Ede bi yat dün ya sın da za man za man rast la -dı ğı mız ar ma ğan ya yım la ma ge le ne ği nin bir ör ne ği İz mir’de ger çek leş ti. Prof. Dr. Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’in emek li li ği nin ar dın dan öğ ren ci le ri ve dost la rı bir ara ya ge le rek iki yıl lık bir ça lış ma so nu cun da Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’e Ar ma ğan adıy la bir ki tap ya yım la dı lar.
Ege Üni ver si te si’nden Mi mar Si nan Gü zel Sa nat lar Üni ver si te si’ne, Mar ma ra Üni ver si te si’nden Ulu dağ Üni ver si te si’ne ka -dar emek li ol muş ya da ha len ça lış mak ta olan çok de ğer li yir mi bir aka de mis yen ya -zı la rıy la ar ma ğa na kat kı da bu lun du lar. Ar ma ğan, Sa ba hat tin Ça ğın’ın “Su nuş” ya zı sıy la baş lı yor. Bu baş lan gıç ola ğan ön söz le rin dı şın da, bi zi Ömer Fa ruk Hu yu -gü zel’e yak laş tı ran, onun hak kın da bil gi ve ren sı cak bir ya zı. Ya za rı nın “Su nuş ya da Geç mi şe Doğ ru Ba kar ken” adı nı ver di ği bu gi riş, anı lar la bi zi fark lı bir Ömer Fa -ruk Hu yu gü zel ile ta nış tı rı yor.
Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’in ha ya tı, eser le ri ve ça lış ma la rıy la il gi li bil gi ve ren “Prof.
Dr. Ömer Fa ruk Hu -yu gü zel” ad lı ya zı yı öğ ren ci si Fa zıl Gök -çek ka le me al mış. Gök çek’in, Ö. Fa ruk Hu yu gü zel’in hem öğ ren ci si hem de asis ta nı ol ma sı, yıl lar ca ya nın da bu lun ma sı bu ya zı nın de
-ğe ri ni bir kat da ha art tır mış. Gök çek bi ze baş ka hiç bir yer de bu la ma ya ca ğı mız ay rın tı lar su nu yor. Bu ya zı da dik ka ti mi zi çe -ken, Ö. Fa ruk Hu yu gü zel’in da ha çok eser le ri ni ha zır la ma dö ne min de ya şa dık la -rı, eser le rin or ta ya çı kış sü re ci hak kın da özel bil gi ler ve ril me si. Ya zı nın so nun da Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’in bu gü ne ka dar ya yım lan mış ki tap la rı, ma ka le le ri ve çe şit li bi lim sel top lan tı lar da sun du ğu ya yım lan mış/ya yım lan ma mış bil di ri le ri ile yö -net ti ği yük sek li sans ve dok to ra tez le ri nin lis te si de yer al mak ta dır.
Türk ede bi ya tı araş tır ma la rı na bu gü ne ka
-*Dokuz Eylül Üni ver si te si, Eği tim Bi lim le ri Ens ti tü sü Yük sek Li sans Öğ ren ci si.
Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 2, Ekim 2010, s. 245-249
Sinem Bereketli Erdoğan*
dar de ğer li pek çok eser ka zan dır mış olan İn ci En gi nün, Ar ma ğan’da biz le re ye ni bir ka pı ara lı yor. “Tan zi mat Son ra sı Ne dim’in Yo rum lan ma sı” baş lık lı ya zı sıy la Na mık Ke mal ve Zi ya Pa şa’dan baş la ya rak Tan pı nar’a ka dar pek çok şa ir, ya zar ve aka de mis ye nin Ne dim’e ba kı şı nı, Ne dim’le il gi li sür dü rü len ça lış ma la rı, bir ma ka le nin el ver di ği ka dar dik kat le re su nu yor. Bu kap -sam lı ya zı, oku ru nu dip not lar, alın tı lar ve işa ret et ti ği eser ler le hac min den da ha ge -niş bil gi le re gö tü rü yor. En gi nün, ya zı sı nın so nun da or ta ya koy du ğu “Ne dim şüp he siz ki bü tün ya zar ve şa ir ler ta ra fın dan da ima okun muş, de ğer len di ril miş tir, an cak onun bir pat la ma ha lin de bü tün şa ir le ri, ya zar la -rı bir leş tir di ği dö nem 1912 son ra sı dır.” (s. 49) gö rü şü nün se bep le ri ni top la dı ğı al tı mad de ya zı nın en çar pı cı tes pit le rin den bi -ri dir.
