ÖZET
Son y›llarda yap›lan baz› çal›flmalar, Romatoid Artritli (RA) ve Sistemik Lupus Eritematozuslu (SLE) hastalar›n baz›lar›nda hiperprolaktinemi varl›¤›na iflaret etmektedir ancak serum prolaktin düzeyi ile bu hastal›klar aras›ndaki iliflki net de-¤ildir. Bu çal›flmada, sistemik organ tutulumu ol-mayan RA ve SLE’li hastalarda serum prolaktin düzeyleri sa¤l›kl› kontrol grubuyla karfl›laflt›r›la-rak de¤erlendirilmifltir. RA’l› 23 hasta, SLE’li 41 hasta ve her iki hasta grubu ile yafl ve cinsiyet aç›s›ndan uyumlu 25 sa¤l›kl› gönüllü çal›flmaya dâhil edilmifltir. RA’l› hastalar›n sedimentasyon h›z› (ESH) ve C-reaktif protein (CRP) düzeyleri, SLE grubundaki hastalardan anlaml› yüksek bu-lunmufl (p>0.05), serum prolaktin düzeyleri aç›-s›ndan gruplar aras›nda anlaml› farkl›l›k saptan-mam›flt›r (p<0.05). Her iki hasta grubunda ve kontrol grubunda prolaktin düzeyi ile ESH, CRP ve beyaz küre say›s› (WBC) aras›nda anlaml› iliflki saptanmam›flt›r (p<0.05). Hastalar›n siste-mik organ tutulumu olmayan remisyondaki has-talar olmas› sebebiyle prolaktin düzeylerinin yük-selmemifl olabilece¤i, hastal›k aktivitesi yüksek hastalardan oluflan genifl hasta populasyonlu ça-l›flmalar›n bu konuyu ayd›nlatmada faydal› olabi-lece¤i yorumu yap›lm›flt›r.
Anahtar Kelimeler: Romatoid artrit, sistemik lu-pus eritematozus, prolaktin.
EVALUATION OF SERUM PROLACTIN LE-VELS OF PATIENTS WITH SYSTEMIC LUPUS ERYTHEMATOSUS AND RHEUMATOID ART-HRITIS
ABSTRACT
In recent years some studies indicate the pre-sence of hyperprolactinemia in some patients with Rheumatoid Arthritis (RA) and Systemic Lupus Erythematosus (SLE), but relationship between serum prolactin levels and these di-seases is not clear. In this study serum prolactin levels of RA and SLE patients without systemic organ involvement were evaluated by compa-ring with healthy control group. 23 patients with RA, 41 patients with SLE and, 25 age-sexes matched healthy volunteers included in the study. In RA group, erythrocyte sedimentation rate (ESR) and C-reactive protein (CRP) levels were found significantly higher than in SLE gro-up (p<0.05), serum prolactin levels didn’t signifi-cantly differ between the groups (p>0.05). Both patient groups and control group, prolactin le-vels were not significantly correlated with ESR, CRP and white blood cell count (WBC) (p 0.05).
S‹STEM‹K LUPUS ER‹TEMATOZUS VE ROMATO‹D ARTR‹TL‹
HASTALARIN SERUM PROLAKT‹N DÜZEYLER‹N‹N
DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹
Seyit UYAR1, Seval Masatl›o¤lu PEHLEVAN2, Gül Babacan ABANANONU3, Nalan OKURO⁄LU3,
Refik DEM‹RTUNÇ4
1. Haydarpafla Numune E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi 3. ‹ç Hastal›klar› Klini¤i, Asistan Doktor; ‹stanbul. 2. Haydarpafla Numune E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi Romatoloji poliklini¤i, Uzman Doktor; ‹stanbul. 3. Haydarpafla Numune E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi 3. ‹ç Hastal›klar› Klini¤i, Uzman Doktor; ‹stanbul.
4. Haydarpafla Numune E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi 3. ‹ç Hastal›klar› Klini¤i, Klinik fiefi, Doçent Doktor; ‹stanbul. Y
We thought that prolactin levels didn’t raise in patient groups due to these patients has no systemic organ involvement and new studies with large patient populations who have high di-sease activity may be useful for illuminating in-terpretation in this matter.
Key words: rheumatoid arthritis, systemic lupus erythematosus, prolactin.
G‹R‹fi VE AMAÇ
Sistemik Lupus Eritematozus (SLE); patojenik otoantikorlar›n ve immün komplekslerin birçok hedef organda doku hasar›na yol açt›¤›, siste-mik, kronik, inflamatuvar, otoimmün bir hastal›k-t›r. Etiyolojisinde genetik, hormonal, immünolojik ve çevresel faktörler birlikte rol oynamaktad›r1. Romatoid artrit (RA); etyolojisi belli olmayan, özellikle eklemleri tutan, multisistemik tutulum gösteren, kronik, inflamatuar, sistemik bir hasta-l›kt›r. Eklemler d›fl›nda, kardiyovasküler sistem, hematolojik sistem, karaci¤er, solunum sistemi, göz, kas, böbrek ve nörolojik sistem tutulumlar› da olabilmektedir2,3.
Nöroendokrin sistem ile immün sistem aras›nda-ki iliflaras›nda-ki uzun y›llardan beri araflt›rmac›lar›n ilgisi-ni çekmektedir. 1930’lu y›llarda yap›lan bir çal›fl-mada hipofizektomili s›çanlarda bir süre sonra ti-mus bezlerinin regresyona u¤rad›¤›n›n gösteril-mesi bu iliflkinin ilk delillerinden birisidir4. Otoim-mün hastal›klar›n gün içi sirkadian ritm göster-mesi ve gebelik s›ras›nda hastal›k seyrinde de¤i-fliklikler olmas› etiyolojide ve aktivasyonda hor-monal faktörlerin rol oynad›¤›n› düflündürmekte-dir5. Prolaktin bu konuda üzerinde en çok araflt›r-ma yap›lan hormonlardan biridir.
Prolaktin sadece ön hipofiz bezinden de¤il, im-mün sistem hücrelerinin de içinde yer ald›¤› bir-çok ekstra-pitüiter bölgeden salg›lanmaktad›r6. Ancak hipofiz d›fl› prolaktinin serum prolaktin dü-zeyinde de¤iflikli¤e neden olup olmad›¤› hakk›n-da bir bilgi yoktur5. Prolaktin reseptörleri de sito-kin reseptör ailesi (interlösito-kin-2 (IL-2), IL-3, inter-feron reseptörleri gibi) içinde s›n›fland›r›lmakta-d›r ve lenfositler, monositler, nötrofiller, do¤al öl-dürücü hücreler ve timik epitelyum hücrelerde bulunurlar7,8. Prolaktin böylece IL-2 reseptör
ifa-desi, T-hücre ço¤almas› ve B-hücre düzenleme-si gibi çeflitli immün olaylarda rol alabilmektedir9. Son y›llarda yap›lan baz› çal›flmalarda RA’l› ve SLE’li hastalar›n baz›lar›nda hiperprolaktinemi oldu¤u tesbit edilse de10,11 prolaktin düzeyi ve otoimmün hastal›klar›n aktivitesi aras›nda net bir iliflki gösterilememifltir7,9. Bizim bu çal›flmadaki amac›m›z sistemik organ tutulumu olmayan re-misyondaki RA ve SLE’li hastalarda serum pro-laktin düzeylerini sa¤l›kl› kontrol grubuyla karfl›-laflt›rarak de¤erlendirmektir.
GEREÇ VE YÖNTEM
Bu çal›flma, prospektif olarak tasarlanm›fl kontrol grubu olan bir klinik çal›flmad›r. Çal›flma protoko-lünün Haydarpafla Numune E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi Yerel Etik Kuruluna sunulmas› ve onay al›nmas›n› takiben, hastanemiz Romatoloji polikli-ni¤inde takipli olup bilgilendirilmifl onay formunu imzalam›fl Sistemik lupus eritematozus’lu 41 has-ta, Romatoid artrit’li 23 hasta çal›flmaya dâhil edil-mifltir. 3. ‹ç hastal›klar› poliklini¤ine baflvurmufl, herhangibir sistemik inflamatuar hastal›¤› olma-yan 25 sa¤l›kl› gönüllü, kontrol grubu olarak al›n-m›flt›r. SLE tan›s›nda Amerikan Romatizma Birli-¤i’nin 1997 y›l›nda revize edilen tan› kriterleri10, RA tan›s›nda ise ayn› birli¤in 1988 y›l›nda revize edilmifl tan› kriterleri11esas al›nm›flt›r.
Çal›flmaya koroner arter hastal›¤›, hipertansiyon, diabetes mellitus, böbrek yetersizli¤i, malignensi, karaci¤er hastal›¤› gibi ilave hastal›¤› olan, siste-mik tutulumu olan ve aktif RA ve SLE’ li hastalar al›nmad›. Her bir hasta için fizik muayene bulgula-r›, özgeçmiflleri ve laboratuar verilerini içeren bir anket formu dolduruldu. Tüm olgulardan 10-12 sa-atlik açl›k sonras› sabah 08.00-08.30 aras›nda bi-yokimyasal tetkikler için venöz kan örnekleri al›n-d›. Parametrelerin ölçümü Haydarpafla Numune Hastanesi Merkez Biyokimya Laboratuar›’nda “Beckman Coulter” cihaz› kullan›larak, immunoas-say- chemiluminescent yöntemiyle yap›ld›. Tüm olgular›n kan örneklerinde; RF, CRP, ESH, açl›k kan flekeri, prolaktin, SGOT, SGPT, BUN ve kre-atinin de¤erleri ölçüldü. Tüm çal›flma sürecinde in-sanlar üzerindeki biyomedikal araflt›rmalara dü-zen getiren Helsinki Deklarasyonu’na uyuldu12.
‹STAT‹ST‹KSEL ‹NCELEMELER
‹statistiksel analizler için NCSS (Number Crunc-her Statistical System) 2007&PASS 2008 Statis-tical Software (Utah, USA) program› kullan›ld›. Tan›mlay›c› istatistiksel metodlar›n (Ortalama, Standart sapma) yan›s›ra niceliksel verilerin kar-fl›laflt›r›lmas›nda normal da¤›l›m gösteren para-metrelerin gruplar aras› karfl›laflt›rmalar›nda Oneway Anova testi, normal da¤›l›m gösterme-yen parametrelerin gruplar aras› karfl›laflt›rmala-r›nda Kruskal Wallis testi kullan›ld›. Normal da¤›-l›m göstermeyen parametrelerin iki grup aras› karfl›laflt›rmalar›nda Mann Whitney U test kulla-n›ld›. Parametreler aras›ndaki iliflkiler Spears-man’s rho korelasyon analizi ile de¤erlendirildi. Anlaml›l›k p<0.05 düzeyinde kabul edildi. BULGULAR
Çal›flma 15-10-2007 ve 15-01-2008 tarihleri ara-s›nda yafllar› 17 ile 55 araara-s›nda de¤iflmekte olan, 86’s› (%96,6) kad›n ve 3’ü (% 3,4) erkek olmak üzere toplam 89 olgu üzerinde yap›lm›flt›r. Olgu-lar›n ortalama yafllar› 36.08±10.27 y›ld›r. Olgular “Romatoid Artrit (RA)” (n=23), “Sistemik Lupus Eritematozus (SLE)” (n=41) ve “Kontrol” (n=25) grubu olmak üzere üç grup alt›nda incelenmifltir. Gruplar yafl ortalamalar› ve cinsiyet da¤›l›mlar› aç›s›ndan istatiksel olarak benzerdir (Tablo 1):
Serum prolaktin düzeyleri aç›s›ndan gruplar ara-s›nda istatistiksel olarak anlaml› farkl›l›k saptan-mam›flt›r (p>0,05).
Romatoid Artritli olgular›n C-reaktif protein (CRP) ve sedimantasyon (ESH) düzeyleri, SLE grubun-daki olgulardan istatistiksel olarak anlaml› yük-sek bulunmufltur (p<0,05).
Romatoid Artrit Grubunda; prolaktin düzeyi ile ESH, CRP ve WBC aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir iliflki bulunmam›flt›r (p>0,05).
SLE Grubunda; prolaktin düzeyi ile ESH, CRP ve WBC aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir iliflki bulunmam›flt›r (p>0,05).
Kontrol grubunda prolaktin düzeyi ile ESH, CRP ve WBC düzeyi aras›nda istatistiksel olarak an-laml› iliflki bulunmam›flt›r (p>0,05).
T
Taabblloo 11:: Gruplar›n demografik özellikler aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmas›
T
Taabblloo 22:: Gruplar›n prolaktin düzeyleri aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmas›
T
Taabblloo 33:: Hasta gruplar›n›n ortalama CRP ve ortalama sedimentasyon düzeyleri aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmas›
T
Taabblloo 44:: Romatoid Artrit Grubunda serum prolaktin düzeyi ile sedimentasyon, CRP, WBC düzeylerinin iliflkisi
TARTIfiMA
Bu çal›flmada RA’l› 23, SLE’li 41 hasta ve her iki hasta grubu ile yafl ve cinsiyet aç›s›ndan uyumlu 25 sa¤l›kl› gönüllü de¤erlendirilmifltir. RA’l› has-talar›n ESH ve CRP düzeyleri, SLE grubundaki hastalardan anlaml› yüksek bulunmufl, serum prolaktin düzeyleri aç›s›ndan gruplar aras›nda anlaml› farkl›l›k saptanmam›flt›r. Her iki hasta grubunda ve kontrol grubunda prolaktin düzeyi ile ESH, CRP ve WBC düzeyleri aras›nda anlam-l› iliflki saptanmam›flt›r.
Yap›lm›fl baz› çal›flmalarda otoimmün hastal›kla-r›n hayvan modellerinde prolaktin üretimini azalt-man›n hastal›¤›n seyrinde klinik düzelme sa¤la-d›¤› gösterilmifltir. Artritin efllik etti¤i immun kay-nakl› hastal›¤› olan s›çanlarda prolaktin düzeyle-ri yüksek bulunmufl, hipofizektomi sonras›nda hastal›ktaki ilerleme engellenmifl ve pitüiter imp-lant konulanlarda tekrarlad›¤› gözlenmifltir7. Baz› in vivo ve in vitro çal›flmalarda hiperprolaktinemi-li insanlarda dopamin agonisti olan bromokriptine tedavisi ile T lenfosit foksiyon ve fenotip anormal-liklerinin düzeldi¤i gösterilmifltir13.
Erb N ve arkadafllar›n›n yay›nlad›klar› bir olgu sunumunda, hem kombinasyon tedavisi hem de monoterapi olarak farkl› tedavi kombinasyonlar› verildi¤i halde akut faz cevab› kontrol alt›na al›-namam›fl 44 yafl›nda 15 y›ll›k romatoid artritli bir kad›n hastadan bahsetmifllerdir14. Hastada oste-oporoz sebebiyle yap›lan endokrinolojik incele-me sonucunda hiperprolaktinemi saptanm›fl, bu-nun hipofizer mikroadenoma ba¤l› oldu¤u düflü-nülerek prolaktin antagonisti olan kabergolin te-davisi bafllanm›fl, 2 ay sonras›nda prolaktin dü-zeylerinin düflmesiyle birlikte, RA hastal›k aktivi-te kriaktivi-terlerinde de kayda de¤er düzelmeler elde edilmifltir.
Seriolo ve arkadafllar› 2002 y›l›nda yapt›klar› ça-l›flmalar›nda RA’l› 29 erkek hastada prolaktin dü-zeylerini 30 sa¤l›kl› kontrol grubuna oranla yük-sek bulmufllar, yükyük-sek prolaktin düzeyleri ile has-tal›k süresi, CRP ve ESH düzeyleri aras›nda an-laml› iliflki saptam›fllard›r15.
Prolaktin ve otoimmün hastal›klar aras›ndaki ilifl-kiyi gösteren çal›flmalar gün geçtikçe artmakta-d›r. Ancak literatür gözden geçirildi¤inde RA has-tal›¤› ile ilgili çal›flmalarda vaka say›lar›n›n azl›¤› ve sonuçlar›n birbiriyle çeliflkili olmas› dikkati çekmektedir. Ayr›ca prolaktin biyoaktivitesinin ve hiperprolaktinemiye makroprolaktinemi katk›s›-n›n birçok çal›flmada test edilmemifl olmas› da bu çeliflkili sonuçlara katk›da bulunuyor olabilir. Nitekim Berczi ve arkadafllar›n›n 1987 y›l›nda yapt›klar› çal›flmalar›nda RA’l› hastalarda serum prolaktin seviyeleri sa¤l›kl› kontrollerle benzer bulunmufl iken, prolaktin biyoaktivitesinin radyo-immünoessey yöntemiyle de¤erlendirildi¤inde hastalarda anlaml› azalm›fl oldu¤u görülmüfl-tür16. Ayr›ca Ram ve arkadafllar› 60 RA’l›, 31 sa¤-l›kl› kad›n hastada total ve serbest prolaktin dü-zeylerini k›yaslam›fllar, hem total hem de serbest prolaktin düzeylerini hastalarda yüksek bulmufl-lar, bu yüksekli¤in makroprolaktinemiden kay-naklanmad›¤› yorumunu yapm›fllard›r17. Öte yan-dan bromokriptin ve kabergoline gibi dopamin agonisti ilaçlar›n romatoid artritli hastalarda teda-vide kullan›m›na dair çal›flmalar ve olgu sunum-lar› mevcut olup, bu çal›flmalarda dopamin ago-nistlerinin ileride romatoid artrit tedavisinde yer alaca¤› iddia edilmektedir14,18.
Günümüzde prolaktin ve otoimmün hastal›klar aras›ndaki iliflkiye dair en güçlü kan›tlar SLE’li hastalarla yap›lan çal›flmalardan elde edilmifltir7. SLE’li hastalar›n %15-30’ unda hiperprolaktinemi (>20 ng/ml) görülebilmektedir ve bu yükselmifl serum prolaktin seviyeleri hastal›k aktivitesi ya-n›nda ve ANA ve anti-dsDNA titreleri ile de kore-lasyon gösterebilmektedir7,19.
Lavalle ve arkadafllar› 1987 y›l›nda SLE’li 8 er-kek hastada yapt›klar› çal›flmalar›nda, prolaktin düzeyini yüksek bulmufllar ve hastal›¤›n patoge-nezinde rolü olabilece¤ini bildirmifllerdir20. Mosz-korzova ve arkadafllar›n›n 2002 y›l›nda
yapt›kla-T
Taabblloo 55:: SLE Grubunda serum prolaktin düzeyi ile sedimentasyon, CRP, WBC düzeylerinin iliflkisi
r› çal›flmalar›nda ise SLE hastalar›nda prolaktin seviyesini sa¤l›kl› kontrollerden anlaml› yüksek bulunmufl, fakat anti dsDNA varl›¤› ve spesifik organ tutulumu ile iliflkisi gösterilememifltir21. Re-zaieyazdi ve arkadafllar› 2006 y›l›nda SLE’li 30 hastada prolaktin seviyelerinin yüksek oldu¤unu ve hastal›k aktivitesi ile anlaml› iliflki gösterdi¤ini ortaya koymufllard›r22. Öte yandan SLE’li 63 has-tan›n incelendi¤i bir baflka çal›flmada, 10 hasta-da (yani hastalar›n %15,9’unhasta-da) prolaktin seviye-leri yüksek bulunmufl, ancak prolaktin seviyeseviye-leri ile hastal›¤›n klinik ve serolojik aktivite kriterleri aras›nda anlaml› iliflki saptanmam›fl›r23.
Lupuslu hasta gruplar› ile yap›lm›fl çeflitli çal›fl-malarda prolaktin seviyesini düflürücü etkisi olan dopamin agonistlerinin hastal›¤› tedavi etmekteki etkinli¤i araflt›r›lm›flt›r. Walker ve arkadafllar› 6 ay boyunca bromokriptin tedavisi verdikleri SLE’li hastalarda hastal›k aktivitesinin geriledi¤ini, ila-c›n kesilmesi ile birlikte hastal›k aktivitesinin tüm hastalarda yeniden artt›¤›n› göstermifllerdir24. Hrycek ve arkadafllar› ise, 20 SLE’li hastaya 6 ay boyunca quinagolid tedavisi vermifller, hastal›k aktivitesi ve IL-6 seviyelerinde azalma elde et-mifllerdir25.
Literatür incelendi¤inde, çal›flmalar›n sonuçlar›n-da farkl›l›klar olmas›na ra¤men, prolaktin seviye-lerinin genel olarak hem RA’da hem de SLE’de hastal›k aktivitesi ile iliflkili olarak yükseldi¤i yoru-mu yap›labilir. Dolay›s›yla bizim çal›flmam›zda sistemik organ tutulumu olmayan remisyondaki hastalar›n de¤erlendirilmifl olmas›, bu hastalarda prolaktin seviyelerini sa¤l›kl› kontrollerden farkl› bulunmamas›na katk›da bulunmufl olabilir. Her iki hastal›k için de hastal›k aktivitesinin yüksek oldu¤u daha genifl hasta populasyonlu çal›flma-lar bu konudaki tart›flmaçal›flma-lar› azaltacak gibi görün-mektedir. Hatta bu alanda yap›lacak genifl kap-saml› çal›flmalar, dopamin agonistlerinin ilerde SLE ve RA’li hastalar›n tedavisinde kullan›lmas› gere¤ini gündeme getirebilir.
SONUÇ
Bu çal›flmada, RA’l› hastalar›n ESH ve CRP dü-zeyleri SLE’li hastalardan anlaml› yüksek bulun-mufl, serum prolaktin düzeyleri aç›s›ndan gruplar
aras›nda anlaml› farkl›l›k saptanmam›flt›r. Hasta-lar›n sistemik organ tutulumu olmayan remisyon-daki hastalar olmas› sebebiyle prolaktin düzeyle-rinin yükselmemifl olabilece¤i yorumu yap›lm›fl-t›r. Her iki hastal›k için de hastal›k aktivitesinin yüksek oldu¤u daha genifl hasta populasyonlu çal›flmalar›n yap›lmas›na ihtiyaç vard›r.
KAYNAKLAR
1. Prof. Dr. G. ‹liçin, Prof. Dr. K.Bibero¤lu, Prof. Dr. G. Sü-leymanlar; Temel ‹ç Hastal›klar›, Sistemik Lupus Eritema-tozus. Ertem Matbaas› 2005; sf:2718-2733.
2. Gümüfldifl G: Ba¤ Dokusu Hastal›klar›: Romatoid artrit: Gümüfldifl G, Do¤anavflargil E (eds). Klinik Romatoloji, Deniz Matbaas› 1999, ‹stanbul, sf: 269-279.
3. Hurd ER Extraarticular manifestations of RA. Semin Arthritis Rheum. 1979; 8(3):151176.
4. Smith P. The effect of hypophysectomy upon the invo-lution of the thymus in the rat. Anat Rec 1930; 47: 119-29 5. Kaçar C, Gilgil E, Tuncer T. Romatoid artrit ve sistemik lupus eritematozuslu hastalarda serum prolaktin seviyesi ve hastal›k aktivitesi ile iliflkisi. Romatizma 2002; 2; 104-111.
6. De Bellis A, Bizarro A, Pivonello R, Lombardi G, Bel-lastella A. Prolactin and autoimmunity. Pituitary 2005; 8: 25-30.
7. Chuang E, Molitch ME. Prolactin and autoimmune di-seases in humans. Acta Biomed 2007; 78; Suppl 1: 255-261.
8. Horseman ND, Yu-Lee LY. Transcriptional regulation by the helix bundle peptide hormones: growth hormone, prolactin and hematopoietic cytokines. Endocr Rev 1994; 15: 627-49.
9. Orbach H, Shonenfeld Y. Hyperprolactinemia and au-toimmune diseases. Auau-toimmune Reviews 2007; 6(8): 537-42.
10. Tan E, Cohen A, Fries J, Masi AT, McShane DJ, Roth-field NF, et al: The 1982
revised criteria for the classification of systemic lupus erythematosis. Arthritis Rheum 1982; 25:1271-1277. 11. Arnett FC, Edworthy SM, Bloch DA et al. The Ameri-can Rheumatism association 1987 revised criteria for the classification of rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 1988;31:315-324.
12. Declaration of Helsinki. Recommendations Guiding Physicians in Biomedical Research Involding Human Subjects. 41 th World Medical Assemly, Hong Kong, Sep-tember, 1989.
13. Gerli R, Riccardi C, Nicoletti I, et al. Phenotypic and functionalabnormalities of T lymphocytes in pathological hyperprolactinemia. J Clin Immunol 1987; 7:463-70. 14. Erb N, Pace AV, Delamere JP, Kitas GD. Control of
unremitting rheumatoid arthritis by the prolactin antago-nist cabergoline. British Journ of Rheumatology 2001; 40: 237-239.
15. Seriolo B, Ferretti V, Sulli A, Fasciolo D, Cutolo M. Serum prolactin concentrations in male patients with rhe-umatoid arthritis. Ann N Y Acad Sci 2002;966:258?262. 16. Berczi I. Prolactin, pregnancy and autoimmune di-sease. J Rheumatol 1993; 20:1095-100.
17. Ram S, Blumberg D, Newton P, Anderson N, Gama R. Raised serum prolactin in rheumatoid arthritis: genui-ne or laboratory artefact? Rheumatology 2004; 43: 1272-74.
18. Figueroa F, Carrion F, Martinez M, Rivero S, Mamani I. Bromocriptine induces immunological changes related to disease parameters in rheumatoid arthritis. Br J Rhe-umotol 1997; 36: 1022-27
19. Lenos A, Pascoe D, Fraga A, Blanco-Favela F. Anti-prolactin autoantibodies in systemic lupus erythemato-sus patients with hyperprolactinemia. Lupus 1998; 7: 398-403.
20. Lavalle C, Loyo E, Paniagna R. Correlation study
be-ween prolactin and androgen in male patients with SLE. J Rheumatol 1987; 14: 268–72.
21. Moszkorzova L, Lacinova Z, Marek J, Musilova L, Dohnalova A, Dostal C. Hiperprolactinaemia in patients with systemic lupus erythematosus. Clin Exp Rheumatol 2002; 20: 807–12.
22. Rezaieyazdi Z, Hesamifard A. Correlation between serum prolactin levels and lupus activity Rheumatol Int (2006) 26: 1036–1039.
23. Buskila D, Lorber M, Neumann L, Flusser D, Shoen-feld Y. No correlation between prolactin levels and clini-cal activity in patients with systemic lupus erythemato-sus. J Rheumatol 1996;23:629–32.
24. Walker S, Jacobson J.Neuroendocrine mechanisms in rheumatic diseases: Roles of prolactin and gonadatro-pin-releasing hormone in rheumatic diseases. Rheum Dis Clin North Am 2000; 26: 713-36.
25. Hrycek A, Cieslik P, Tustanowski J, Nowak S, Jedy-nak P. Selected serum cytokines in systemic lupus ery-thematosus treated with quinagolide. Lupus 2001; 10: 424-30.
