TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, 8 (3) 227-231
Meyan
(Glycyrrhiza glabra
L.) Kökünden Elde Edilen Renkler ve
Bu Renklerin Baz
ı
Hasl
ı
k De
ğ
erleri Üzerine Bir Ara
ş
t
ı
rma
Mustafa ARLI1 Nuran KAYABAŞI1 Süleyman KIZIL2Geliş Tarihi : 14.12.2001
Özet: Bu araştırmada meyan (Glycyrrhiza glabra L.) kökü kullanılarak mordansız ve mordanlı olmak üzere toplam 22 adet boyama yapılmıştır. Elde edilen renkler objektif ve subjektif olarak değerlendirilmiştir. Renklerin genel olarak ışık haslıkları 3 ile 6, sürtünme haslıkları 2-3 ile 4, yaş su damlası haslıkları 3-4 ile 4-5, kuru su damlası haslıkları 5 olarak bulunmuştur.
Anahtar Kelimeler: meyan kökü (Glycyrrhiza glabra L.), bitkisel boyacılık, renk haslıkları
A Research on the Colours Obtained from Licorice
(Glycyrrhiza glabra
L.)
Plant in Natural Dyeing and Their Some Fastnesses
Abstract: In this research totaly 22 dyeing with and without mordant were studied by using roots of Licorice
(Glycyrrhiza glabra L.). The colours obtained from plants were determined by objective and subjective methods. The colour fastnesses to light of the plants were found as 3 and 6, to abrasion 2-3 and 4, to wet water spotting 3-4 and 4-5, to dry water spotting 5.
Key Words: licorice (Glycyrrhiza glabra L.), vegetable dyeing, colour fastness
Giriş
Bitkisel boyacılıkta bazı bitkilerin tamamı kullanılırken bazı bitkilerin ise tohum, çiçek, meyve kabuğu, yaprak, gövde kabuğu, toprak altı sürgünleri, kökleri vb. gibi kısımları kullanılmaktadır. Kökleri kullanılan bitkilerden biri de Meyan (Glycyrrhiza glabra L.)'dır.
Meyan bitkisinden göğüs yumuşatıcı, balgam söktürücü, idrar artırıcı, tat düzeltici, öksürük kesici, ses kısıklığı giderici, mide ülserinde, dermatit, egzama, kist tedavisinde, mukoza koruyucu, yara iyileştirici, deri lezyonları, grip, bağırsak ve böbrek hastalıklarını iyileştirici olarak eczacılık alanında yararlanılmaktadır. Ayrıca meyan balı, meyan şerbeti yapımında, tütün, enfiye ve filtreli sigara imalatında koku ve tat verici olarak şekerleme ve meşrubat sanayisinde, kozmetikte, tekstil sanayisinde kadife boyanmasında ve ayakkabı boya imalinde, yangın söndürmede köpük yapımında, haşaret öldürmek için hazırlanan preparatlarda ve gıda sanayisinde yiyeceklere koku katmak gibi kullanım alanları da bulunmaktadır.
Geniş bir kullanım alanı olan meyan, köklerinin bitkisel boyacılıkta kullanıldığı bilinmesine rağmen kaynaklarda ayrıntılı ve kapsamlı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu nedenle bu araştırmada meyan köklerinden ön mordanlı, iki mordanlı bir arada ve mordansız boyama teknikleri uygulanarak elde edilen renkler objektif ve subjektif yöntemler belirlenecek ve ayrıca elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlası haslık değerleri saptanacaktır.
I Ankara Üniv. Ev Ekonomisi Yüksekokulu-Ankara 2 Dicle Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü-Diyarbakır
Meyan Rosaks takımının Papillionacease familyasının Glycyrrhiza cinsine, Glycyrrhiza glabra türüne ait bir bitkidir. Glycyrrhiza cinsinin dünya da 12, Türkiye'de ise 6 türünün isimleri belirtilmiştir. 30-160 cm boylanabilen, dik, seyrek tüylerle kaplı, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar 5-9 yaprakçıktan oluşur. Eliptik şekildeki yaprakçıklar 15-45 x 10-20 mm büyüklüktedir.