Ya zı sı na “Ce nap” ad lı şi ir le baş la yan ve “Bu şi ir, ben de Tan zi mat ve Ser veti Fü -nun ro man la rın da ki dok tor la rı in ce le mek ar zu su nu uyan dır dı.” (s. 53) di yen Zey nep Ker man, Ah met Mit hat Efen di, Sa mi Pa şa za de Se zai ve Ha lit Zi ya Uşak lı gil’in ro -man la rın dan yo la çı ka rak “Tan zi mat ve Ser vet-i Fü nun Ro man la rın da Dok tor lar” baş lık lı ya zı yı ka le me al mış. Da ha kap sam lı ça lış ma la ra ve si le ola ca ğı nı dü şün -dü ğü müz bu in ce le me dik kat çe ki ci bir ma hi yet ta şı yor.
“Söy lem ve An la tı Üze ri ne” ad lı ya zı sın da Rı za Fi li zok, söz ce, söy lem, bağ lı söz ce, kop muş söz ce, an la tı, hikâye et me gi bi dil -bi lim sel te rim le rin ta nım la rı nı ve ri yor ve bun la rı açık la ma yo lu na gi di yor. Fi li zok’un ver di ği ör nek ler ko nu nun an la şıl -ma sı na bü yük kat kı da bu lun -mak ta dır. Türk dün ya sın da bü yük il gi gö ren ve halk ta ra fın dan be nim se nen bir kaç şi ir den bi ri “Hey der Ba ba’ya Se lam”dır. Ya vuz Ak pı nar da, Sey yid Mu ham med Hü seyn Şeh ri yar’ın bu şi iri nin Tür ki ye’de, Irak’ta, Ku
zey Azer bay can’da bu ka dar çok se vil me -si nin ve okun ma sı nın ne den le ri ni biz le re Şeh ri yar’ın ha ya tı hak kın da da bil gi ve re -rek an lat ma ya ça lı şı yor “Bir Nos tal ji Şi iri Ola rak ‘Hay dar Ba ba’ya Se lam’ ” ad lı ya -zı sın da.
Ar ma ğan’da II. Meş ru ti yet’te ki ba zı mü -ca de le le ri an la tan iki ya zı yer al mak ta. Bun lar dan il kin de Ab dul lah Uç man, Rı za Tev fik’in Gü mül ci ne’de ver di ği de mok ra -si mü ca de le -si ni bel ge ler le biz le re su nu yor. Rı za Tev fik’in şahsî mek tup la rı nı da içe -ren bu ça lış ma bu gün de mok ra si nin ne den li önem li ol du ğu nu, na sıl mü ca de le ler le el de edil di ği ni en çar pı cı şe kil de gös te -ri yor. Meş ru ti yet son ra sı ya şa nan lar bir de Me tin Ka ya han Öz gül’ün ka le min den ve ri li yor. Öz gül, ya zı sı nın mer ke zi ne Ali Ek -rem’i ko yu yor ve onu Na mık Ke mal’in oğ lu, sa nat çı, va li, mü der ris ve ai le re isi ola rak an la tı yor. “Ali Ek rem, Meş ru ti yet Dağ da ğa sı İçin de” baş lık lı bu ya zı, 31 Mart dö ne min de ya şa nan la rı ve son ra sı nı da yi ne Ali Ek rem’i mer ke ze ala rak bel ge -ler le or ta ya koy mak ta dır.
