÜK, Abbas RÜZGAR, Yeliz GÜNDOĞDU, Öğr. Gör. Olcay PALTA, Fadime ARSLAN, Sidal ERDEM ve Burak VARLI’ya,
Planların temini ve haritaların hazırlanması konusundaki yardımlarından dolayı Emre ERKAN, Simge GENÇ, Bahar ÖZALKAK, Arş. Gör. Yunus DEMİRTAŞ ve Arş. Gör. Ender ŞEN’e,
Eğitim hayatım boyunca yapmayı çok istediğim bu tezi başarmamda maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen, azmiyle bana her zaman örnek olan ve yönlendiren babam Senai BİÇEN, annem Sıdıka BİÇEN, kardeşlerim Eda BİÇEN ve Bilgin BİÇEN’e teşekkürlerimi sunarım.
II İÇİNDEKİLER Sayfa TEŞEKKÜR……….. I İÇİNDEKİLER………. II ÖZET……….. VII ABSTRACT………... VIII ÇİZELGE LİSTESİ……….. IX ŞEKİL LİSTESİ……… X FOTOĞRAF LİSTESİ...……….. XI
HARİTA LİSTESİ……….. XII
EK LİSTESİ………. XIII
KISALTMA VE SİMGELER……….. XIV
1. GİRİŞ……….. 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ……….. 3 3. MATERYAL ve METOT……….. 7 3.1. Materyal………... 7 3.2. Metot……… 7 4. ARAŞTIRMA BULGULARI……… 9 4.1. Kent Nedir? ………... 9 4.1.1. Kent Formu……….. 12
4.1.2. Kent Formunun Bileşenleri……….. 12
III
4.1.3.1. Klasik Modeller……… 13
-Yaygın Kent Modeli………... 14
-Noktasal Yaygın Kent Modeli……… 14
-Doğrusal (Lineer) Kent Modeli……….. 15
-Uydu (Satellite) Kent Modeli………. 16
-Yıldız/Işınsal (Radial/Star) Kent Modeli……… 17
-Noktasal/Yoğun Kent Modeli (Kompakt)……….. 18
4.1.3.2. Kuramlara Dayalı Geliştirilen Kent Modelleri……… 19
-Bölgesel –Tarımsal- Arazi Kullanış Modeli – Von Thunen (1826)…….. 19
-Eş Merkezli Çemberler Kuramı - E.V. Burgess (1925)……….. 20
-Merkezi Yerler Kuramı - W. Christaller (1930)………. 21
-Dilimler Kuramı - O. Hoyt (1939)……….. 21
-Çok Merkezli Büyüme Kuramı - Harris ve Ullman (1945)……… 21
-Karma (hybrid) Kuramı - W. Isard (1955)………. 22
4.1.3.3. Yeni Planlama Modelleri………. 23
4.2. Planlama Nedir?... 30
4.2.1. Türkiye’de İlk Planlama Deneyimleri……….. 30
4.2.2. Plân Türleri ve Kavramları………. 33
4.2.2.1. Ülke ölçeğinde planlama……….. 33
4.2.2.2. Bölge ölçeğinde planlama……… 34
-Çevre düzeni planı……….. 34
IV
-Nazım imar planı……… 34
-Uygulama imar planı……….. 35
-Revizyon imar planı ………... 35
-İlave imar planı ……….. 35
-Mevzii imar planı ………... 36
4.2.3. Kent Plânını Etkileyen Faktörler……….. 36
4.2.3.1. Doğal Etmenler………... 37
4.2.3.2. Yapay Etmenler……… 37
4.2.3.3. Sosyal ve Ekonomik Etmenler………. 38
4.2.3.4. Yasal - Yönetsel Yapı……….. 38
4.2.3.5. Teknolojik Etmenler………. 39 4.3. BATMAN İLİ……….. 41 4.3.1. Tarihi Gelişimi……….. 41 4.3.2. Fiziki Durumu……….. 43 4.3.2.1. Morfoloji……….. 43 4.3.2.2. İklim………. 44 4.3.2.3. Bitki Örtüsü……….. 45 4.3.2.4. Nüfus-Demografik Yapı……….. 45
4.4. Batman İli Planlama Dönemleri………... 47
4.4.1. 1959 Batman Nazım İmar Plân Dönemi……….. 48
4.4.2. 1976 Batman Nazım İmar Plân Dönemi……….. 55
V
4.4.2.2. Fonksiyon/İşlev Alan Kararları……… 57
-Konut Alanları……… 57
-Sanayi ve Ticaret Alanları……….. 58
-Sosyal Donatı Alanları……… 60
4.4.2.3. Ulaşım Sistemi ………...………. 61
4.4.2.4. Yoğunluk Dağılımı ve Yapılaşma Düzeni……….. 62
4.4.2.5. Plan Döneminin Değerlendirilmesi………. 63
4.4.3. 1994 Batman Nazım İmar Plân Dönemi……….. 65
4.4.3.1. Yer Seçim Kararları………. 66
4.4.3.2. Fonksiyon/İşlev Alan Kararları……… 67
-Konut Alanları……… 67
-Sanayi ve Ticaret Alanları……….. 69
-Sosyal Donatı Alanları……… 70
4.4.3.3. Ulaşım Sistemi ……… 71
4.4.3.4. Yoğunluk Dağılımı ve Yapılaşma Düzeni……….. 72
