T T .ia M a 4 % o i f '
Klâsik Türk Mûsikîsi Bestekârları :
Şâkîr Ağa
I
I. Sultan Mahmud devrinin de ğerli ve yüksek bestekârların dan «birisi de İzzet Şâkir A ğa’dır. Kırım göçmenlerinden Tatar Os- manoğlu torunlarından biri olan ve Türk Mûsikîsi âleminde ismine sâdece “ Şâkir Ağa” denilen bu bes tekâr 1778 yılında Îstanbulda “ Zeyrek” civarındaki “ Haydar” mahallesinde dünyaya gelmiştir. Babası zahire tüccarlarından Ah- med Emin ağa’dır.Şâkir biraz daha büyüyüp genç- ijıtidâî mektebinde yaptı. Küçük yaşta iken anne ve babasını kaybe dince teyzesinin himâyesinde kaldı. Şâkir’in, daha, küçük yaşta iken sesinin güzelliğini ve mûsikîye olan hevesini gören teyzesi onu (ke man) çalmağa başlatmakla mûsi ki hayâtına atmış oldu.
Şâkir biraz daha büyüyüp genç lik çağına girince Enderûn’a çırağ
Hayrı Yenigün
edildiği zaman III. Sultan Selîm’in hazîne kâhyası Sâlih beyin dâire sine verilmişti. Burada mûsiki der si almağa başlayan Şâkir henüz 18 yaşında bir gençti. Enderûn’da mû sikî ile birlikte diğer ilimlerde de gelişiyor ve sesinin güzelliği dola- yısiyle de Pâdişâhın husûsî gezin tilerine ve mûsikî fasıllarına işti rak ettiriliyordu. Şâkir ağa, sesinin güzelliği ve hânendeliğinin yüksek liği derecesinde de keman ve tanbur da çalıyordu. Çaldığı keman bilhas sa III. Sultan Selîm’i gaşyediyor ve pâdişâh, Şâkir’in parmaklarından dökülen nağmelerden aldığı ilham larla terkib’ler buluyor ve beste ler meydâna getiriyordu.
Şâkir Ağa, mûsikîde gösterdiği liyâkat kadar ta’lik yazı yazmakta da tam mânâsiyle bir hattat ve Edebiyatta da oldukça ileri bir de recede idi. Şiirdeki kaabiliyetini gösteren bir kıt’ası şudur :
Bir ben gibi ol âfete üftâde mi vardır Lâ’l-i lebe efkende vü dildâde mi vardır Dergâhına bin cân ile ey şâh-ı cihânırn
(Şâkir,) gibi bir bende-i âzâdemi vardır.
Şâkir Ağa, III. Selîm’den sonra II. Sultan Mahmud’un başmüezzin ve musahibi olmuştu.
Diğer taraftan, Sultan Selîm’in fecî’ şehadetinden şiddetli bir acı
duyan Hammamî zâde, sarayı he men terk etmişti. II. Sultan Mah mud Yeniçerileri kaldırmağa mu vaffak olduktan sonra Yenikapı Mevlevîhânesini ziyâretinde “
Mu-TÜRK YURDU
kaabele” de okunan “ Neva” âyini dolayısiyle İsmâil Dede’yi hatırla mış ve derhal Saraya celbederek kendisine musâhib tâyin etmişti.
Dede’nin bu suretle tekrar sara ya girmesi Enderûn hânende ve sâzendeleri arasında bir takım de di - kodulara sebebiyet verdi ise de bu keyfiyetten en ziyade cam sıkı lan Şâkir Ağa olmuştu. Sarayda Şâkir Ağanın taraftarları bulundu
r>a/>
ğu kadar Dede Efendiyi de iltizâm edenler vardı.
Şâkir Ağa, II. Sultan Mahmud’- un İsmail Dede’ye olan iltifâtlarını eski bir iğbirârı yüzünden çekemi yordu. Onu ne yapıp yaparak biz zat mûsikişinâs ve bestekâr olan II. Sultan Mahmûd’un huzûrunda mahcûp bir vaziyete sokmayı dü şünüyordu. Tasavvurunu tatbik etmek için :
E y şâh-ı melekhû kadd-ı bâlâ-yi ferahnak Vechinde muharrer senin imzâ-yi ferahnak Teşrif-i kudûmun şeref-efzâ-yi ferahnak Cennet gibidir işte bu nevcâ-yı ferahnak
“Medhiye” sini — ismini bir sır ha linde gizlediği—; bir terkib olan
(Ferahnâk) makaamı adıyla, ağır aksak semâî usûlünde meydâna
getirdi. Bu eserini bir yandan sa rayda kendine yakın ve taraftar olanlara mahremâne meşk ederken bir yandan, da :
Meyi ıder bu hüsn ile kim görse en gülfem sem Taze sünbülzâre döndürmüş siyeh perçem seni Bî misil bir hüsne mâliksin ki ey kaaşı hilâl Birbirine gösterir çün
kıt’asını da aynı terkible ve çenber iykaaiyle besteliyordu. Bu eserler meydana gelip gizlice talebelerine geçilirken her nasılsa durumdan Dede Ef. haberdar oldu. Şimdi o da kendi mûsiki taraftarlariyle, Şâkir
mâh-t nev-âlem seni
Ağaya karşı gizli bir müdâfaa cep hesi almıştı. İsmail Dede, Şâkir Ağanın yeni bestelerinin seyir ve tavurlarını el altından öğrenip ta mamen kavradıktan sonra o da ay nı terkib dâhilinde :
Figaan ider yine bülbül bahar görmüştür Benim gibi o da bir gül’izâr görmüştür Nedir bu hüsn ü melâhat, nazîrin olmadığı Efendi gerçi kulun çok diyar görmüştür
SAKIR AÖA i;k7
mısrâlarını zincir usûlünde ve mü- teâkiben de :
Dil-i bîçâreyi mecruh eden tîg-i nigaahındır Beni sevdalara dûş eyliyen zülf-i siyahındır
Koyub evvel bu hâle sonra lâyık mı dimek dilhûn Senin bu çektiğin cevr-ü cefâ kendi günâhındır
güftesini de yine aynı Ferahnâk makaammda nakış semâî olarak derhal besteleyivermiş ve kendi şâkird ve taraftarlarına meşk et mişti.
Şâkir Ağanın, Dede’nin bu ha
zırlığından hiç haberi olmamıştı. O nasıl olsa bir gün II. Sultan Mahmud’un huzûrunda Dede ile karşılaşacaktı. Hazırlığını temam- lamak için :
Bir dilbere dil düştü ki mahbûb-i dilimdir Reftârı nâzik■, kaameti ar’ar bedelimdir Tîr-i nigeh-i gamzesi ger eylese te’sîr Canımda nola hayli zamandır emelimdir
kıt’asını da aynı makaam ve Yü rük semâ! usûlünde besteliyerek şimdilik tamamladığı bu üç eseri ni maiyyetindeki hânende ve sâ- zendelere gizli gizli meşke devam ediyordu.
Aradan kısa bir zaman geçmişti. II. Sultan Mahmud İsmail Dede ve Şâkir A ğa’nm iştirâkiyle bir “ kü me faslı” dinlemek istedi. Şâkir Ağa’nın sevincine payân yoktu. Dede Ef. yi bilmediği bu “ Ferâh- nâk” makaamiyle huzûrda küçük düşürecekti.
irâde edilen zamanda sarayın her iki mûsiki hey’eti müştereken II. Mahmûdun huzurunda “ Fasıl” a başladılar (* ). Şâkir Ağa’nın eserleri kendi rüfekaasiyle okunub çalınırken Dede Ef. ve arkadaşları bu besteleri sükûnetle dinlediler.
Fakat Şâkir A ğa!nın 2 eseri ta mamlanır tamamlanmaz — bu se fer de mukaabil ta ra f— birbiri ardınca Dede Ef. nin aynı makaam- dan olan “ Figaan ider yine bül bül...” ve “ Dil-i bîçâreyi mecrûh iden...” beste ve nakış semâîyi usûl ve âdâbiyle okurlarken Pâdi şâhla Şâkir Ağa hayretten hayrete düşüyorlardı. Bu mûsiki mubâre- zesi karşısında Sultan Mahmud içinden gülerken Şâkir Ağa da ay nı halle ağlıyordu.
Şâkir Ağa’mn son söz eseri ola rak da “ Bir dilbere...” Yürük semâ- îsi parlak bir şekilde okunub ça lındı.
(*) Bu Ferahnâk makaamı hâdise sinin bir kısmı “Türk Yurdu” mecmû- asının 243. sayısında "ikinci Sultan Mahmud” başlıklı yazıda intişâr et miştir.
888 TÜRK YURDU
Şâkir Ağa, pâdişâhın huzûrunda yapılan “ Ferahnâk” faslının bir bestekârlık düellosu şekline girece ğini hiç ümid etmemişti. O, bil’akis İsmail Dedeyi Sultan Mahmud’un huzûrunda mahcûp edeceğine kuv vetle inanırken aksine olarak — müsâbaka hâlini alan bu kar şılaşmadan— kendisi büyük bir
üzüntü duydu, ve hayâl sukuutuna uğradı. Bu sebeple de evvelce bes telemeye başlayıp miyânma kadar gelmiş olduğu kıymetli bir “kâr” mı ikmâle kendisinde bir türlü kuvvet ve cesâret bulamadı. Nâta- mâm bu eserinin güftesi Şîraz’lı Hâfız’m eş’ârından alınmış :
Sâkty be nûr-i bâde her efrîız cârri-ı mâ Mutrıb begün ki kâr-cihan §üd bekâm-ı mâ Mâ der piyâle aks-i ruh-i yâr dideîm E y bî, haber zi leszet-i şürb-i müdâm-ı mâ
(Mânası;
Sâkıy, kadehimizi şarâbın nû- riyle parlat. Çalgıcı, dünyânın bize uyduğunu — sen de sazınla — şöy le. Ey bizim devamlı içkimizin lez zetinden haberi olmayan... Biz ka deh içinde sevgilinin yüzünün ha yâlini görenlerdeniz.)
bir gazeli idi (* ).
II. Sultan Mahmud’un sermüez- zin ve musâhibi Şâkir A ğa’nın 50 kadar olan eserlerinin ancak 3 ta nesi büyük iyka’da yapılmış bes telerdir. Diğerleri kâmilen -— klâ sik üslûbda meydana getirilmiş — şarkılardan ibârettir. Eserleri için intihâb etmiş bulunduğu makaam- lar da şunlardır :
Rast, Mâhur, Sûznâk, Hicâzkâr, Isfahan, Hüzzam, Müstear, Mâye, Sabâ, Bestenigâr, (ve bizzat terkîb ve îcad ettiği) Ferahnâk, Eve, Evc-ârâ, Bûselik, Hisar-bûselik, Nışabûrek, Nühüft,
Sabâ-zemze-me, Acem-aşîrân, Bayâtî-arabân, Şed-arabân, Şevk-efzâ, Şevk-i tarab ve Yegâh’dır.
Sultan Mahmûd’un en muktedir ve tanınmış bestekârlarından biri olan Şâkir Ağanın gerek beste ve gerek şarkıları tetkik edilirse onun klâsik tarzdan ayrılmadığına ve kısmen de III. Sultan Selîm’in bes telerinin te’sıri altında kalmış bu lunduğuna hükmolunabilir. Bil
hassa Ferahnâk makaammdaki
besteleri Türk Mûsikîsi repertuva- rınm şâheserleri sayılmaktadır. Bu eserlerinden sonra da Rast makaa- mmdan ve güftesi (Hasbî)’nin olan :
(*) Sîrâzlı Hafızın bu gazeli daha evvelce de — XVII. Asırda — IV. Sul tan Mehmed devri bestekârlarından, Şeyh Abdülhay Ef. nin torunu ve mak tul Kara Mustafa Paşa’mn hânendesi Mahmud Ağa tarafından (Eve) makaa- mında ve (çenber) usûliyle bestelen- mişti. Mahmud Ağa Hicrî 1099 (M. 1687) tarihinde vefat etmiştir.
SAKIR AĞA 689
Mûy-i jûlîdem olubdur serde arıkaa ianesi Düşmüşem bir dâme kim yokdur halâsın çâresi Zahmıma ur merhemin, onulmadı dil yâresi $em’-i aşka can atar pervâne-veş dîvânesi
Söylemek kaabil midir şâirce hiç rengin edâ (Hasbiyâ) haddin midir tamirine olmaz behâ Derd-i dil takriridir af eyler ashâb-ı vefâ Şem’ -i aşka cân atar pervâne-veş dîvânesi
Ağır aksak usûlündeki şarkısını çok değerli ve. önemli bir klâsik beste addetmek yerinde olur.
Şâkir A ğa’nm bu eserinden baş ka, şarkıları içinde en ziyâde umûmîleşenler arasında daha faz la zikre şâyân olan; Rast makaa- mından (Hiç bulunmaz böyle dil- bâz) usûli: aksak, sûznâk’ten (Es ki hâlim hiç göremem) aksak, Müsteâr’dan (Ey tûtî-i mir’ât-ı tekellüm, (Türk - aksağı, Besteni- gâr’dan (Dâm-ı efsûnunla bend ettin dili) ağır aksak, Yegâh’tan (V a’din unutma ey peri) devr-i hind'ı olanlariyle Acem-aşîran fa sıllarından ekseriyâ okunub çalı nan :
Bakma sakın benden yana Küstüm gücendim ben sana Nafile yalvarma bana
Küstüm gücendim ben sana Sende varken o letâfet Nasıl edeyim şikâyet Eyledin gayri cesâret Küstüm gücendim ben sana
Sofyan usûlündeki şarkısıdır. Bütün ömrünü sarayda geçir miş sayılabilen san’atkâr ve bes tekâr Şâkir Ağa Pâdişâh II. Mah- mûd’un vefâtından sonra tekaaüde sevk edilince Maçka’da “ Valide çeşmesi” arkasındaki evine çekil miş, Abdülmecîd’in tahta çıkışın dan 2 yıl sonra da 1841 târihinde 63 yaşında iken hayâta gözlerini yummuş ve cenâzesi Eyyub Câ- mii mihrâbmın önündeki mahalle defn edilmiştir.
Tanınmış Tiyatro muharriri üs- tâd Musâhib zâde Celâl bey, mer- hûm Şâkir Ağa’nın torunudur.
İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Ta h a Toros Arşivi