İz mir’le il gi li, İz mir’in sa nat ve kül tür ha -ya tıy la il gi li pek çok ese re ve ça lış ma -ya im za at mış olan Ömer Fa ruk Hu yu gü zel için ha zır la nan Ar ma ğan’da, ta bii İz mir’le il gi li bir ya zı da yer al mak ta dır. “Ka hi -re’de ki İz mir” baş lık lı ya zı sıy la Ka hi -re’de 1920’de çı kan İz mir ad lı ga ze te yi bi ze ta -nıt mış.
Se ma Uğur can, ço ğu kez unu tul muş, ih mal edil miş; hat ta öl me di ği hal de öl dü ğü -ne da ir ha ber çık mış olan ka dın şa ir ler den Ya şar Ne zi he Ha nı mı an lat mış. Zor şart lar al tın da ya şa yan, ilk şi ir le riy le Di van Ede bi ya tı ge le ne ği ni sür dü ren, da ha son ra aç -lık, se fa let şi ir le riy le Ko mü niz me ka dar gi den şa ir, ede bi ya tı mız da “1 Ma yıs” şi iri ya zan ilk şa iri miz ka bul edi li yor. Bu nok ta da Se ma Uğur can’ın çok çar pı cı bir id di ası var: Şi ir le rin baş ka bi ri nin kon tro lün
-den geç ti ği ni dü şü nen Uğur can, ör nek ler le id di ası nı des tek le me ye ça lış sa da ko nu ya tem kin li yak la şı yor.
Ser vet-i Fü nun’un önem li sa nat çı la rın dan olan Hü se yin Ca hit Yal çın’ın Ha yatı Ha -ki -kiy ye Sah ne le ri ad lı ese rin de yer alan hikâye le ri Alev Sı nar Uğur lu, iki baş lık al -tın da tas nif et miş. Bun lar: 1. Top lu mun fark lı ke sim le rin de ki ha yat la rı iş le yen me -tin ler, 2. Ya za rın iç dün ya sı nı ve Ser vet-i Fü nun nes li nin ha ya ta ba kı şı nı yan sı tan me tin ler. Alev Sı nar Uğur lu sa de ce tas nif -le ye tin me ye rek, hikâye -le rin içe rik -le ri ne ve ya za rın bu hikâye le ri oluş tur ma da ya rar lan mış ola bi le ce ği kay nak la ra da de ğin -miş. So nuç bö lü mün de Uğur lu, Hü se yin Ca hit Yal çın’ın ha yal ve ha ki kat ça tış ma sı nın çok üze rin de dur du ğu na ve hikâye le -rin de nes li nin bi lin ci ni yan sıt tı ğı ka dar ken di du yuş tar zı na da yer ver di ği fik ri ne ulaş mış. Bir baş ka Ser vet-i Fü nun dö ne mi ya za rı olan Ha lit Zi ya Uşak lı gil’in hikâye -le ri nin bir bö lü mü Öz -lem Ne mut lu’nun ya zı sı na ko nu ol muş. Ne mut lu, Ha lit Zi -ya’nın bu gü ne ka dar üze rin de çok faz la du rul ma yan, hay van la rı ko nu alan hikâye -le ri üze ri ne bir ça lış ma yap mış.
Siz le re ta nıt ma ya ça lış tı ğım Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’e Ar ma ğan’ı ilk de fa eli me alıp ka rış tır dı ğım da gö zü me çar pan cüm le ler -den bi ri Alâad din Ka ra ca’nın “Re şat Enis Ay gen’in Des pot’u” baş lık lı ya zı sı nın so -nun da ki “İyi bir ro man de ğil Des pot.” (s. 182) cüm le siy di. Ya za rın Re şat Enis Ay -gen’i kı ya sı ya eleş tir di ği bu ya zı sı -bel ki bi raz şahsî ola cak, ama yi ne de söy le mek is ti yo rum- oku du ğum en çar pı cı eleş ti ri ler ara sın da ye ri ni al dı.
Ra him Ta rım, “Gü ne şe Kar şı Ko nuş ma” adı nı ver di ği ya zı sın da ede bi yat ese riy le ger çek li ği ka rış tır ma nın, eser de an la tı lan -la rın ger çek te ya şan mış olup ol ma dı ğı nı araş tır ma nın yan lış lı ğı na de ğin me yi amaç -la mış. Bi lin di ği gi bi bu, yıl -lar dır tar tı şı -lan
ve son za man lar da her ke sin ka bul len di ği bir ger çek: Ede bi yat ese ri ken di ger çek li ği için de in ce len me li ve de ğe ri ger çek le iliş -ki sin de de ğil; es te ti ğin de aran ma lı! Ra him Ta rım, ya zı sı na Fah ri ye Ab la, Mon na Ro za ve La vi nia şi ir le ri ni te mel al mış gö rün -se de, onun za man za man ko nu nun dı şı na çık tı ğı gö rü lü yor. So nuç bö lü mün de yi ne az ön ce he men he men tüm ede bi yat dün -ya sı nın ka bul len miş ol du ğu nu be lirt ti ğim so nu ca va rı yor.
Rı za Bağ cı, önem li kay nak la rı ken di si ne kı la vuz ede rek ve ken di aka de mik bil gi ve tec rü be le ri ni de ka ta rak Mem duh Şev ket Esen dal’ın Ayaş lı İle Ki ra cı la rı ad lı ro ma -nı -nı ki şi le ri açı sın dan in ce le miş. Ya zı -nın gi riş bö lü mün de eser hak kın da önem li bil -gi ler ve ri yor Bağ cı. Ese rin na sıl or ta ya çık tı ğı nı, ba sıl dı ğı dö nem ler de çok da rağ bet gör me yen Ayaş lı İle Ki ra cı la rı’nın gü -nü müz de ki de ğe ri ni bu bö lüm den ta kip ede bi li yo ruz. Ki şi in ce le me sin de ya zar, ki -şi le ri bel li baş lı iki gru ba ayır mış: 1. Vak’anın or ta ya çık ma sı için var lı ğı na mut lak ih ti yaç du yu lan isim ler; 2. De ko ra tif un sur du ru mun da ki ki şi ler (İkin cil ki şi -ler).
Ömer Fa ruk Hu yu gü zel için ha zır la nan Ar ma ğan’a Sa ba hat tin Ça ğın, “Fi kir Akım la rı Kar şı sın da Ömer Sey fet tin” ad lı ça lış ma sıy la kat kı da bu lun muş. Ömer Sey fet tin’in Os man lı cı lık, İs lam cı lık, Ba -tı cı lık ve Türk çü lük fi kir akım la rı ve Nev-Yu na ni lik gö rü şü ile il gi li dü şün ce le ri ni hikâye le rin den yo la çı ka rak or ta ya koy -muş. On beş ka dar hikâye den ve ya za rın çe şit li yer ler de ya yın lan mış dü şün ce le rin -den yo la çı kan Sa ba hat tin Ça ğın, Ömer Sey fet tin’in Türk çü lük dü şün ce si ne sı cak bak tı ğı; an cak di ğer fi kir akım la rı nı ve Nev-Yu na ni lik gö rü şü nü be nim se me di ği ve eleş tir di ği so nu cu na va rır. Bu ça lış ma her ne ka dar Ömer Sey fet tin’in fikrî yö nü -nü or ta ya koy ma amaç lı ya zıl mış sa da,
Ça ğın’ın hikâye ler den yap tı ğı alın tı lar sa -ye sin de Ömer Sey fet tin’in fi kir le ri ni hikâye le ri ne yan sı tır ken es te ti ği ve an la tım gü zel li ği ni de göz ar dı et me di ği ni gö -re bi li yo ruz.
Fa zıl Gök çek’in ka le me al dı ğı “Ro ma na ve Ro man cı lı ğa Da ir Bir Tar tış ma” ad lı ya zı, Ah met Mit hat Efen di’nin ‘Ra vi’ tak -ma ad lı Na bi za de Na zım ve İs -ma il Hak kı ile gir di ği ka lem mü na ka şa sı nı içe ri yor. Na bi za de Na zım, bir ro ma nı mey da na ge -ti re bil mek için ro ma nın geç -ti ği or tam da ro man cı nın mut la ka za man ge çir me si ve bir ül ke de iyi ro man ya zı la bil me si için o ül ke nin ön ce re fa ha ulaş mış ol ma sı ge rek ti ği ni ile ri sü rer. Bu gö rüş te ol ma yan Ah met Mit hat Efen di he men Na bi za de Na -zım’a ce vap ve rir. Ter cü man-ı Ha ki kat’ten ta kip et ti ği miz bu tar tış ma dan bir sü re son ra Na bi za de vaz ge çer. Tam bu sı ra da İs ma il Hak kı tar tış ma ya Ah met Mit hat Efen di’nin ya nın da yer ala rak ka tı lır. An cak di -ğer ta raf tan o da Ah met Mit hat Efen di’nin Ah barı Asa ra Ta mimi En zar ad lı ça lış ma sı na sert eleş ti ri ler de bu lu nur. Ta bii üs -tat İs ma il Hak kı’ya da ce vap ver mek ten ge ri kal maz.
Mus ta fa Öz sa rı, “İş gal Yıl la rın da Ba lı ke sir Ba sı nı”nı ula şa bil di ği kay nak lar ışı ğın da an lat ma ya ça lı şı yor. Ta rihî dö nem dü şü nül dü ğün de bu nun ne ka dar zor ol du ğu an la şı lı yor. An cak Öz sa rı, ti tiz ça lış ma sı so nu cun da dö ne min üç ay rı ga ze te si ne ulaş -mış ve biz le re o yıl la rın ba sın zih ni ye ti ni ak tar ma ya ça lış mış tır.
Ah met Ham di Tan pı nar üze ri ne bu gü ne ka dar ya pı lan bir çok ça lış ma, onun eser le -ri ne ye ni bir bo yut ka zan dır mış tır. Şe -ri fe Ça ğın’ın ka le me al dı ğı “Ah met Ham di Tan pı nar’ın Ro man ve Hikâye le rin de Ka -dın İma jı” ad lı ça lış ma da Tan pı nar’ın eser le ri ne fark lı bir açı dan bak ma mı zı sağ lı yor. Ça ğın, ya zı sı na baş lar ken “Tan pı
nar’ın eser le ri mit ler den, kut sal ki tap lar -dan, ef sa ne ler den, Ley la ve Mec nun, Hüsn ü Aşk gi bi yer li kay nak lar dan; Ni etzs che, Scho pen ha uer, Berg son, Pro ust, J. Joy ce, V. Wo olf, Dos to yevs ki gi bi ya kın dö nem Ba tı lı fi lo zof ve ya zar la rı nın eser le ri ne ka -dar izi ni sü re bi le ce ği miz ge niş bir yel pa ze su nar.” (s. 261) di yor. Bu ge niş yel pa ze de bir ma ka le nin el ver di ği nis pet te okur la ra önem li tes pit ler su nan ya zar, bü yük bir ti -tiz lik le ka le me alı nan bu ya zı nın, ar dın dan Tan pı nar üze ri ne ya pı la cak baş ka ça lış ma -la rın da sin ya li ni ve ri yor.
Ede bi yat la il gi le nen ler, La mar ti ne adı nı çe şit li ve si le ler le duy muş lar dır. Ar ma ğan’da bu önem li Fran sız şai riy le il gi li be nim de il gi mi çe ken bir ya zı var: “La mar -ti ne’in İz mir’e Yer leş me Plan la rı ve Bu Plan lar Üze ri ne Ba zı Dik kat ler”. Ya se min Ay’ın ka le me al dı ğı ya zı nın baş lı ğı na bak tı ğım da bu plan la rın çok ma su ma ne ol du ğu nu dü şün müş tüm; an cak Ay’ın bel ge ler le sun du ğu fark lı se bep ler be ni epey şa şırt -tı. Hem ede bi yat çı la rın hem de ta rih çi le rin dik kat et me si ve üze rin de da ha faz la araş -tır ma yap ma sı ge re ken id di ala rı bu ya zı yı il ginç bir ha le sok mak ta dır.
Beh çet Ne ca ti gil’in şi ir ve şa ir hak kın da ki gö rüş le ri ni, şi iri nin kay nak la rı nı, et ki len di ği şa hıs la rı Öz lem Fe dai “Beh çet Ne ca -ti gil’in Şi ir Du yar lı lı ğı” ad lı ça lış ma sın da ka le me al mış. Fe dai, bü yük bir ki tap ta ve ri le bi le cek bil gi ve tah lil le ri yo ğun bir an -la tım -la bir ma ka le ye sığ dır mış.
“Bu ma ka le de Ke mal Bil ba şar, Yu suf Atıl gan ve Oğuz Atay’ın bi rer ro ma nı esas alı na rak bu ro man lar da ki ka rak ter ler üze rin de ya ban cı laş ma nın et ki le ri or ta ya kon ma ya ça lı şı la cak tır.” (s. 313) söz le riy le ma ka -le si ne baş la yan Mü ber ra Bağ cı Tay fur’un ma ka le si “De ni zin Ça ğı rı şı, Ay lak Adam ve Tu tu na ma yan lar’da Ya ban cı laş mış Ki şi ler” adı nı ta şı yor. Türk ede bi ya tın da ya
ban cı laş ma kav ra mı na ki şi le ri ba zın da de -ği nen sa nat çı lar dü şü nül dü ğün de as lın da Ser vet-i Fü nun’a ka dar gi di le bi lir. Do ğan Hız lan’ın bir gö rü şün den yo la çı ka rak Cum hu ri yet dö ne mi nin üç ro ma nın da ki ki şi le ri ele alan Tay fur, önem li bir ça lış ma -ya im za at mış.
Ede bi yat eser le ri ni an lam lan dır ma ça ba la -rı bu gün dört ana baş lık al tın da top la nı yor: 1. Ese ri mer kez alan eleş ti ri ler; 2. Ya za rı mer kez alan eleş ti ri ler; 3. Top lu mu mer kez alan eleş ti ri ler ve; 4. Oku ru mer kez alan eleş ti ri ler. Bu yön tem ler den bel ki de en es ki ve en çok kul la nı la nı ya za rın bi yog ra fi sin den ese ri/eser den ya za rın ha ya tı nı an la -ma ya ça lı şan eleş ti ri ya da ko nu mu za da ha ya kı şan bir ifa dey le an lam lan dır ma yön te mi. Bu an lam lan dır ma yön te mi ne gö re öy le eser ler var dır ki ya za rı nın ha ya tı nı bil -me den o eser ek sik ka lır. Be nim ak lı ma bu ko nu da he men Ömer Sey fet tin, Ya kup
Kad ri, Pe ya mi Sa fa gi bi isim ler ge li yor. Ha ri ka Dur gun da Ya kup Kad ri’nin hikâye le ri ni ge rek ya za rın anı la rı nı ge rek -se soh bet le ri ni göz önün de bu lun du ra rak an lam lan dır ma ya, Ya kup Kad ri’nin, ken di ya şa mı nın kay nak la rı ara sın da bu lun du ğu nu “Ya kup Kad ri’nin İlk Dö nem Hikâye le -ri ile Ha tı ra la rı Ara sın da ki İliş ki” baş lık lı ya zı sıy la gös ter me ye ça lı şı yor.
Ar ma ğan’ın so nun da Ömer Fa ruk Hu yu -gü zel’in kü çük bir fo toğ raf al bü mü ne yer ve ril miş tir. Ömer Fa ruk Hu yu gü zel bu fo -toğ raf lar da ki mi za man ço cuk, ki mi za man ağa bey, ki mi za man eş, ki mi za man ho ca, ki mi za man ar ka daş, ki mi za man ba ba, ki -mi za man de de ola rak gö rül mek te dir. İyi bir bi lim ada mı ol du ğu, ver di ği eser ler le bi lim dün ya sı ta ra fın dan tar tış ma sız ka bul edi len Hu yu gü zel’in, ay nı za man da iyi bir ho ca ol du ğu böy le ve fa lı öğ ren ci ler ye tiş -tir miş ol ma sın dan da an la şıl mak ta dır.