4.4.3.5. Plan Döneminin Değerlendirilmesi……….. 74
4.4.4. 2005 Batman Çevre Düzeni Plân Dönemi……….. 76
4.4.4.1. Yer Seçim Kararları………. 76
4.4.4.2. Fonksiyon/İşlev Alan Kararları……… 78
-Konut Alanları……… 78
-Tarım Alanları………. 78
VI
-Kırsal Yerleşme Alanları……… 79
4.4.4.3. Ulaşım Sistemi ve Kentsel Altyapı Kararları……….. 79
4.4.4.4. Yoğunluk Dağılımı ve Yapılaşma Düzeni……….. 80
4.4.4.5. Plan Döneminin Değerlendirilmesi……….. 83
4.4.5. 2009 Batman Nazım İmar Plân Dönemi……….. 85
4.4.5.1. Yer Seçim Kararları………. 86
4.4.5.2. Fonksiyon/İşlev Alan Kararları……… 88
-Konut Alanları……… 88
-Sanayi ve Ticaret Alanları……….. 90
-Sosyal Donatı Alanları……… 91
4.4.5.3. Ulaşım Sistemi Kararları……….. 92
4.4.5.4. Yoğunluk Dağılımı ve Yapılaşma Düzeni……….. 94
4.4.5.5. Plan Döneminin Değerlendirilmesi……….. 96
5. TARTIŞMA VE SONUÇ………... 99
6. KAYNAKLAR……….... 103
EKLER……… 107
VII ÖZET
BATMAN İLİNİN KENTSEL GELİŞİM EVRELERİNİN İNCELENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ
Veda Seven BİÇEN DİCLE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MİMARLIK ANA BİLİM DALI
2011
Kentler; fiziksel olarak ihtiyaçlara cevap verecek şekilde düzenlenirken, beraberinde sosyal, ekonomik, kültürel ve teknolojik etmenler ile şekillenmişlerdir. Oluşan bu şekillenmede baskın olan etmen kentsel gelişme alanlarını biçimlendirmiştir. Bugün Eskişehir’in üniversite kenti, Zonguldak’ın da maden kenti olarak gelişmesi, öne çıkan özelliklerine bağlı olarak biçimlenmelerine yol açmıştır. Batman için ise bu gelişmeyi, önceleri petrole dayalı sanayinin çekim gücü, daha sonraları ise bölgede yaşanan çatışmaların neden olduğu göçler oluşturmuştur. Bu göçler kent gelişimini etkilerken, Batman ili belirli dönemlerde planlanmaya çalışılmıştır. Kent ölçeğinde yapılan bu planlamaların amacı, kentin fiziksel gelişimini (kullanım alanlarını, yoğunluklarını, gelişme yön ve büyüklüklerini gibi) yönlendirmektir. Kentlerin gelişim sürecinde yapılan planlamalar, bir sonraki plan dönemine altlık oluşturmakla beraber, yapıldığı döneme ait kent gelişim evresiyle ilgili verileri de aktarmaktadır. Bu çalışmada Batman kentinin gelişim süreci, kentin fiziksel gelişim verilerini aktaran, kent ölçeğinde yapılan planlamalar esas alınarak araştırılmıştır. Batman için yapılan planlar incelenirken, planlamayı şekillendiren doğal, yapay, teknolojik ve ekonomik eşikler ve bu eşiklerin kentin gelişim evrelerine etkisi sonucunda oluşan kent formu irdelenmiştir. Batman kentinin gelişim sürecini irdelenmeden önce kent formu kavramı üzerinde durularak, kent formunu oluşturan bileşenler açıklanmıştır. Daha sonra planlama kavramı ve planlamayı etkileyen faktörlerin neler oldukları ve planlamayı ne şekilde etkiledikleri araştırılmıştır. Örneklem alanı olan Batman kenti için Merkez ilçesine dönük hazırlanmış Cumhuriyet Döneminden 2010 yılına kadar geliştirilen, beş ana plan dönemini kapsayan, Nazım İmar Planları ve Çevre Düzeni Planı Dönemleri ele alınmıştır. İlave ve revizyon nitelikli planlama çalışmaları kapsama alınmamış, beş ana plan döneminde, belirlenen Yer Seçim Kararları, Fonksiyon/İşlev Alan Kararları, Ulaşım Sistemi Kararları, Yoğunluk Dağılımı ve Yapılaşma Düzeni incelenerek kentin gelişme dinamikleri ve bu süreçte oluşan kent formu değerlendirilmiştir.