Meyan bitkisinin çiçekleri salkım şeklinde olup, çiçek yapısı baklagil çiçeğine benzer. Çiçek çeşidine göre beyaz, mavi, mor, menekşe mavisi veya açık sarı renktedir. Özellikle Haziran ve Temmuz aylarında çiçek açar ve çiçekler 5-15 cm uzunlukta ve seyrek olarak toplanmıştır (Baytop 1984).
Meyve 15-25x4-5 mm büyüklükte, az çok silindirik şekilde kırmızı-kahverengi, üzeri yapışkan veya değildir. 1-6 adet tohum bulunur. Meyve üzerlerinin yapışkan tüylü olup olmamasına göre 2 varyetesi vardır. Yapışkan varyetesi daha yaygındır (Tanker ve ark. 1998).
Dünyada Rusya, Iran, Irak, Türkiye, Suriye, Çin, Afganistan, Pakistan, Hindistan, İtalya, Ispanya, Cezayir, Güney Fransa ve İngiltere'de, Türkiye'de ise Ege bölgesinde, güney Doğu Anadolu'da özellikle Aydın, Muğla, Ankara-Koçhisar yolu, Kahramanmaraş ve Urfa yetiştirmektedir (Karamanoğlu 1973).
Meyan köklerinden suda eriyebilen, kendine has çok hafif bir kokusu olan tatlı ve hoş lezzette bir madde
228 TARIM BILIMLERI DERGİSİ 2002, Cilt 8, Sayı 3
bulunmakta ve tatlı kök adını almaktadır. Köklerdeki bu tatlılık yapısında bulunan Glycyrrhiza asiti ile bu asitin kalsiyum ve potasyum tuzları, sakkaroz ve mannit gibi maddelerden ikisi gelmektedir. Meyan kökünün asıl boya maddesi tatlı triterpene glikoziti Glycyrrhizin asitidir.
Materyal ve Yöntem
Araştırma materyalini Glycyrrhiza glabra L. türüne ait meyan bitkisinin kök kısmı, 2,5 Nm beyaz (boyasız) yün halı ipliği ve alüminyum şapı, bakır sülfat, çinko klorür, demirsülfat, kalay klorür, potasyum bikromat, potasyum hidroksit, sodyum klorür, sodyum sülfat, sodyum sülfit ve tanen olmak üzere 11 adet kimyasal madde (mordan) oluşturmaktadır.
Yöntem bölümünde yün halı ipliklerinin mordanla işlem görmesi, boya ekstraktının hazırlanması, mordanla işlem görmüş yünün boyanması, elde edilen renklerin objektif ve subjektif belirlenmesi, ışık, sürtünme ve su damlası bastığı tayini açıklanmıştır.
Yün hali ipliklerinin mordanla işlem görmesi: Yün halı ipliklerinin mordanlanmasında ön mordanlama yöntemi uygulanmıştır. Ön mordanlama yönteminde tek mordan ve iki mordanın aynı oranda alınmasıyla iki ayrı yöntem kullanılmıştır.
1. Yün hali iplikleri materyal bölümünde belirtilen mordanların herbiriyle ayrı ayrı mordanlanmıştır. Bunun için yün ağırlığına göre % 3 oranındaalınan mordan ılık su (1 L) içerisinde eritilmiş, önceden nemlendirilmiş yün ipliği bu mordanlı suya konulmuş ve 1 saat kaynatılmıştır. Bu sürenin sonunda dışarıya alınan yün ipliğinin suyu sıkılarak boyanmaya hazır hale getirilmiştir.
