Gerçeğin acılarını, tutarsızlığını, saçmalığını sergileyen bir roman:Saatleri Ayarlama Enstitüsü

6

“Saatleri

Ayarlama Enstitüsü”

“Bunlar o cins şeylerdir ki, ne hakikatini, ne de gülünç tarafım bugünün insanı anlayamaz. ”

A

hmet Hamdi Tanpınar şi­irleriyle tanınmıştı. Ede­

biyat Fakültesi’nde pro­ fesördü. “XIX. Asır Türk Edebiyatı” adlı büyük yapıtının değerini bütün meslektaşları onay­ lıyordu. Denemeleri, makaleleri sanatçının özgün dünyasını yansı­ tırken inançla aklı, eskiyle yeniyi, Doğu ile Batı’yı karşılaştırarak Cumhuriyet Türkiyesi’ne geçmişin değerleriyle beslenen bir gelişme modeli öneriyordu.

Tanpınar’ın iki romanı, iki öykü kitabı hak ettiği ilgiyle karşılanma­ mıştı. Tefrika edilmiş iki romanıyla tamamlanmamış bir ro­

manı ancak ölümünden sonra kitaplaşabildi. Ya­ zarın romanda ustalığı da bu dönemde kabul edildi, Batılılaşma soru­ nuyla ilgili değerlendir­ meleri yankı buldu.

Yazarın ölümünden kısa bir süre önce ya­ yımlanan “Saatleri Ayar­ lama Enstitüsü” romanı, uzun yıllar dikkatten uzak kaldı.

Prof. Dr. Berna Moran, romanın yayımlanmasından 20 yıl kadar sonra kaleme alınmış incelemesin­ de yapıtı şöyle tanımlayacaktı:

‘“Saatleri Ayarlama Enstitüsü’, iki uygarlık arasında bocalayan toplumlunuzun yanlış tutumlarını, davranışlarını, saçmalıklarını alaya alan, eleştirel bir romandır.”

Romanda nasıl kurulduğu, ne­ ler yaptığı aktarılan, işe yaramadı­ ğı görülünce kapatılmasına karar verilen, ancak ağır dönen bürok­ rasi çarkı nedeniyle bu aşama da yıllara mal olan “enstitii”yü Moran, şöyle nitelemektedir:

“Saatleri Ayarlama Enstitüsü, ne iş göreceği belli olmadan kurulmuş, yeni yeni kadrolarla şu­ beler açıp genişleyen öylesine saçma bir ku­ rumdur ki, Tanpınar bu enstitüyü ele alarak bir­ çok konuyla alay etmek olanağını bulur: Politi­ kacılar, üst yapıda yapı­ lan köksüz devrimler, bürokrasi Batı taklidi ya­ şam biçimi vb.”

Büyük Y apıtlarımız

Konur Ertop

Bütün D ünya • H a z ira n 2 0 0 3

Romanın Yeni İstanbul gazete­ sinde tefrikası başlarken Azra Er- hat yazarla bir konuşma yapmış, roman kahramanı Hayri İrdal için Tanpınar şöyle demiştir:

“Şehir saatlerinin birbirini tutma­ ması yüzünden vapum kaçırdığım bir günde Kadıköy iskelesinin saati altında birdenbire onunla karşılaş­ tım ve bir daha beni terk etmedi.”

H

ayri İrdal romana adını veren enstitünün on yıl müdür yardımcılığını yapmıştır. Söz konusu enstitünün slo­ ganları arasında anlamlıymış gi­ bi görünen şu içi boş sözler dikkati çeker: “Ayar sani­ yenin peşinde k o ş m a k t ı r ” , “Müşterek za­ man müşterek iştir”, “Refahın yolu sağlam bir zaman anlayı­ şından geçer”.

Ayar istas­ yonları kurul­ muştur. Denet­

lemelerde saatleri zamanı yanlış gösterenlere eğlenceli bir parasal ceza sistemi uygulanır! Uluslarara­ sı bir kurultay düzenlenir. Zamana sözde hak ettiği değeri vermiş bir Osmanlı bilgini icat edilip onunla ilgili söylenceler üretilir...