VIII ABSTRACT
THE RESEARCH ON THE URBAN DEVELOPMENT STAGES OF BATMAN MSC THESIS
Veda Seven BİÇEN
DEPARTMENT OF FIELD CROPS
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF DICLE
2011
While cities are planned in such a form that they can respond the needs of them physically, they have been shaped with social, economical, cultural and technological factors all together. In the formation existed, the dominant factor has formulated the urban development areas. Today, the fact that Eskişehir has developed as a University City and Zonguldak as a mine city gave rise to their formations depending on their prominent features. However, for Batman, at the beginning, the appealing power of industry based on petroleum, and in later periods, the migrations to the city centre due to the clashes lived in the region have caused this progress. While these emigrations affected the urban development, Batman Province was tried to be planned during some certain periods. The aim of this planning carried out within the range of the city is to channelize the physical development of the city in such terms that usable fields, their densities, development direction, and their size. Not only are the plans that made during the development stage of the cities constitutes bases for the next plan period, but also they give data related to the stage of the development of the city. In this study, the planning performed within the range of Batman City, which transfers the related data of physical development of the city and its development process was searched basically. While analyzing the plans that are made for Batman, the natural, artificial, technological, and economic thresholds that shaped the planning and the city form which existed as a result of the effect these thresholds on city development stages were explored. Before the Batman City development stage was explored, the components that compose the urban form was explained by emphasizing on the urban form concept. Afterwards, the planning concept and the factors that affect planning and how they affect the planning were investigated. For Batman City as sampling area, the zoning plan, the landscaping plan terms that cover five main plan terms that were improved from Republic Period to the year 2010 that were prepared for the central district were handled. Additional and Revision planning works were not considered in five main planning periods, the defined Location Election Decisions, Function Field Decisions, Communication System Decisions, Intensity Dispersion, Structuring Arrangement were investigated, and the city’s development dynamics and the urban form that was existed during this process was evaluated.
IX
ÇİZELGE LİSTESİ
Çizelge No Sayfa
Çizelge 4.1. Nüfusun Gelişimi 46
Çizelge 4.2. 1959 Nazım İmar Plan Dönemi ve Yerleşim Krokisi 54
Çizelge 4.3. 1976 Nazım İmar Plan Dönemi Yerleşim Büyüklüğü ve
Yoğunluk Dağılımı 62
Çizelge 4.4. 1976 Nazım İmar Plan Dönemi ve Yerleşim Krokisi 64
Çizelge 4.5. 1990 Yılı Planlama Alanı Yoğunluk Dağılımı 69
Çizelge 4.6. Batman İli Alan Dağılımı Tablosu 72
Çizelge 4.7. 1994 Nazım İmar Plan Dönemi ve Yerleşim Krokisi 75
Çizelge 4.8. 1/25000 Çevre Düzen Planı Alan Dağılımı Tablosu 81
Çizelge 4.9. 2005 Çevre Düzen Plan Dönemi ve Yerleşim Krokisi 84
Çizelge 4.10. 2009 Nazım İmar Plan Dönemi Sanayi ve Ticaret Alanları
Dağılımı 91
Çizelge 4.11. 2009 Nazım İmar Plan Dönemi Sosyal Donatı Alanları Dağılımı 91
Çizelge 4.12. 2009 Nazım İmar Plan Dönemi Alan Dağılımı 94
X ŞEKİL LİSTESİ
Şekil No Sayfa