2. Yün halı ipliği potasyum bikromat mordanının % 1.5 ile materyal bölümünde belirtilen mordanlardan her biri % 1.5 oranlarında alınarak toplam % 3 olacak şekilde eşit oranlarda kullanılmış ve mordanlama yapılmıştır. Bunun için yün ağırlığına göre % 3 oranında hesaplanan mordan miktarları 1/50 oranında ılık su içerisinde eritilmiş, önceden nemlendirilen yün ipliği bu mordanlı suda 1 saat kaynatılmıştır. Bu sürenin sonunda dışarıya alınan yün ipliğinin suyu sıkılarak boyamaya hazır hale getirilmiştir.
Boya ekstraktının hazırlanması: Meyan kökünün içerdiği boya maddesinin suya geçmesini sağlamak amacıyla kurumuş yapraklar elle ufalanarak küçük parçalar haline getirilmiştir. Daha sonra boyanacak yün ipliğinin ağırlığına göre %100 oranında alınan bitki yine boyanacak yün ipliğinin ağırlığına göre 1/50 oranında su içerisinde 1 saat süreyle kaynatılmıştır. 1 saatin sonunda bitki artıkları süzülerek ortamdan uzaklaştırılmış ve ekstrakt elde edilmiştir.
Mordansız boyama: Hazırlanan ekstrakt içine daha önceden ıslatılıp nemlendirilmiş olan yün konulmuş, sonra 1 saat süreyle kaynatılıp , kaynama esnasında eksilen su ilave edilmiştir. 1 saat sonunda kendi halinde soğumaya bırakılarak , bol soğukpsu ile durulanıp gölge ve haVadar bir yerde kurutulmuştur.
Mordanla işlem görmüş yünün boyanması: Daha önce belirtilen yöntemlerle mordanlanan yün iplikleri elde edilen ekstrakt içinde 1 saat süreyle kaynatılıp kendi halinde soğumaya bırakılmıştır. Daha sonra bol soğuk su ile durulanarak, gölge ve havadar bir yerde kurutulmuştur.
Elde edilen renklerin belirlenmesi:
Subjektif değerlendirme: Elde edilen renklerin adlandınlması subjektif olarak yapılmıştır. Bunun için bir komisyon oluşturulmuş, doğal aydınlatma!ı bir mekanda boyalı yün ipliği örnekleri beyaz zemin üzerine, birbirine benzeyen renkler gruplandırılarak konulmuş ve Harmancıoğlu (1955) esas alınarak adlandırma yapılmıştır.
Objektif değerlendirme: Bu boyama sonucunda elde edilen renkler Sodexim 1866 Tristimulus Colorimeter cihazıyla objektif olarak değerlendirilmiştir. Objektif değerlendirmede Colorimeter cihazı kullanılarak L (parlaklık koordinatı), a (kırmızı-yeşil koordinatı) ve b (mavi-sarı koordinatı) değerleri ölçülmüş daha sonra dE (renk farklılığı) hesaplanmıştır. Colorimeter cihazında ölçüm yapılırken boyasız yün ipliği referans değer olarak kabul edilmiş, mordansız ve mordan kullanılarak yapılan boyamalarda elde edilen renkler referans değere göre hesaplanmıştır. Ölçülen L, a ve b değerleri L-Lx, a-ax ve b-bx şeklinde hesaplanarak karelerinin toplamının karekökü dE değeri olarak belirlenmiştir.
Böylece boyasız yüne göre boyanmış diğer yünlerin renk farklılıkları hesaplanmış, dE değeri düşük ise farklılığın az olduğunu, dE değeri yüksek ise farklılığın çok olduğunu göstermektedir.
dE: \/(L-Lx)2 + (a-ax)2 + (b-bxj2
dE değerlerini hesaplarken kullanılan simgelerin anlamı:
L: boyasız yün ipliği parlaklık koordinatı Lx: boyalı her bir ipliğin parlaklık koordinatı Lmax: 100 beyaz
L-nin: 10 siyah
a: boyasız yün ipliğinin kırmızı-yeşil koordinatı ax: boyalı her bir ipliğin kırmızı-yeşil koordinatı +392: koyu kırmızı
-392: koyu yeşil
b: boyasız yün ipliğinin mavi-sarı koordinatı bx: boyalı her bir ipliğin mavi-sarı koordinatı +157: koyu sarı
-157: koyu mavi
Işık haslığı tayini: Boyalı yün ipliklerinin ışık haslığı tayini Türk Standartları Enstitüsü tarafından hazırlanan TS 867 (Gün Işığına Karşı Renk Haslığı Tayini Metodu) (Anonim 1984 a) ve DIN 5033 (Fabmessung Begriffe der Farbmetrik) (Anonymous 1970) standartlarına göre yapılmıştır.
Sürtünme haslığı tayini: Boyalı yün ipliklerinin sürtünme haslığı tayini Türk Standartları Enstitüsü tarafından hazırlanan TS 717 (Sürtünmeye Karşı Renk
ARLI, M., N. KAYABAŞI ve S. KIZIL, "Meyan (Glycyrrhiza glabra L.) kökünden elde edilen renkler ve bu renklerin bazı haslık
değerleri üzerine bir araştırma" 229
Haslığı Tayini) (Anonim 1978a) ve TS 423 (Tekstil Mamüllerinde Renk Haslığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akması) ve Solmanın (renk değişmesi) Değerlendirilmesi İçin Gri Skalaların Kullanma Metodları) (Anonim 1984 b) standartlarına göre yapılmıştır.
Su damlası haslığı tayini: Boyalı yün ipliklerde su damlası haslığı tayini Türk Standartları Enstitüsü tarafından hazırlanan TS 399 (Su Damlasına Karşı Renk Haslığı Tayini) (Anonim 1978b) ve TS 423 (Tekstil Mamüllerinde Renk Haslığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akması) ve Solmanın (renk değişmesi) Değerlendirilmesi için Gri Skalaların Kullanma Metodları) (Anonim 1984b)'e göre yapılmıştır.
Bulgular ve Tartışma
Meyan kökünden 11 mordan kullanılarak ön mordanlama yönteminin iki değişik şekildeki uygulanmasıyla ve mordansız olarak toplam 22 boyama yapılmıştır. Elde edilen renkleri subjektif ve objektif olarak değerlendirilmiş ve Çizelge 1 ve Çizelge 2'de verilmiştir.
Çizelge 1, subjektif olarak değerlendirildiğinde açık saman sarısı, açık kına yeşili, bal rengi, sütlü kahve, civciv sarısı, yeşil sarı, kirli sarı, kuru meşe yaprağı, açık kirli sarı, açık toprak ve saman sarı gibi renklerin elde edildiği görülmektedir.
Objektif değerlendirmede beyaz yünün L:76.516, a:- 7.866, b:8.703 değerleri referans kabul edilip mordansız ve mordanlı boyamalarda elde edilen renklerin L, a, b değerleri buna göre değerlendirilmiş ve dE (renk farklılığı) hesaplanmıştır. Çizelge 1 objektif değerlendirme yönünden incelenirse meyan kökünden elde edilen renklerin boyasız yüne göre renk farklılığında, en düşük
değeri (12.897) alüminyum şapı, en yüksek değeri ise (54.058) kalay klorür mordanı vermiştir.
Çizelge 2 incelendiğinde potasyumbikromat mordanının sabit tutulması iki mordanın yün ağırlığına göre toplam % 3 olacak şekilde eşit oranlarda kullanılarak mordanlanmış yün ipliklerle yapılan boyamalarda elde
edilen renklerin subjektif olarak değerlendirilmesinde açık ayva tüyü, koyu ayva tüyü, açık kuru meşe yaprağı, koyu kuru meşe yaprağı gibi renkler elde edildiği görülmektedir.
Yine aynı çizelgede objektif renk değerlendirilmesi incelendiğinde meyan bitkisinden elde edilen renklerin boyasız yüne göre renk farklılığında en düşük değeri (25.944) potasyum + alüminyum şapı, en yüksek değeri (32.965) ise potasyum bikromat + tanen mordanlarının verdiği belirlenmiştir.
Meyan kökünden elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlası haslık değerleri: Renklerin dış etkilere karşı gösterdiği direnç şeklinde tanımlanan haslık, tekstil ürünlerinde aranan bir özelliktir. El dokuması yün hali ve kilim ipliklerinde en çok aranan haslıklar ışık, sürtünme ve su damlası haslıklarıdır. Haslıkların değerlendirilmesinde mavi yün skala ve gri skala kullanılmaktadır. Işık haslıklarını değerlendirmede mavi yün skala kullanılmakta ve 1 ile 8 arasında derecelendirilmektedir. 1 en düşük değeri gösterirken 8 en iyi değeri göstermektedir. Diğer tüm haslıkların değerlendirilmesinde gri skala kullanılmakta ve 1 ile 5 arasında derecelendrilmektedir. 1 en düşük değeri 5 ise en iyi değeri göstermektedir.
Meyan kökünden mordansız ve mordan kullanılarak mordanlama yönteminin iki değişik şekilde uygulanmasıyla mordanlanmış yün ipliklerle yapılan boyamalarda elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlası haslık değerleri Çizelge 3 ve Çizelge 4'de verilmiştir.
Çizelge 3 incelendiğinde meyan kökünden mordansız ve materyal bölümünde belirtilen mordanların her biri % 3 oranında kullanılarak ön mordanlama yönteminin uygulanmasıyla elde edilen renklerin ışık haslık değerleri 3 ile 6 arasında değiştiği görülmektedir. Düşük değer olan 3 çinko klorür, kalay klorür, sodyum sülfat, sodyum sülfit mordanları ve mordansız boyamalardan elde edilen renkler, yüksek olan 6 değerini ise bakır sülfat mordanı vermiştir. Işık haslık değerleri 6 değerini veren bakır sülfat dışında orta düzeyde bulunmuştur.
Çizelge 1. Meyan kökünden elde edilen renklerin subjektif ve objektif değerlendirilmesi
Subjektif değerlendirme Objektif değerlendirme Mordan Mordan oranı
(%) Elde edilen renkler L a b L-Lx a-ax b-bx dE Alüminyum şapı 3 Açık saman sarısı 68.42 -1.30 17.79 8.096 -9.166 -9.087 12.897
Bakır sülfat 3 Açık kına yeşili 52.34 2.09 18.86 24.176 -9.956 -10.157 28.049 Çinko klorür 3 Bal rengi 83.10 29.99 34.74 -6.584 -37.856 -26.037 46.414 Demir sülfat 3 Sütlü kahve 60.57 -1.88 18.81 15.946 -9.746 -10.107 21.246 Kalay klorür 3 Civciv sarısı 89.32 32.71 42.05 -12.804 -40.576 -33.347 54.058 Potasyum bi
kromat 3 Yeşil sarı 81.51 33.05 25.60 -4.994 -40.916 -16.897 44.548 Potasyum
hidroksit 3 Kirli sarı 62.70 -3.53 23.22 13.816 -11.396 -14.517 23.054 Sodyum klorür 3 Kuru meşe yaprağı 81.54 35.46 20.99 -5.024 -43.326 -12.287 45.313 Sodyum sülfat 3 Kirli sarı 87.47 4.12 27.21 -10.954 -11.986 -18.507 24.620 Sodyum sülfit 3 Açık kirli sarı 90.18 3 26.43 -13.664 -10.866 -17.727 24.603 Tanen 3 Açık toprak 77.61 -4.91 18.94 -1.094 -12.776 -10.237 16.756 Mordansız Saman sarısı 83.34 -8.66 23.79 -6.824 -16.526 -15.087 23.394
230 TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, Cilt 8, Sayı 3
Çizelge 2. Meyan kökünden iki mordan (% 1.5 + % 1.5) kullanılarak elde edilen renklerin subjektif ve objektif değerlendirilmesi Subjektif değerlendirme Objektif değerlendirme
Mordan Mordan oranı
(%) Elde edilen renkler L a b L-Lx a-ax b-bx DE Potasyum bi kromat +
Alüminyum şapı 1.5+1.5 Açık ayva tüyü 67.49 1.48 31.16 9.026 -9.346 -22.457 25.944 Potasyum bi kromat +
Bakır sülfat 1.5+1.5 Koyu ayva tüyü 67.10 5.89 29.50 9.416 -13.756 -20.797 26.653 Potasyum bi kromat +
Çinko klorür 1.5+1.5 Açık kuru meşe yaprağı 58.47 6.61 25.57 18.046 -14.476 -16.867 28.630 Potasyum bi kromat +
Demir sülfat 1.5+1.5 Koyu kuru meşe yaprağı 55.02 7.30 23.34 21.496 -15.166 -14.637 30.221 Potasyum bi kromat +
Kalay klorür 1.5+1.5 Açık ayva tüyü 59.62 3.98 24.48 16.896 -11.846 -15.777 25.975 Potasyum bi kromat +
Potasyum hidroksit 1.5+1.5 Açık ayva tüyü 60.10 7.51 24.49 16.416 -15.376 -15.787 27.479 Potasyum bi kromat +
Sodyum klorür 1.5+1.5 Koyu ayva tüyü 53.69 10.27 27.36 22.826 -18.136 18.657 34.612 Potasyum bi kromat +
Sodyum sülfat 1.5+1.5 Açık ayva tüyü 58.29 6.90 25.05 18.226 -14.766 -16.347 28.590 Potasyum bi kromat +
Sodyum sülfit 1.5+1.5 Koyu ayva tüyü 55.26 8.23 28.09 21.256 -16.096 -19.387 32.965 Potasyum bi kromat +
Tanen 1.5+1.5 Koyu ayva tüyü • 79.83 30.77 37.30 -3.314 -38.636 -28.597 48.181
Çizelge 3. Meyan kökünden elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlası haslık değerleri
Mordan Mordan oranı (%) Işık haslık değerleri Sürtünme haslık değerleri Su damlası haslık değerleri Yaş Kuru Alüminyum şapı 3 4 3-4 4 5 Bakır sülfat 3 6 3-4 4-5 5 Çinko klorür 3 3 2-3 4-5 5 Demir sülfat 3 4 3 4-5 5 Kalay klorür 3 3 3 4 5 Potasyum bi kromat 3 4 3 4 5 Potasyum hidroksit 3 4 3-4 4 5 Sodyum klorür 3 4 4 3-4 5 Sodyum sülfat 3 3 3-4 4 5 Sodyum sülfit 3 3 4 4-5 5 Tanen 3 4 2-3 4-5 5 Mordansız 3 4 4-5 5
Sürtünme haslık değerleri incelendiğinde 2-3 ile 4 arasında değiştiği görülmektedir. Düşük değer olan 2-3'ü çinko klorür, yüksek değer olan 4'ü ise sodyum klorür, sodyum sülfit mordanları ve mordansız mordanları
vermiştir. Sürtünme haslık değerleri genel olarak orta düzeyde bulunmuştur.
Yine aynı çizelge incelendiğinde su damlası yaş
haslık değerleri 3-4 ile 4-5 arasında değiştiği görülmektedir. Düşük değer olan 3-4 sodyum klorür mordanı, yüksek olan 4-5 değerini ise bakır sülfat, çinko klorür, demir sülfat, sodyum sülfit, tanen mordanları ve mordansız vermiştir. Yaş su damlası haslık değerleri genellikle iyi düzeydedir. Kura su damlası haslık değerleri
mordansız ve tüm mordanlarla 5 olarak bulunmuştur. Bu değer haslığın iyi düzeyde olduğunu yani su damlası
kuruduğunda hiçbir leke kalmadığını göstermektedir.
Çizelge 4 incelendiğinde potasyum bikromat mordanı
sabit, materyal bölümünde belirtilen mordanların herbiri ayrı ayrı % 1.5 oranında alınarak yün ağırlığına göre toplam % 3 olacak şekilde eşit oranlarda kullanılarak yapılan boyamalarda elde edilen renklerin ışık haslık değerleri 2 ile 4 arasında değiştiği görülmektedir. 2 değerini potasyum bikromat + tanen mordanları, 4 değerini ise potasyum bikromat + alüminyum şapı, potasyum bikromat + bakır sülfat, potasyum bikromat + çinko klorür, potasyum bikromat + demir sülfat, potasyum bikromat + kalay klorür, potasyum bikromat + potasyum hidroksit mordanları vermiştir. Bu değerler düşük ve orta düzeydedir.
Sürtünme haslık değerleri incelendiğinde 2-3 ile 3-4 arasında değiştiği, en düşük değer olan 2-3 potasyum bikromat + tanen, en yüksek değeri olan 3-4 ise potasyum bikromat + kalay klorür, potasyum bikromat + potasyum hidroksit ve potasyum bikromat + sodyum sülfat mordanlarının verdiği görülmektedir.
Yine aynı çizelgede su damlası yaş haslık değerleri incelendiğinde 3-4 ile 4-5 arasında değiştiği görülmektedir. Düşük değer olan 3-4'ü potasyum bikromat + alüminyum
şapı, potasyum bikromat + bakır sülfat, potasyum bikromat + demir sülfat, potasyum bikromat + sodyum sülfat, potasyum bikromat + sodyum sülfit mordanlı; yüksek olan 4-5 değerini ise potasyum bikromat + çinko klorür ve potasyum bikromat + kalay klorür mordanları vermiştir. bu değerler orta ve iyi düzeydedir.
Bitkisel boyacılıkta meyan kökünün kullanılmasıyla ilgili bu kapsamda bir çalışma olmadığı için tartışma yapılmamıştır.
ARLI, M., N. KAYABAŞI ve S. KIZIL, "Meyan (Glycyrrhiza glabra L.) kökünden elde edilen renkler ve bu renklerin bazı haslık
değerleri üzerine bir araştırma" 231
Çizelge 4. Meyan kökünden potasyum bikromat mordanı sabit tutulmasıyla iki mordan kullanılarak elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlası haslık değerleri Mordan Mordan oranı ışık haslık değerleri Sürtünme haslık değerleri değerleri Su damlası haslık Yaş Kuru Potasyum bikromat + Alüminyum şapı 1.5+1.5 4 3 3-4 5 Potasyum bikromat + Bakır sülfat 1.5+1.5 4 3 3-4 5 Potasyum bikromat + Çinko klorür 1.5+1.5 4 3 4-5 5 Potasyum bikromat + Demir sülfat 1.5+1.5 4 3 3-4 5 Potasyum bikromat + Kalay klorür 1.5+1.5 4 3-4 4-5 5 Potasyum bikromat + Potasyum hidroksit 1.5+1.5 4 3-4 4 5 Potasyum bikromat + Sodyum klorür 1.5+1.5 3 3 4 5 • Potasyum bikromat + Sodyum sülfat 1.5+1.5 3 3-4 3-4 5 Potasyum bikromat + Sodyum sülfit 1.5+1.5 3 3 3-4 Potasyum bikromat + Tanen 1.5+1.5 2 2-3 4 5 Sonuç
Meyan kökünden mordansız, mordanların tek ve potasyum bikromat mordanın sabit tutularak iki mordan karıştırılarak yapılan boyamalarda açık saman sarısı, açık kına yeşili, bal rengi, sütlü kahve, civciv sarısı, yeşil sarı, kirli sarı, kuru meşe yaprağı, açık kirli sarı, açık toprak, saman sarısı, açık ayva tüyü, koyu ayva tüyü, açık kuru meşe yaprağı, koyu kuru meşe yaprağı gibi renkler elde edilmiştir. Bu renkler el dokuması halı ve kilimlerde en çok kullanılan renklerdir. Renk açısından meyan kökü bitkisel boyacılıkta kullanılması önerilmektedir.
Meyan kökünden elde edilen renkler objektif olarak değerlendirildiğinde dE (renk farklılığı) değerleri mordansız ve tek mordanla 12.897 ile 54.058 arasında, iki mordanın karıştırılmasıyla 25.944 ile 32.965 arasında değiştiği belirlenmiştir.
Elde edilen renklerin ışık haslıkları mordansız ve tek mordanla 3 ile 6, iki mordanın karıştırılmasıyla 2 ile 4 arasında değiştiği, mordanların tek olarak kullanılmasının daha uygun olacağı saptanmıştır. Işık haslığı bakımından meyan kökünden elde edilen renkler genellikle orta düzeydedir. Bu nedenle renklerin hali ve kilimde kullanılması uygundur.
Sürtünme haslığı açısından meyan kökünden elde edilen renkler incelendiğinde mordansız ve tek mordanla 2-3 ile 4, iki mordanın karıştırılmasıyla 2-3 ile 3-4 arasında değerler bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu değerler orta ve iyi düzeydedir.
Yaş su damlası haslığı mordansız ve hem tek mordanla hem de iki mordanın karıştırılmasıyla elde edilen renklerde 3-4 ile 4-5 arasında olduğu görülmektedir. Bu değerler ise orta ve iyi düzeydedir. Kuru su damlası haslığı 5 olarak bulunmuştur. Bu da su damladığında kuruduğu zaman hiçbir leke bırakmadığını göstermektedir.
Sonuç olarak meyan kökünden elde edilen renklerin, gerek renk yönünden gerekse haslıkları yönünden el dokuması halı ve kilimlerde kullanılması uygun olacaktır.
Kaynaklar
Anonim, 1978a. Boyalı ya da Baskılı Tekstil Mamülleri için Renk Haslığı Deney Metodları-Sürtünmeye Karşı Renk Haslığı Tayini. TSE Yayınları. TS 717, Ankara.
Anonim, 1978b. Boyalı ya da Baskılı Tekstil Mamülleri İçin Renk Haslığı Deney Metodları-Su Damlasına Karşı Renk Haslığı Tayini. Türk Standartları Enstitüsü Yayınları. TS 399, Ankara.
Anonim, 1984a. Boyalı ve Baskılı Tekstil Mamülleri İçin Renk Haslığı Deney Metodları-Gün Işığına Karşı Renk Haslığı Tayini Metodu. TSE Yayınları. TS 867, Ankara.
Anonim, 1984b. Tekstil Mamullerinin Renk Haslığı Tayinlerinde Lekelenmenin ve Solmanın Değerlendirilmesi İçin Gri Skalaların Kullanma Metodları. TSE Yayınları. TS 423, Ankara.
Anonymous, 1970. DIN 5033 Farbmesung Begriffe der Farbmetrik Deutschland.
Baytop, T. 1984. Türkiye'de Bitkiler ile Tedavi. İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3255 Eczacılık Fakültesi No: 40 Saral Matbaacılık. Istanbul.
Harmancıoğlu, M. 1955. Türkiye'de Bulunan Önemli Bitki Boyalarından Elde Olunan Renklerin Çeşitli Müessirlere Karşı Yün Üzerinde Haslık Dereceleri. Ankara Üniv. Yayını: 77/41. Ankara Üniv. Basımevi. Ankara.
Karamanoğlu, K. 1973. Farmasotik Botanik. Eczacılık Fak. Yayınları Sayı: 24, Ankara.
Tanker, N., M. Koyuncu, ve M. Coşkun, 1998. Farmasotik Botanik Ders Kitabı. Ankara Üniv. Eczacılık Fak. Yayınları. No: 70, Ankara.