Aldatmaya ve isteyerek aldan­ maya dayanan bütün bu sistem el­ bette çökecek, enstitü çalışanları bu kez “daimi tasfiye komisyonu”nda yer alacaklardır. Böylece eleştiri ok­

ları, “bürokrasi”ye de yönelecektir. Roman boyunca anılarını izle­ diğimiz Hayri İrdal aracılığıyla 2. Abdülhamit döneminden 1945’lere uzanan dönemin olayla­ rı, ilginç kişileri, eski kültürümüz ele alınmaktadır.

Anlatılanlar bize “yaşanmış ger­ çekler” diye sunulmaktadır. Ancak kahramanın dediği gibi “Her insa­ nın hayatında hiçbir muhayyilenin icat edemeyeceği kadar aksaklıklar vardır.” Bu aksaklıklar üst üste yı­ ğılınca romandaki yergi, gerçekdı- şına uzanmış görünmektedir.

Hayri İrdal, 19’uncu yüzyıl sonlarında İstan­ bul’da Edirneka- pı semtinde ya­ şayan bir ailenin çocuğudur. Bir cami yaptırmaya hazırlanan de­ desinin önceden satın aldığı ayaklı saat, cami yapılam ayınca evin, dolayısıyla Hayri İrdal’ın yaşamım derin­ den etkilemiştir. Onun çocuklu­ ğunu ve ilk gençliğini geçirdiği çevre, eski kültürümüzdeki birta­ kım tutarsızlıkları, bozuklukları, saçmalıkları göz önüne serer. Hay­ ri İrdal bu çevredeki insanlar için, “Onların rüyaları içinde yaşadım... Mizaçlarını benimsedim” demekte­ dir. O insanların yaşadıkları olayla­ rı ise, “Bunlar o cins şeylerdir ki, ne hakikatini, ne de gülünç tarafını bugünün insanı anlayamaz” diye tanımlamaktadır.

A. H . T anpınar

yarım yüzyıllık bir

tarih dilimini keskin

gözlemler, canlı

kahramanlarla

anlatmıştır. Geçmişe

eleştiriler yöneltirken

yenileşme sürecinin de

aksaklıklarını

göstermiştir.

44

"S a a tle ri A y a rla m a Enstitüsü."

Harap bir medresede -bir bay­ kuş gibi- yaşayan, eski bir Bizans hâzinesini ele geçirmeye çalışan Deli Seyit Seyfullah, bu insanlar­ dan biridir. Eczacı Aristidi Efendi, civadan altın yapmaya çabalar. Yalan, masal, düş bu insanları ya­ şamın ve gerçeğin dışına itmiştir.

Hayri İrdal’ın yanında çıraklık ettiği yarı evliya Nuri Efendi, geç­ mişin arı-duru yanını yansıtır ama o da olup bitenlere yön verecek güçte değildir.

Romancının kendisinin de mü­ tareke yıllarında üniversite öğren­ cisi olarak gelip gittiği kahvelerde aydınların, yarı aydınların yaşamı, yapıtın renkli sayfalarını oluşturur. Bu insanlar, “topluluk halinde rü­ ya görmektedirler”. Hayri İrdal on­ ların arasında yaşadıklarını anlatır­ ken şunları söyler:

“Ne kadar ciddi başlarsa başla­ sın burada her iş en beklenmedik sonuçlarla biterdi. Bu kahvenin bir adım ötesinde yüzde yüz gibi bakılan bir hesap, burada birden­ bire en hafif ihtimal biçimine gi­ rer, bir yığın gidip gelmeden son­ ra talihin bir alayı olurdu. Hülasa bu, abes (saçma) denen şeyin ba­ taklığı idi. Ve ben boynuma kadar ona gömülmüştüm.”

H

ayri İrdal, geçmişte gör­kemli bir yaşam süren Abdüsselam Bey’in ko­ nağında yetişmiş bir kızla evlenir. Yaşlı adamın ölü­ münden sonra var olmayan bir mirasın hesabını vermek zorunda kalır. Yine var olmayan “Şerbetçi- başı elması”ndan söz etmesi yü­ zünden bir süre Adli Tıp’ta tutulur. Burada tanıştığı Dr. Ramiz’in ya­

nında “İspirtizmacılar Kulübü”ne gidip gelmeye başlar. Böylece o dönemde çok etkili sayılan Fre- ud’un görüşlerine yarı aydınların nasıl baktığı gösterilir.