Şekil 4.1. Kent Biçiminin Bileşenleri 13
Şekil 4.2. Temel Kent Formları 14
Şekil 4.3. Soria Y Mata Lineer Kent Modeli Önerisi 15
Şekil 4.4. Soria Y Mata Lineer Kent Modeli Ulaşım Yapısı 16
Şekil 4.5. Howard’ın İdeal Bahçe Şehir Modeli ve Yerleşme Düzen Detayı 16
Şekil 4.6. Palmanova, 1615, Scamozzi 17
Şekil 4.7. Kompakt Kent Biçim Şeması ve Bütüncül Ulaşım Sistemi 18
Şekil 4.8. Eşmerkezli Çemberler Kuramı Modeli 20
Şekil 4.9. Dilimler Kuramı ile Çokmerkezli Büyüme Kuramı Modeli 22
Şekil 4.10. SLEUTH Modeli İçin Lizbon Metropoliten Girdi Veri Seti 28
Şekil 4.11. Hamiton (Kanada) için yapılan kentsel yapının değişiminin tespiti
çalışması: 3 faktörün kentsel yayılımı 29
XI
FOTOĞRAF LİSTESİ
Fotoğraf No Sayfa
Fotoğraf 4.1. Raman-I Deneme Kulesi-1940 48
Fotoğraf 4.2. Ulaşım Örneği-1934 49
Fotoğraf 4.3. İluh Köyü, Batman İstasyonu-1949 49
Fotoğraf 4.4. Raman Kampı Tesisleri-1949 50
Fotoğraf 4.5. İluh Köyü, Batman Tren İstasyonu Pilot Rafineri İnşaatı-1948 50
Fotoğraf 4.6. İluh Köyü, Batman Tren İstasyonu Pilot Rafineri İnşaatı Genel
Görünüm-1948 51
Fotoğraf 4.7. İluh Köyü Pilot Rafineri İnşaatı Genel Görünüm-1948 51
Fotoğraf 4.8. İluh Köyü Pilot Rafineri İnşaatı-1954 52
Fotoğraf 4.9. İluh Yerleşimi ve Çevresi-1955-1965 55
Fotoğraf 4.10. Batman Konut Alanlarından Bir Görünüm-1960-1970 58
Fotoğraf 4.11. Çarşı Meydanı-1973 59
Fotoğraf 4.12. Sanayi Tesisleri-1975 59
Fotoğraf 4.13. Batman Merkez İlçe Genel Görünüm-1985-1995 67
Fotoğraf 4.14. Diyarbakır Yolu- Atatürk Bulvarı-1990 68
Fotoğraf 4.15. Petrol Rafineri Tesisleri-1990-1995 70
Fotoğraf 4.16. Diyarbakır Caddesi-1990 71
Fotoğraf 4.17. Batman Genel Görünüm-2009 85
Fotoğraf 4.18. Konut Tipleri 88
Fotoğraf 4.19. Diyarbakır Caddesi/Yolu-2007 92
XII
HARİTA LİSTESİ
Harita No Sayfa
Harita 4.1. 1927 Yılı İluh Köyü Krokisi 42
Harita 4.2. Batman İl Haritası 43
Harita 4.3. İlk Sondaj Yerleri 48
Harita 4.4. 1976 Nazım İmar Planı 56
Harita 4.5. 1976 Nazım İmar Planı Dönemi Mahalle Yerleşimi Krokisi 57
Harita 4.6. 1976 Nazım İmar Planı Dönemi Ulaşım Sistemi 61
Harita 4.7. 1994 Nazım İmar Planı 65
Harita 4.8. 1994 Nazım İmar Plan Dönemi Yerleşim Büyüklüğü ve Yoğunluk
Dağılımı 73
Harita 4.9. 2005 Çevre Düzen Planı 77
Harita 4.10. 2005 Çevre Düzen Plan Dönemi Ulaşım Sistemi 80
Harita 4.11. 2005 Çevre Düzen Plan Dönemi Yerleşim Büyüklüğü ve
Yoğunluk Dağılımı 82
Harita 4.12. Batman Şehir Planı 86
Harita 4.13. 2009 Nazım İmar Planı Gelişme Alanı 87
Harita 4.14. 2009 Nazım İmar Planı Gelişme Konut Alanı 89
Harita 4.15. 2009 Nazım İmar Planı Mahalle Yerleşimi 90
Harita 4.16. 2009 Nazım İmar Plan Dönemi Ulaşım Sistemi 93
Harita 4.17. 2009 Nazım İmar Plan Dönemi Yerleşim Büyüklüğü ve
XIII EK LİSTESİ
Ek No Sayfa
Ek 1. Batman Ticaret Merkezi (1973-2009) 107
Ek 2. Batman Sanayi Alanları (1942-1975) 108
Ek 3. Batman Sanayi Alanları (1990-2009) 109
Ek 4. Batman Konut Alanları (1960-1990) 110
Ek 5. Batman Konut Alanları (1990-2011) 111
Ek 6. Ulaşım Sistemi (1990) 112
Ek 7. Ulaşım Sistemi (2008-2009) 113
Ek 8. Batman Genel Görünüm (1955-1995) 114
Ek 9. Batman Genel Görünüm (1995-2009) 115
Ek 10. Batman Tren İstasyonundan Bir Görünüm (1970-2009) 116
XIV
KISALTMA VE SİMGELER
BM : Birleşmiş Milletler
BOTAŞ : Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi DDY : Devlet Demir Yolları
DİE :Devlet İstatistik Enstitüsü DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DSİ : Devlet Su İşleri
GAP :Güneydoğu Anadolu Projesi Mah : Mahalle
TOKİ :Toplukonut İdaresi
TPAO : Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı TÜİK :Türkiye İstatistik Kurumu