S

aat onarımında usta olan Hayri İrdal ve Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nü ku­ rarak İrdal’ı yanında çalıştı­ ran Halit Ayarcı aracılığıyla, bir yandan eski Osmanlı kültürünün zaman anlayışı, öte yandan Berg- son’un bir dönem Türk aydınları üzerinde çok etkili olmuş zaman kuramı romanın tartışma günde­ minde yerini alır.

On yıl boyunca büyüyüp geli­ şen enstitü serüveni, çalışanlar için yapılacak konutlar nedeniyle büyüsünü yitiriverir. Çalışanlar enstitüyü biçimlendiren düş zen­ ginliğinin kendi evlerine uygulan­ masına karşı çıkarlar:

“Yeniliği kendilerine ucu do­ kunmamak şartıyla seviyorlardı. Fakat hayatlarında emniyeti ve sağlam olmayı tercih ediyorlardı. Kendi menfaatlari ortaya konunca birdenbire dönmüşlerdi.”

Burada yeniliğin uygulanma yöntemine getirilen eleştiri, ensti­ tünün sınırlarını aşarak bizim ne­ redeyse tüm Batılılaşma sürecimi­ ze yönelmiş gibidir. Bu eleştiri, “Bir insan, iki türlü düşünür mü? İki türlü mantık bir kafada bulu­ nur mu?” sorusuna da bağlanır.

“Bir yerde aldandım... Neden?” diye düşünen Halit Ayarcı’nın ge­ çirdiği otomobil kazası, yaşamını ve romanda anlatılan serüveni so­ na erdirir.

“Saatleri Ayarlama Enstitü- sü”nde kahramanlar zaman, tarih,

Bütün Dünya • H a z ira n 2 0 0 3

dönüşüm gibi konularda farklı gö­ rüşler geliştirirler. Dr. Ramiz’e göre, “tarih günün emrindedir”. Freud okuluna bağlı roman kahramanına göre, geçmişten yakınmamız, geç­ mişi değiştirmek istememiz” ancak baba kompleksiyle açıklanabilir:

“Şu Etililer’e ve Frikyalılar’a bil­ mem ne kavimlerine muhabbeti­ miz nedir? Baba kompleksinden başka bir şey mi?”

Romanda sık sık “eskileri çok az bildiğimizden” yakınılır. Fakat “Saatçilerin piri şeyh Ahmet Zama- ni Flazretlerinin hayatını ve keşif­ lerini” anlatan sözde incelemenin temeli de bir yalanı ispatlamak için yaratılmış bir geçmişten başka bir şey değildir!

Romanda kahramanlardan biri­ nin söylediği “Herkesin ayrı bir gerçeği vardı. Ve herkes zemin ve zamana göre onu yavaş yavaş ye­ niden yaratıyordu” sözü, devrim sürecinin geçmişi değerlendirme

biçimine bir eleştiri sayılabilir. Halit Ayarcı uygarlık değişimi­ ni konu edinirken, “Elli yılda, bir medeniyete bütün tarihiyle eriş­ mek kolay mı?” der. Çöküş döne­ minin boş inançları, insan ilişkile­ rindeki bozukluklar, boşa çıkan umutlar, “üst üste devrimler yap­ mış, türlü zümreleri ve nesilleri geride bırakarak doludizgin ilerle­ miş” toplumda da yinelenecektir.

Hayri İrdal, “Doğdum doğalı her­ kes bana dürbünün ters tarafından bakmayı teklif ediyordu” diye yakı­ nır. Bir yerde de şu itirafta bulunur:

“Yalana alışmıştım. Hayatım denen bu kalp akçeyi başka türlü süremezdim. İnsanlar benim böy­ le olmamı istemişlerdi.”

A. H. Tanpınar yarım yüzyıllık bir tarih dilimini keskin gözlemler, canlı kahramanlarla anlatmıştır. Geçmişe eleştiriler yöneltirken ye­ nileşme sürecinin de aksaklıklarını göstermiştir. •

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi