NI~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~
MEHMET ÖZKARCIOsmanl~~ ~mparatorlu~u'nun güçlü devlet adam~~ Sokullu Mehmet Pa~a, Ni~de'nin Bor ilçesinde 1574 y~l~~ civar~nda cami, bedesten-arasta ve mektep-ten olu~an bir külliye in~a ettirmi~, fakat mektep günümüze gelmemi~tir. Sokullu'nun hazinedar~~ Tavâ~i Hasan A~a da ayn~~ tarihlerde bu yap~lar~n ya-n~na çifte hamam yapt~rarak külliyeye dahil etmi~tir.
Sokullu Mehmet Pa~a (1505-1579); Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566), II. Selim (1566-1574) ve III. Murad (1574-1594) dönemlerinde sadra-zaml~ k yapm~~~ ünlü devlet adam~d~r.
Sokullu Mehmet Pa~a, Bosna'n~n Vi~egard kazas~ n~n Rudo nahiyesine ba~l~~ Sokoloviç (~ahino~ullar~ ) köyünde 1505 y~l~nda do~mu~tur. Kanuni Sultan Süleyman'~n ilk saltanat y~llar~ nda dev~irme olarak Edirne Saray~'na getirilmi~, burada yeti~tikten sonra ~stanbul'a nakledilip küçük oda hizmetle-riyle Enderun'a al~nm~~t~ r. Sokullu Enderun'da çe~itli hizmetlerde bulun-duktan sonra 1541'de büyük kapucu ba~~ l~ k vazifesi, 1546'da Barbaros Hayreddin Pa~a'n~n vefauyla sancak beyli~i pâyesi ile kapudân-~~ deryal~~a ta-yin olmu~tur. 1550'de Rumeli Beylerbeyli~i'ne nakledilerek ~ran Seferi'ndeki hizmeti sebebiyle 1554'de vezirli~e yükselmi~, 1564'de ikinci vezir bulunur-ken Semiz Ali Pa~a'n~n vefau üzerine sadrazam olmu~tur °.
Kanuni Sultan Süleyman'~n 1566 y~l~nda ölümünden sonra yerine geçen o~lu II. Selim, Sokullu Mehmet Pa~a'y~~ makam~nda b~rakm~~, Sokullu bu dö-nemde de birçok ba~ar~ya imzas~ n~~ atm~~t~ r. II. Selim'in 1574'de vefat~ndan sonra idareyi eline alan o~lu III. Murad'~ n da sadrazam~~ olarak görevini sür-diirmü~tür. Sokullu Mehmet Pa~a'n~n dü~man~~ çoktu; saray~ nda ikindi divan~~ yaparken, dervi~~ k~yafetinde gelen bir Bo~nak taraf~ ndan hançerlenerek 8 ~aban 987 H./30 Eylül 1579 M. tarihinde öldürülmü~~ ve Eyüp'teki türbesine gömülmü~tür. Sokullu'nun ~ehadeti herkesi üzmü~tü; ~ehid oldu~u kabul edilerek cesedi y~kanmadan defnedilmi~tir. Osmanl~~ Devleti'nin yükselme devri, genellikle onun ölüm tarihiyle nihayetlendirilir. Sokullu Mehmet Pa~a
1 ~.H. Uzunçar~~l~, Osmanl~~ Tarihi, II, Dördüncü Bask~, Ankara, 1983, s. 552; T. Gökbilgin,
96 MEHMET ÖZKARCI
uzun boylu, sa~lam bünyeli, beyaz sakall~~ ve ciddi tav~rl~~ idi. Uzun boylu ol-mas~ ndan dolay~~ "Tavil Mehmed Pa~a" da denilmi~tir2.
Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun en parlak devrinde üç padi~aha onbe~~ y~l sadrazaml~ k yapan Sokullu, siyasi gücü ve ba~ar~lar~yla oldu~u kadar, yapt~r-m~~~ oldu~u eserleri ve sanata olan ilgisiyle de ünlüydü. Sokullu Mehmet Pa~a, görevli bulundu~u s~rada ülkenin birçok yerinde yap~lar in~a ettirmi~~ ve bunlar~n ço~unu külliye olarak yapt~ rm~~t~ r3. Bu güçlü devlet adam~~ Ni~de'nin Bor ilçesinde de 1574 y~l~~ civar~nda bir külliye in~a ettirmi~tir.
Bor, Osmanl~lar döneminde Ni~de Sanca~~'n~n en eski ve büyük kazas~ -d~r. Ar~iv kay~ tlar~nda ilk defa ad~na 1500 tarihli Karaman Evkaf Defteri'nde rastlad~~~m~z Bor, o tarihte büyük bir "karye" (köy), 1518 tarihli defterde "nefs" olarak kaydedilmi~~ ve Bor nahiyesinin merkezi olmu~tur. 1584'de Andu~~~ kazas~~ la~vedilince, onun yerine Bor "kaza" olmu~tur. Bor kazas~~ 1507'de oniki mahalleden olu~an bir köy olarak kar~~m~za ç~ kar, 1584'de mahalle say~s~~ yirmidörde ula~~r4.
Osmanl~~ idari sistemi memleketi eyaletlere, eyaletleri sancaklara, sancak-lar~~ da kazalara ay~rm~~ur. Her kaza bir taraftan ticari, di~er taraftan kültürel üstünlü~üyle çevresinin merkezi olmu~tur5. Kazalar, üretim hayat~~ farkl~~ da~~ ve ova köyleri aras~nda bir pazar ve mübadele merkeziydi. Osmanl~~ imparatorlu~u XVI. yüzy~lda büyük bir iktisadi geli~me göstermi~, ~ehirlerin te~ekkül ve canlanmas~nda külliyeler önemli rol oynam~~ur". ~ehir ve kaza-larda Sultan ve vezirler taraf~ndan in~a ettirilen külliyeler, halk~n dini, kültü-rel ve sosyal ihtiyaçlar~n~~ kar~~larken, külliyelerdeki ticaretle ilgili yap~lar da ~ehirlerin en hareketli bölümünün belirginle~mesini sa~lam~~lard~r. Osmanl~~ hukuk sistemine göre bir yerin kaza say~labilmesi için oran~ n "cuma namaz~~
2 Peçevi ~ brahim Efendi, Peçevi Tarihi, I, Haz.: B. S. Baykal, Ankara, 1981, s. 22; ~.H.
Uzunçars~l~, Osmanl~~ Tarihi, III/1, Ankara, 1983, s. 54; T. Gökbilgin, a.g.m., s. 602-605.
3 Bu konuda bkz. M.T. Gökbilgin, XV-XVI. As~rlarda Edirne ve Pa~a Lis1,- Vak~ flar,
Mülkler, Mukataalar-, ~stanbul, 1952, s. 508-515; C. Baltac~, XV.-XW. As~rlarda Osmanl~~ Medreseleri, ~stanbul, 1976, s. 422; M. Cezar, Tipik Yap~lar~yle Osmanl~~ ~ehircili~inde Çar~~~ ve
Klasik Dönem ~mar Sistemi, ~stanbul, 1985, s. 357; M.T. Gökbilgin, a.g.m. s. 605.
4 M. Oflaz, Xlq. Yüzy~lda Ni~de Sanca~~, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yarnlanmam~s Doktora Tezi, Ankara, 1992, s. 80, 82.
5 M. Akda~, Türkiye'nin Iktisadi ve ~çtimai Tarihi, II, ~ kinci Bask~, ~stanbul, 1979, s. 83.
t' C. Orhonlu, Os~nanh ~mparatorlu~u'nda ~ehircilik ve Ula~~m Üzerine Ara~t~rmalar, Deneyen: S. özbaran, ~zmir, 1984, s. 2-3.
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLLIYESI 97 k~l~mr, bazar~~ durur" yer olmas~yla mümkündür 7. Yani o beldenin cuma na-maz~~ k~lacak camisi ile sürekli ticaret yap~lan bir ticari yap~s~n~n bulunmas~n~~ mecburi tutmu~tur; cuma namaz~~ sadece minbere sahip olan camilerde k~ -l~nmaktad~r.
Bor'un "kaza" statüsüne kavu~mas~ nda, Sokullu Mehmet Pa~a Külliyesi'nin önemli rolü oldu~u anla~~lmaktad~r. Çünkü külliye 1574 y~l~~ ci-var~nda in~a edilmi~, Bor ise 1584'de kaza olmu~tur. Bu yap~~ toplulu~unun, ilçenin ticari ve idari yönden geli~mesinde önemli yeri vard~ r. Bor, XVI. yüz-y~l~n ikinci yar~s~ndan ba~layarak, XVIII. yüzyüz-y~l~n sonuna kadar ticari alanda büyük bir geli~me göstermi~tir. Ayr~ca Bor'daki barut fabrikas~~ da Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun barut ihtiyac~ n~ n önemli bir k~sm~ n~~ kar~~lam~~ t~ rs. 1642 tarihli ar~iv kay~ tlar~nda, Bor'un yakla~~k 1755 nüfusu ile Ni~de'ye yak~n ol-du~u görülmektedir9.
Bor Sokullu Mehmet Pa~a Külliyesi ilçenin merkezinde olup, Eski Ni~de Caddesi üzerinde ve Belediye binas~n~n kar~~s~nda yer al~r. Külliye; cami, be-desten-arasta, çifte hamam ve mektepten olu~ur. Mektep günümüze gelme-mi~tir. Cami, bedesten ve arastan~n üstüne fevkani olarak yap~ lm~~; hamam ise bedestenin yakla~~k 27.00 m. güneybat~~ taraf~na yerle~tirilmi~tir (Çizim: 1; Resim: 1). Günümüze ula~mayan mektebin ise mimari durumu konusunda bigimiz yoktur.
Külliyeyi meydana getiren yap~lar~n üzerinde in~a kitabesi olmad~~~~ için, yap~m tarihlerini kesin olarak bilemiyoruz. Fakat Sokullu Mehmet Pa~a'n~n Evahiri Zilhicce 981 H./1574 y~l~~ Nisan ay~~ sonlar~ na ait vakfiyesinde; Karaman Vilayeti'nin Ni~de Sanca~~'na ba~l~~ Bor'da alt~ na bezzazistan (bedesten), üstüne cami ve yan~na muallimhâne (mektep) ile Ni~de'de bez-zazistan (bedesten) yapt~rd~~~~ belirtilmektedir. Yine ayn~~ vakflyede Bor'daki bedestenin içinde k~rk (40), d~~~ nda k~rksezik (48); Ni~de'deki bedestenin içinde elli (50), d~~~nda altm~~~ (60) dükkan oldu~u kaydedilmi~tirt". Fakat vakfiyede hamamdan bahsedilmemektedir. Vakfiyeye göre cami, bedesten-
7 Ö. Ergenç, "Osmanl~~ ~ehirlerindeki Yönetim Kurumlar~ n~ n Niteli~i Üzerinde Baz~~ Dü~ünceler", VIII. Türk Tarih Kongresi, - Kongreye Sunulan Bildiriler-, II, Ankara, 1981, s. 1265.
8 R. Onen, "Osmanl~lar De~Tinde Bor I: Barut Fabrikas~", Ye~il Bor Gazetesi, 7.4.1952, s. 1; Anonim, "Ni~de mad., Yurt Ansiklopedisi, VIII, ~stanbul, 1982-1983, s. 6165.
1/ C. Orhonlu, a.g.e., s. 6.
1° Vak~ flar Genel Müdürlü~ü Ar~ffi, Defter Nu: 2104, S~ra Nu: 323, s. 442.
98 MEHMET ÖZKARCI
arasta ve mektebin 1574 y~l~~ civar~nda in~a edildi~ini sanmaktarz". Ayr~ca hamam~n da külliyenin bir eleman~~ oldu~u ve di~er yap~larla ayn~~ tarihlerde yap~ld~~~~ anla~~lmaktad~rt2. Bor ~erei Mahkeme Sicili'nden ö~rendi~imize göre hamam, Sokullu Mehmet Pa~a'n~n hazinedar~~ Tavâ~i Hasan A~a tara-f~ndan yapt~r~lm~~ur. Hasan A~a'mn ayn~~ zamanda külliyenin in~as~na da ne-zaret etti~i san~lmaktad~r 13. Sokullu'nun hazinedar~~ yap~lar~n in~as~yla ilgile-nirken, kendisinin de hay~r yapmak ve külliyeye gelir getirmesi maksad~yla hamam~~ in~a ettirdi~ini sanmaktarz. Ayr~ca Evliya Çelebi yap~dan, "Sokullu Mehmet Pa~a Hamam~" ismiyle bahsetmektedir Y~ne Bor ~erl Mahkeme Sicili'nde, hamam~n yerinde daha önce Hac~~ Kemal Medresesi oldu~u ve Tavi~i Hasan A~a'n~n medresenin mütevellisi ile anla~arak hamam~n geli-
Il A. Gabriel; caminin yak~n zamanda yap~ld~~~n~~ ve önemli özelli~i olmad~~~m, bedeste nin hicri IX-X. yüzy~llarda (XV-XVI. yüzy~l), hamam~n ise hicri VIII.-IX. yilzy~llara (XIV-XV. yüzy~l) ait oldu~unu belirtmi~tir. A. Galanti; caminin yeni oldu~unu, hamam~n da hicri VIII.-IX. yüzy~lda (XIV.-XV. yüzy~l) yap~ld~~~n~~ zikret~ni~tir. Vak~flar Genel Müdürlü~ü'nün Tescil Fi~i'nde ise; caminin XVI. yüzy~lda, hamam~n da XVI. veya XVII. yüzy~lda yap~ld~~~~ kaydedilmi~tir. Bkz. A. Gabriel, Monuments Turcs d'Anatolie, I, Paris, 1931. s. 153-155; A. Galanti, Ni~de ve Bor Tarihi, ~stanbul, 1951, s. 72; Vak~ flar Genel Müdürlü~ü Al~ivi, Dosya Nu: 51.03.01/2, 17.
Yukar~daki kaynaklarda, yap~lar~n plan ve foto~raflar~~ verilmeden bir iki sat~r olarak bah-sedihni~tir.
12 R. Önen ve H. Ataman, Sokullu Mehmet Pa~a'n~n Bor'daki külliyesini ~ran Seferi'nden dönerken ganimet mal~~ ile yapt~rd~~~n~~ belirtmi~lerdir. Fakat Sokullu, 1553'deki iran Seferi'ne Rumeli'den getirilen askerlere komuta ederek kat~lm~~t~r. 1555 senesinde de Iran ile ban~~ imza- lanm~~~ ve bu bar~~~ 1576 y~l~na kadar siirmü~tür. Sokullu bunun d~~~nda ~ran ile yap~lan sava~a kat~lmam~~ur. Bu bilgiler çerçevesinde Sokullu Mehmet Pa~a'n~n Bor'daki külliyesini ~ran Seferi'nden yakla~~k 20 y~l sonra yapt~rd~~~~ anla~~lmaktad~r. Ayr~ca Sokullu 1553-1574 y~llar~~ ara- s~nda birçok yap~~ in~a ettirdi~i için, Bor'daki yap~lar~n~~ ~ran'dan elde etti~i ganimet mahndan yapurma ihtimali de zarfur. Kaynaklardan Sokullu'nun oldukça zengin bir ki~i oldu~unu ö~re- niyoruz. Bkz. R. önen, "Bor'da Eski Eserler I: Sokullu Mehmet Pa~a Camii, Ye~il Bor "Gazetesi, 23.6.1952, s. 1; H. Ataman, "Bor Hamamlan", Ye~il Bor Gazetesi, 1.5.1953, s. 1; ~.H. Uzunçar~~h, Osmanl~~ Tarihi, III/1, Ankara, 1983, s. 55-68; F. Emecen, "Kanuni Devri", Do~u~tan Günümüze Büyük ~sla'm Tarihi, X, ~stanbul, 1989. s. 337-341; M.T. Gökbilgin, a.g.m.. s. 605.
Ayr~ca ba~ka bir kaynakta da; ~el~zade Bayezid ile ~ehzade Selim aras~nda 1559'de Konya civar~nda yap~lan sava~ta, Sokullu Mehmet Pa~a'n~n Il. Selim'in yan~nda yer ald~~~~ ve sava~~ esna- s~nda Bor'dan gönderilen barutun zaman~nda yeti~tirilerek Selim'in galip geldi~i belirtilmekte-dir. Bundan dolay~~ Sokullu Mehmet Pa~a'n~n da ~ükran borcu olarak Bor'a bir külliye ile Ni~de'ye bedesten yapt~rd~~~~ ifade edilmektedir. Bkz. Anonim, Cumhuriyetin 50. y~l~nda Ni~de ~l Y~ll~~~, Ankara 1973, s. 122.
13 R. önen, "Bor Hamamlar~~ ve Piri Zade Esat Bey'in Methiyesi", Ye~il Bor Gazetesi, 3.7.1950. s. 1; H. Ataman, a.g.m., s. 1; Anonim, "Bor" mad., Türk Ansiklopedisi, VII, Ankara, 1955 s. 299; P. Tu~lac~, "Bor" mad., Osmanl~~ ~ehirleri, ~stanbul, 1985, s. 64.
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 99 rinden bir k~s~ m~n mütevelliye verilmesi ~art~yla, medresenin yerine yap~ld~~~~ belirtilmektedir '5.
Ayr~ca kaynaklardan Sokullu Mehmet Pa~a'n~ n Evahiri Zilhicce 981 H./1574 y~l~~ Nisan ay~~ sonlar~na ait vakfiyesinin bir suretinde, Ni~de kad~s~~ ~erif Hac~~ ~shak'~n 1195 H./1780-81 M. tarihli mühür ve tasdiki oldu~unu ö~reniyoruz'''. Bu vakfiye suretinde; Sokullu Mehmet Pa~a'n~n Bor'da yapt~r-d~~~~ cami ve mektebin giderlerini kar~~lamas~~ için Bor ve Ni~de'deki iki be-desteni, Kayseri'nin çe~itli köylerindeki araziler ile dört göz de~irmeni ve bu arazilere diktirdi~i sö~üt a~açlar~n~~ vakfetti~i belirtilmektedir. Ayr~ca külli-yede; 1 hatib, 1 imam, 3 müezzin, 4 devrhân, 20 cüzhan, 2 kayyum, 1 vâiz, 1 kandilci, 1 hoca, 1 tahsildar, yap~lar~n onar~m~yla ilgili 2 tamirci ve 1 noktac~~ görevlendirilmi~tir. Bunlara günde 1 ile 15 akçe aras~nda ücret ödenmesi be-lirtilmekte ve mütevelliden her sene vakf~n fazla gelirini ~stanbul'a getirerek, Pa~a'n~n di~er büyük mütevellisine teslim etmesi istenilmektedir. Ayr~ca ca-minin ihtiyac~~ olan mum, zeytinya~~, kandil ve has~r için de günde 5 akçe vakfedilmi~tir.
Kaynaklardan ö~rendi~imize göre Sokullu Mehmet Pa~a, Bor'daki cami-sinin yan~na bir de kütüphane yapt~ rm~~, buraya ~stanbul ve M~s~r'dan getir-di~i 1700 kitab~~ vakfetmi~tir. Maalesef zamanla kütüphane harap olmu~~ ve kitaplar da~~lm~~t~r '7. Fakat vakfiyede kütüphaneden bahsedilmemekte, belki muallimhânenin (mektep) bir bölümü kütüphane olarak düzenlenmi~~ olabi-lir.
Ayr~ca Gurre-i Muharrem 1209 H./29 Temmuz 1794 M. tarihli bir bel-gede de, Bor ve Ni~de'deki bedestenlerin çok ucuza kiraland~~~~ belirtilmekte ve kiralann art~nlmas~~ istenilmektedir'8.
Bor Sokullu Mehmet Pa~a Külliyesi'nin mimar~n~~ bilemiyoruz. Külliye, Mimar Sinan'~n mimarba~~~ (1538-1588) oldu~u dönemde yap~lmakla bir-likte, Mimar Sinan'~n tezkerelerinde ad~~ geçmemektedir t". Her yönüyle klâ-
15 H. Ataman, a.g.m., s. 1.
Vakfiyenin 1195 H./1780-81 M. tarihli sureti daha önce eski Ni~de Milletvekili H. Nuri Yurdakul'un kütüphanesinde bulunuyormu~, ~imdi ise nerede oldu~unu bilemiyoruz. Bkz. H. Ataman, "Bor Tarihi: Camiler", Yeni Bo~- Gazetesi, 23.1.1982, s. 3.
17 R. Onen, "Bor'da Eski Eserler I: Sokullu Mehmet Pa~a Cami", Ye~il Bor Gazetesi,
23.6.1952, s. 1.
18 Vak~ flar Genel Müdürlü~ü Ar~i~i, Defter N~,: 2104, s. 490. 19 A. Kuran, Mimar Sinan, ~stanbul, 1986, s. 258-270.
100 MEHMET ÖZKARCI
sik dönemin özelliklerini yans~ tan yap~lara, Mimar Sinan'~n veya yard~mc~la-r~ n~ n ne oranda katk~s~~ olup olmad~~~~ konusunda bilgimiz yoktur. Günümüze ula~an cami, bedesten-arasta ve hamam Vak~flar Genel Müdürlü~ü'nün mülkiyetinde bulunmaktad~r. Külliye elemanlar~ndan mek-tep günümüze gelmemi~~ olup ne zaman y~ k~ld~~~n~~ ve mimari durumunu bi-lemiyoruz. Külliye yap~lar~ndan cami ve hamam fonksiyonunu sürdürmekte-dir. Onar~m halinde bulunan bedesten bölümünün ise yakla~~k yar~s~~ 1938 y~l~~ civar~nda y~k~lm~~t~r. Ayr~ca vakfiyede bedestenin d~~~ k~sm~nda k~ rksekiz (48) dükkan oldu~u belirtilmektedir, fakat bunlar~n ise yedisi (7) günümüze gelmi~tir.
KÜLL~VEN~N TANMMI I-CANL~~
a) Mimari:
Sokullu Mehmet Pa~a Camii 20, bedesten ve arastan~n üzerine in~a edil-mi~tir. Alan itibariyle arasta k~sm~n~n tamam~n~, bedestenin ise yakla~~k yan-s~n~~ kapsamaktad~r (Resim: 1-3). D~~tan 24.10 x 24.30 m. boyutlar~ndaki yap~, düz ah~ap tavanl~~ camiler grubuna girer. Yoldan merdivenle ç~k~lan cami, kuzey taraf~na yerle~tirilen son cemaat yeri, enine dikdörtgen planl~~ harim ve güneydo~u kö~esine biti~ik olarak yap~ lan tek ~erefeli minareden olu~ur
(Çizim: 2; Resim: 1-2).
Cami sonradan yap~lan onar~mlarla orijinal özelli~ini büyük ölçüde ko-ruyarak günümüze gelmi~tir. Cümle kap~s~n~n d~~~ taraf~nda mermer kitabe üzerinde 1210 H. tarihi ile iç mekânda yine cümle kap~s~n~n üstünde ve mih-rab~n üst taraf~nda boya ile 1288 H. tarihleri yaz~lm~~t~ r. Bu tarihlere göre cami, 1210 H./1795-96 M. ve 1288 H./1871-72 M. y~llar~nda iki defa onar~m görmü~tür. Son onar~mda duvarlardaki kalem i~i süslemelerin ve tavandaki bezemelerin yap~ld~~~~ anla~~lmaktad~r. Bu tarihlerden önce yap~lan onar~m-lar konusunda da bilgimiz yoktur. Ayr~ca cami 1952 y~l~nda tamir edilerek kur~un kapl~~ çat~s~~ yenilenmi~, d~~~ son cemaat yeri iç mekân~n kirlenmemesi 2° Cami, baz~~ yarnlarda "Pa~a Camii" ismiyle bir-iki sat~r halinde tamulm~~ur. Evliya Çelebi ise "~ehid Mehmet Pa~a Camii ve Sokullu Vezir Camii" ad~~ ile bahsederek, kur~un çaul~~ ve iç k~sm~n~n ayd~nl~k oldu~unu belirtmi~tir. Bkz. A. Gabriel, a.g.e., s. 153; A. Galanti, a.g.e., s. 64;
Evliya Çelebi Seya'hatnâmesi, V, s. 80; H. Ataman, "Bor Tarihi: Camiler", Yeni Bor Gazetesi
23.1.1982. s. 3.; Anonim, Ni~de Turizm En~m~teri, Konya, 1991, s. 25; H. Pilehvarian, "Bor'da Dini Mimari", Sanat Tarihi Ara.surmalan Dergisi, II/6 (1989), s. 37.
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 101 için, cemekânla kapaulm~~ur21. Daha sonra yap~, 1983 ve 1993'de onar~m program~na al~narak kur~un kapl~~ çat~s~~ yenilenmi~~ ve minare tamir edilmi~-tir.
Caminin in~as~nda kesme ta~, tu~la, mermer, kur~un ve ah~ap malzeme kullan~lm~~t~r. Bat~~ cephe bir s~ ra kesme ta~, iki s~ra tu~layla alma~~ k sistemde örülmü~; güney ve do~u cepheler alt s~ radaki pencerelerin lento hizas~na kadar kesme ta~, üst lus~mlar ise bir s~ra ta~, iki s~ra tu~la ile alma~~k sistemde in~a edilmi~tir. Ayr~ca do~u cephedeki kesme ta~lar~n aralar~ na da dikey ola-rak birer tu~la yerle~tirilmi~tir. Pencerelerin söve ve lentolar~nda, son cemaat yerinin kemerlerinde, minarenin kaide ve papuçlu~unda kesme ta~; mihrap, minber, cümle kap~s~~ ve son cemaat yerinin sütunlar~ nda mermer; minarenin gövde, ~erefe ve pete~i ile pencere al~nl~ klar~nda tu~la; örtü sis-teminde ah~ap ve kur~un malzeme kullan~lm~~t~r (Resim: 2-5).
Caminin do~u, bat~~ ve güney duvarlar~na iki~er s~ra, kuzey duvar~na tek s~ra pencere aç~larak cepheler hareketlendirilmi~tir (Resim: 1-2). Alt s~radaki pencereler dikdörtgen kesidi ve demir parmakl~kl~, üst s~radaki pencereler sivri kemerli ve alç~~ ~ebekelidir. Ayr~ca alt s~radaki pencereler sivri kemerli al~nl~klarla dekore edilmi~tir. Cephe duvarlar~, onar~mlar s~ras~nda betondan yap~lan kirpi saçakla nihayetlenmektedir. Orijinalinde tu~la olabilir (Resim: 4). Cami, alttan düz ah~ap tavan ile üstten de k~rma kur~un çauyla örtülmü~-tür (Resim: 1).
Bedesten ve arastan~n üzerine in~a edilen camiye, kuzey cepheye yap~lan ve kan~~kl~ kl~~ yerle~tirilen toplam otuzalu basamakl~~ iki ta~~ merdivenden ç~ -k~l~r (Resim: 2). Son cemaat yerinin önüne, avlunun yerini tutmak üzere yanlar~~ ve önü aç~ k, üzeri e~imli ah~ap tavanla örtülen, 3.25 x 24.10 m. ölçü-lerinde bir d~~~ son cemaat yeri daha yap~lm~~t~r (Resim: 2,6). Yan taraflar~~ kapal~~ olan enine dikdörtgen planl~~ esas son cemaat yeri 7.25 x 21.85 m. bo-yutlar~nda olup, yedi sivri kemer gözlüdür (Çizim: 2). Kemerler, baklaval~~ ba~l~ldara sahip mermer sütunlara oturmaktad~r. Bu hacim yanlarda duvar-lara, önde sivri kemerlere istinad eden düz ah~ap tavanla kapaulm~~ur (Resim: 6-7). Son cemaat yerinin do~u ve bat~~ duvarlar~nda kar~~l~ kl~~ yerle~ti-rilmi~~ birer pencere ile güney duvar~nda sivri kemerli ve be~~ kenarl~~ ni~lere sahip iki mihrabiye bulunmaktad~r (Resim: 6,8). Cümle kap~s~n~n iki taraf~na
21 R. önen, "Bor'da Eski Eserler I: Sokullu Mehmet Pa~a Cami", Ye~il Bor Gazetesi,
23.6.1952, s. 2.
102 MEHMET 4:5ZKARCI
simetrik olarak yerle~tirilen mihrabiyeler 0.38 x 0.70 x 1.60 m. boyutlannda-d~r. Cümle kap~s~n~ n bulundu~u bölüm zemin seviyesinde kald~~~~ halde, yan bölümler namaz k~lmak amac~yla biraz yüksek tutulmu~tur (Resim: 6).
Harim lusm~na, kuzey duvar~nda aç~lan ve eksenden 0.65 m. do~u tarafa kayd~nlan cümle kap~s~ndan girilir. Bas~k kemerli ve söveli olan giri~~ aç~kl~~~~ 1.45 x 2.15 m. ölçülerindedir; kemer geçme tekni~inde yap~lm~~t~r. Kap~~ üç yandan düz ve profilli silmelerle ku~aulm~~ur (Resim: 9).
~ç mekan enine dikdörtgen planl~~ ve 11.30 x 21.85 m. ölçülerindedir (Çizim: 2). Harim, do~rudan duvarlara oturan ve zeminden yüksekli~i 6.75 m. olan düz ah~ap tavan ile örtülmü~tür. Tavan~n kiri~leri alttan tahtalar ça-k~larak kapaulm~~ur (Resim: 10). Oldukça geni~~ yap~lan harimde, mekan bü-tünlü~ü sa~lamak amac~yla ah~ap ayaklara yer verilmeden, tavan~n duvarlara istinad ettirilmesi dikkat çekicidir (Resim: 11). Bölüntüye u~ramadan iç me-kan~~ boydan boya örten tavan muhte~em bir görüntü sergilemektedir". Harim k~sm~; alt s~rada kuzey, güney ve do~u duvarlar~nda iki~er, bat~~ duva-r~ nda bir; üst s~ rada do~u, bat~~ ve güney duvarlarmda iki~er olmak üzere top-lam onüç pencereyle ayd~ nlaulm~~ur (Resim: 1-2). Dikdörtgen kesitli olan alt pencereler ortalama 1.20 x 1.80 m., sivri kemerli üst pencereler ise yakla~~k 0.60 x 1.20 m. boyudar~ndad~r.
Harimin güney duvar~na yerle~tirilen mukarnas kavsaral~~ mermer mih-rap, duvar~n ortas~ ndan 0.55 m. do~u tarafa kayd~nlm~~~ ve cümle kap~s~yla ayn~~ eksen üzerindedir (Resim: 10). Mihrap ni~inin derinli~i duvar kal~nl~~~~ içinde kald~~~~ için d~~a ta~~nu yapmaz. Fakat mihrab~n çerçevesi iç mekana do~ru 0.18 m.lik bir ç~ k~nu yapmaktad~ r. Mermer minber ise, mihrab~n bat~~ taraf~na yerle~tirilmi~tir (Resim: 10,12). Ayr~ca iç mekan~n bat~~ duvar~ nda 0.50 x 0.80 x 1.30 m. boyutlar~ nda dikdörtgen kestili bir dolap ni~i bulun-maktad~ r.
Harimin kuzey taraf~na yap~lan ah~ap mahfil, kap~n~n iki yan~na simetrik olarak yerle~tirilmi~fir. Ah~ap merdivenlerle ç~k~lan ve zeminden yüksekli~i 3.15 m. olan mahfiller yanlarda duvarlara, iki tarafta ah~ap ayaklar~n üzerine oturmaktad~ r (Resim: 13).
23 Ni~de kad~s~~ taraf~ ndan 1195 H./1780-81 M. tarihinde onaylanan Eyahiri Zilhicce 981 H./Nisan 1574 M. tarihli vakfiyenin suretinde cami, "gök kubbe alt~nda ikincisi bulunmayan yüksek bir bina" ~eklinde tan~mlanm~~t~r. Bkz. H. Atama~i, a.g.m., s. 3.
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 103 Caminin güneydo~u kö~esine yerle~tirilen yetmi~iki basamakl~~ ve tek ~e-refeli minareye, harimden ç~ k~lmaktad~r (Çizim: 2). Minarenin 0.72 x 1.50 m. ölçülerindeki kap~s~~ söveli ve bas~k kemerlidir. Kare planl~~ kaidesi güney cepheden d~~a 3.55 m. ç~ k~nt~~ yapmaktad~ r. Cami, bedestenin üzerine yap~l-d~~~~ için kaide de alt kat~n yüksekli~ince t~~tulmu~tur. Minarenin kaide ve pabuçlu~u kesme ta~; silindirik gövdesi, ~erefe ve petek k~sm~~ tu~ladan ya-p~lm~~; konik külah~~ ise kur~unla kaplanm~~ur (Resim: 5).
b) Süsleme:
Caminin cephe duvarlar~~ ta~~ ve tu~layla alma~~k sistemde örülerek, yap~ -n~n monoton görünü~ü giderilmeye çal~~~lm~~ur. Alt s~radaki pencereler iç-ten ve d~~tan sivri kemerli al~nl~klarla dekore edilmi~tir (Resim: 3-5). ~ç me-kânda dikkati çeken orijinal bezemeler mihrap ve minberde görülür. Ayr~ca yap~n~n iç duvarlar~~ ve ah~ap tavan~~ muhtemelen 1288 H./1871-72 M. y~l~n-daki onar~mda çe~itli ~ekillerde süslenmi~tir.
Son cemaat yeri ile harimin duvarlar~~ kalem i~i tekni~inde yap~lan çe~itli renklerde çiçek ve k~vr~k dallardan olu~an bitkisel motif ve yaz~larla dekore edilmi~tir (Resim: 6, 8, 10, 13). Ayr~ca duvarlara yuvarlak kemerli al~nl~ klara sahip, içlerine çiçekli-vazolar i~lenen pencere biçiminde süslemeler yap~lm~~, al~nl~ klanna da çe~itli âyet ve hadisler yaz~lm~~t~r (Resim: 14-15). Duvarlar~n üst k~sm~na ise Allah, Muhammed ve dört halife ile Hasan ve Hüseyin'in isimleri yaz~lm~~t~r. Duvarlardaki bitkisel motifler döneminin eklektik üslü-bunu yas~tmaktad~r.
Harim ve son cemaat yerinin düz ah~ap tavanlan ince ç~ talarla kare ~ek-linde kasetlenerek dekore edilmi~tir. Ayr~ ca harimin tavan~na yakla~~ k 2.00 x 2.00 m. boyutlannda üç göbek yap~lm~~; ortadaki göbek ince ç~ talarla baklava biçiminde, di~erleri kare ~eklinde bezenmi~tir. Ayr~ca göbeklerden birinin içi ah~aptan yap~lan papatya motifleriyle hareketlendirilmi~tir (Resim: 11). Son cemaat yerinin orta k~sm~ ndaki göbek ise, yine ç~ talarla alt~gen bi-çiminde bezenmi~tir (Resim: 6-7). Tavan ve duvarlardaki motifler ile ah~ap mahfil çe~itli renklerde boyanm~~t~r.
Mihrap:
An~tsal görünü~te olan mukarnas kavsaral~~ mihrap 2.85 x 4.70 m. ölçüle-rinde ve d~~tan içe do~ru hafif kademelenmektedir. Mermer mihrap sade bi-çimde yap~larak, düz ve profilli silmelerle üç yandan ku~aulm~~ur. Mihrab~n
104 MEHMET ÖZKARCI
üst taraf~ n~~ s~ n~ rland~ ran taç k~sm~~ kabartma tekni~inde i~lenen iki farkl~~ palmet motifinin atla~nal~~ olarak s~ralanmas~ndan olu~an süslemeyle be-zenmi~tir (Resim: 10,16).
Mihrap ni~i yedi kenarl~~ ve 0.50 x 1.00 x 1.66 m. boyutlar~ndad~r (Resim: 10). Alt~~ mukarnas s~ ras~ndan olu~an kavsara 1.32. m. yüksekli~indedir (Resim: 12). Mukarnas yuvalar' fazla derin ve yayvan de~ildir. Alttan birinci ve ikinci s~radaki mukarnaslar konsol ç~ k~nt~ hr~~ olu~turmaktad~r. Kavsaran~n yüksekli~i geni~li~inden fazla oldu~u için dar ve uzun üçgen biçiminde olup, üçgen tepeye do~ru kademelenerek daral~ r. Ni~in kö~elerine, ba~l~k ve ka-idelere sahip sekizgen kesitli sade sütunceler yerle~tirilmi~tir. Kavsara kö~e-
simetrik olarak yerle~tirilen ve geometrik motiflerle bezenen iki kaba-rayla süslenmi~tir. Kavsar~n~n üst k~sm~nda bir kartu~~ içerisine al~nan âyet ki-tabesi bulunur (Resim: 12). Mihrapda döneminin özelli~i olarak a~~r~~ süsle-melere yer verilmeyerek, dengeli bir ~ekilde bezendi~i görülür.
Minber:
Mermerden yap~ lan minber dokuz basamakl~~ olup, 0.90 m. geni~li~inde ve 3.65 m. uzunlu~undad~ r (Resim: 10). Düz ve profilli silmelerle üç yandan ku~aulan bas~ k kemerli kap~~ aç~ kl~~~~ 0.54 x 1.47 m. ölçülerindedir. Kap~n~n taç k~sm~na kartu~~ içerisine al~nan tek sat~rl~ k "âyet" kitabesi yerle~tirilerek, kitabenin etraf~~ palmet ve rumilerle bezenmi~tir. Yaz~~ ve bitkisel motifler ka-bartma tekni~inde yap~lm~~t~ r (Resim: 17). Merdiven korkulu~-u ile iç içe iki üçgenden olu~an yan aynal~klar sade tutulmu~tur. Süpürgelik k~sm~n~n her ik taraf~, dikdörtgen çerçeveler içerisine al~nan ka~~ kemerli üçer küçük aç~k-l~ kla hareketlendirilmi~tir. Tahtalt~~ geçit k~sm~~ sivri kemerli ve 0.54 x 1.40 m. ölçülerindedir. Tahtalu k~s~m~ nda da bezemeye yer verilmi~tir. Taht k~sm~-n~ n konik külâh~, sivri kemerler yard~m~yla, baklaval~~ ba~l~klara sahip 0.95 m. yüksekli~inde dört sütun üzerine oturmaktad~ r. Kemerler siyah ve beyaz mermerlerin atlamal~~ olarak yerle~tirilmesiyle yap~ lm~~t~ r (Resim: 10). Minber Osmanl~~ dönemi mermer minberlerinin bütün özelliklerini yans~ t-maktad~ r. Minberin baz~~ yerleri, siyah, k~rm~z~~ ve ye~il renge boyanm~~t~r.
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 105
Kitabeler:
Camide; onar~m, âyet ve hadis kitabeleri vard~ r.
Onar~m Kitabeleri:
Onar~m kitabeleri cümle kap~s~n~n d~~~ ve iç k~s~mlar~~ ile mihrab~~~~ üst k~sm~nda bulunmaktad~r.
Cümle kap~s~n~n d~~~ taraf~ ndaki kitabe mermer üzerine iki sat~r olarak yaz~lm~~t~r (Resim: 9).
Ls1
LA; .J.J I
\YN."Mâ~â-Allâh teâlâ. 1210" (Yüce Allah nazardan saklas~n 1210 H./1795-96 M).
Cümle kap~s~n~n iç taraf~~ ile mihrabm üst taraf~ndaki kitabeler boya ile yaz~lm~~t~ r. Kap~n~n üst taraf~na (Resim: 15);
Lo.n..a3 a-UI L'1.•
1 Y AA "Mâ~â-Allâh teli
1288"
(Yüce Allah nazardan saklas~n 1288 H./1871-72 M.).
Mihrab~n üst taraf~na da bir çelenk içerisine; "Allah, Muhammed ve dört halifenin ismi ile YAA (1288 H./1871-72 M.)" yaz~lm~~t~ r (Resim: 16).
Bu tarihlere göre cami önce 1210 H./1795-96 M., daha sonra 1288 H./1871-72 M. y~llar~nda tamir görmü~tür. Duvar ile tavandaki süsleme ve yaz~lar~n ikinci onar~mda yap~ld~~~~ anla~~lmaktad~ r.
Ayet Kitabeleri:
Ayet kitabeleri, mihrap ve minber ile duvarlarda bulunmaktad~ r; duvar-lara boyalarla yaz~lanlar onar~mlar s~ras~ nda yap~lm~~t~r.
Mihrab~n üst k~sm~ndaki kitabe nesil~~ hatla tek sat~r olarak yaz~ lm~~t~ r (Resim: 12).
Y 511 / 1"!../çj t+.4' J"; 3 142•Ç "Küllemâ dehale 'aleyhâ Zekeriyel-mihrâb"
106 MEHMET ÖZKARCI
(Zekeriyya, onun yan~na, mâbede her giri~inde bir r~z~k bulurdu) 21.
Minberin taç k~sm~ndaki kitabe nesih hatla tek sat~ r olarak yaz~lm~~t~r (Resim: 17).
. )LUI
14 4:4 r
3t-
"Selâmün'aleyküm bimâ sabertüm feni'me ukbe'd-dâr"
"(Melekler:) Sabretti~inize kar~~ l~k size selâm olsun! Dünya yurdunun sonu (cennet) ne güzeldir! (derler)"25.
Harimin bat~~ duvar~ ndaki kitabe nesih hatla tek sat~ r olarak yaz~lm~~ur(Resim: 14).
"Ve inneke le'alâ hulukin azim" (Ve sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin)26.
Harimin güney duvar~n~n bat~~ kö~esindeki kitabe de nesih hada tek sat~r olarak yaz~lm~~t~r (Resim: 14).
.iJU.I 4:7...+1 4.1.1 1 ..£1
"Fetebârekellâhü ahsenül-l~âlikin" (Yap~ p yaratanlarm en güzeli olan Allah pek yiicedir27.
Hadis Kitabesi:
Bu kitabe bat~~ duvar~na nesih hatla tek sat~r olarak yaz~lm~~t~r (Resim: 14).
.
il;U iJ',J
J4J
"Levlâke levlâke lemâ halektü'l-eflâke" "(Ey Resülüm) sen olmasayd~n âlemleri yaratmazd~m".21 Al-i ~ mrân Süresi, âyet: 37; bkz. A. özek ve di~erleri, Kur'an-~~ Keri~n ve Aç~klamal~~ Meâli,
Ankara, 1993, s. 53.
25 Ra'd Süresi, âyet: 24; bkz. A. özek ve di~erleri, a.g.e., s. 251. 26 Kalem Süresi, âyet: 4; bkz. A. Özek ve di~erleri, a.g.e. s. 563. 27 Mü'minün Süresi, âyet: 14; bkz. A. özek ve di~erleri, a.g.e., s. 341.
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 107
II-BEDESTEN - ARASTA a) Mimari
Sokullu Mehmet Pa~a bedesteni ve arastas~ ", do~u-bat~~ do~rultusunda yerle~tirilmi~~ ve ba~~ms~z bir yap~~ halinde in~a edilmeyerek alt kat "bedesten-arasta", üst kat "cami" olarak düzenlenmi~tir (Çizim: 3; Resim: 1-3). Bu özel-li~iyle Türk bedesten mimarisinde "kat bedestenleri" grubuna girer29, Yap~~ ayn~~ zamanda "arastal~~ bedesten" ~emas~ nda planlanm~~ 30; güney tarafa be-desten, kuzey tarafa bedestene biti~ik olarak arasta formunda bölüm yerle~ti-rilmi~tir.
Arasta bölümünün tamam~ , bedestenin ise yar~s~~ günümüze gelmi~tir. Çevredeki ya~l~~ ki~ilerden ö~rendi~imize göre, bedestenin bat~~ taraftan yak-la~~k yar~s~~ 1938 y~l~~ civar~ nda y~ k~ larak bir k~sm~~ yola gitmi~, bir k~sm~ na da çay bahçesi yap~lm~~t~r. Bugün onar~m halinde olan yap~ n~ n, iç mekân~ ndaki dükkânlar s~vanarak badana edilmi~~ ve ah~ap do~ramalar tamamen yeni-lenmi~tir. Yap~ n~n örtü sisteminde tu~la, di~er taraflarda kesme ta~~ malzeme kullan~lm~~t~r.
Bedesten Bölümü:
Bedesten k~sm~~ "arasta" tipinde yap~lm~~t~ r. Bu plan ~emas~ ndaki bedestenlerin üzerleri örtülü arastalardan ayr~lan yönü, uçlarda ve yanlarda kap~ -lara yer verilerek iç mekândaki dükkânlar~ n güvenceye al~ nm~~~ olmas~ d~ r. Yukar~da da belirtti~imiz gibi bedestenin yakla~~ k yar~s~~ y~ k~ld~~~~ için günü-müze do~u ve kuzey cephelerdeki cümle kap~lar~~ ile iç mekânda onyedi dükkân ve 0.90 x 1.60 m. boytillar~ nda iki hücre gelmi~tir (Çizim: 3; Resim:
28 M. Cezar, yap~y~~ "Bor Bedesteni" ~eklinde tan~ tm~~ur.Ara~urmac~~ yap~ n~ n plan ve
resim-lerini yay~nlamadan sadece tarihçesi hakk~ nda bir paragraf halinde k~saca bilgi vermi~tir. Bkz. M. Cezar, a.g.e., s. 285.
2<-1 M. Cezar, bedestenleri plan tiplerine göre alt~~ gruba ayr~ lm~~t~ r. Bu konuda bkz. M.
Cezar, a.g.e., s. 221.
30 Bedesten kelimesi~~i~~~ ash Farsça "bezzezistan" olup kuma~, bez sat~ lan kapal~~ çar~~~ de-mektir. Bedestenier önceleri kuma~~ ve bez sat~ lmak için yap~ lm~~, sonradan kuma~~ tüccarlar~~ kadar, k~ymetli mallar ve antika e~ya al~ m sat~m~~ yapan esnaflar da bedestenlere yerle~mi~lerdir. Arasta ise, üstü örtülü veya dükkanlarm~ n önü sacakl~~ çar~~lara verilen isimdir. Dükkanlar bir sis-tem dahilinde yap~larak bulunduklar~~ yeri süsledikleri için Farsça siislemek manas~ n~~ alan "aras-ten" mastar~ndan al~ narak bunlara "arasta" ad~~ verlimi~tir. Bkz. O. Ergin, Türk ~ehirlerinde ~maret Sistemi, ~stanbul, 1939, s. 38; C.E. Arseven, "Arasta"mad., Sanat Ansiklopedisi, I, Be~inci Bask~, ~stanbul, 1983, s. 95; M. Cezar, a.g.e., s. 306-307; ~. Turan., Türk Kültür Tarihi, Ankara, 1990, s. 277.
108 MEHMET ~IZKARCI
4, 18-19). Bu hücrelerin dükkan olarak m~, yoksa ba~ka bir amaçla m~~ yap~l-d~~~n~~ bilemiyoruz. Önceden bedestenin; do~u ve bat~~ cepheleri ile kuzey cephesinin ortas~ nda birer kap~ya, iç mekânda da soka~~n iki taraf~na s~rala-nan toplam otuzdört dükkana sahip oldu~unu dü~ünmekteyiz. Çünkü Sokullu Mehmet Pa~a'n~n Evahiri Zilhicce 981 H./1574 y~l~~ Nisan ay~~ sonla-r~ na ait vakfiyesinde; Bor'da yapt~rd~~~~ bedestenin içinde k~rk, d~~~nda k~rk-sekiz dükkan~n oldu~u belirtilmektedir31. D~~~ taraftaki dükkânlardan dördü bedestenin do~u cephesinde, üçü camiye ç~k~~~~ sa~layan merdivenin alt~nda olmak üzere sadece yedisi günümüze gelmi~tir (Resim: 2); di~erlerinin ise nas~l planland~~~n~~ bilemiyoruz. ~ç taraftaki dükkânlardan ise alt~s~~ arasta bö-lümünde yer almakta, geriye kalan otuzdört dükkân~n da bedesten k~s~-manda oldu~u anla~~lmaktad~r. Vakfiyede yap~, arasta-bedesten ay~r~m~~ ya-p~lmadan sadece "bezzâzistan" (bedesten) olarak tan~mlanm~~t~r.
Kuzey cephede aç~ lan kap~n~n önceden cephenin ortalar~nda yer ald~~~~ anla~~lmaktad~r (Resim: 18). Bu kap~n~n do~u tarafindaki onyedi dükkan ile 0.90 x 1.60 m. ölçülerinde iki hücre günümüze gelmi~tir. Dükkanlar soka~~n iki taraf~na, hücreler ise do~udaki kap~n~n iki yan~na simetrik olarak yerle~ti-rilmi~tir. E~er bu iki hücre vakfiyede dükkan olarak kabul edilmi~se dükkan say~s~~ ondokuza ula~makta, y~ k~lan dükkanlar~n ise onbe~~ oldu~u ortaya ç~k-maktad~ r. ~ayet iki küçük hacmin dükkan ~eklinde tesis edilmedi~ini dü~ü-nürsek, onyedi dükkan~n günümüze gelmedi~i anla~~lmaktad~r. Durum böyle olursa, iç mekanda yer alan otuzdört dükkan~n ikiye bölünerek, kuzey cephedeki kap~n~n iki yan~na simetrik olarak yerle~tirildi~ini dü~ünebiliriz. Y~ne Sokullu Mehmet Pa~a'n~n bu bedestenle beraber ayn~~ tarihte Ni~de'de yapt~rd~~~~ bedesten de arasta tipinde olup ikisi uçlarda, biri ortada olmak üzere üç kap~ya sahiptir. ~ç mekanda soka~~n iki taraf~na s~ralanan dükkan-lar, orta kap~n~n iki taraf~ na simetrik olarak yerle~tirilmeye çal~~~lm~~ur. Ayr~ca Osmanl~~ mimarisinde arasta tipinde üç kap~l~~ olan bedestenlerin ge-nelinde ayn~~ ~emaya sahip oldu~u görülür. Boredaki bedestenin günümüze ula~an bölümünde soka~~n üzeri takviye kemerli be~ik tonozla, kuzeydeki kap~n~n ön k~sm~~ çapraz tonozla kapaulm~~ur (Resim: 19-20). Bedestenin
31 Vak~ flar Genel Müdürlü~ü Ar~ivi, Defter Nu: 2104, S~ra Nu: 323, s. 442.
Evliya Çelebi de bedestenden, "altm~~~ adet arasta clükkânl~" ~eklinde bahsetmi~tir. Vakftyede ise, yap 'çinde k~rk (40), d~~~ nda lurksekiz (48) olmak üzere toplam seksensekiz (88) dükkan~n oldu~u belirtilmektedir. Fakat Evliya Çelebi dükkanlar~~ eksik mi kaydetti, yoksa Boru ziyaret etti~i zaman d~~~ taraftaki yirmisekiz dükkan~n y~k~lm~~~ m~~ oldu~unu bilemiyoruz. Bkz. Evliya (»bi Siyil~alatiamn, V, s. 80.
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 109 kuzey cephesindeki kap~n~n bat~~ taraf~nda yer alan bölüm tamamen y~k~ -l~nca, kemer aç~kl~~~n~n içine sonradan kap~~ ve pencere yerle~tirilerek di~er taraflar ta~~ ile örülmü~tür (Resim: 3). Günümüzde kuzeydeki orijinal kap~~ ile bat~~ cephede kemerin içine yap~lan basit kap~~ birbirine biti~iktir (Resim: 18). Hiçbir Osmanl~~ bedesteninde böyle birbirine yak~n iki kap~ya yer verilme-mi~tir. Bu durum da, kuzeydeki kap~n~ n, cephenin ortalar~nda aç~ld~~~n~~ göstermektedir.
Bugün bedestenin iç mekân~na üç kap~dan girilmektedir. Bunlardan do~u ve kuzey cephedekiler orijinal, bat~~ cephedeki ise yukar~da belirtti~imiz sebeplerden dolay~~ sivri kemerin içine sonradan yerle~tirilmi~tir (Resim: 3-4, 18). Kuzey cephedeki kap~~ duvardan ileri 0.52 m. ç~ k~ nt~~ yapmaktad~r. Bas~ k kemerli ve söveli olan 1.52 x 2.50 m. boyutlanndaki esas giri~~ aç~ kl~~~, sivri ku~atma kemeriyle çevrelenmi~tir (Resim: 18). Do~u cephede yer alan cümle kap~s~ n~n 2.30 x 3.60 m. ölçülerindeki ana ni~i, sivri kemer tonozlu kavsa-rayla örtülmü~tür. Söveli ve bas~k kemerli esas giri~~ aç~ kl~~~~ ise 1.90 x 2.40 m. boyutlar~ndad~r (Resim: 4). Kap~n~n iki yan~na simetrik olarak dört dükkân yerle~tirilmi~tir; bunlar~n ikisi d~~a, ikisi de kap~n~n ana ni~ine aç~lmaktad~ r. Be~ik tonozlarla örtülen bu hacimlerin ebatlar~~ 1.50 x 1.65 m. ile 1.90 x 2.30 m. aras~nda de~i~mektedir.
Bedestenin içi; do~u-bat~~ do~rultusunda uzanan 7.20 x 27.40 m. ölçüle-rindeki soka~~n iki taraf~na kar~~l~kl~~ yerle~tirilen ve do~rudan soka~a aç~lan toplam onyedi dükkândan olu~ur (Çizim: 3; Resim: 19-21). Dükkanlar~n do-kuzu güney tarafta, di~erleri kuzey tarafta yer al~ r. Bu mekânlar mahzen (hücre) özelli~inde olmay~p, gerçek birer dükkân özelli~i gösterirler. Ayr~ca do~udaki kap~n~n iki yan~ na simetrik olarak yerle~tirilen ve soka~a aç~lan 0.90 x 1.60 m. ölçülerinde iki hücre daha bulunmaktad~r. Soka~~n bat~~ taraf-tan 6.90 m. lik k~sm~~ çapraz tonozla, di~er k~s~mlar ise dört takviye kemeriyle desteklenen be~ik tonozla kapat~lm~~t~r. Do~rudan soka~a aç~lan ve boyutlar~~ 1.95 x 2.10 m. ile 2.60 x 4.20 m. aras~nda de~i~en dükkânlar~ n ikisi yar~m çapraz tonozla, di~erleri be~ik tonozla kapat~lm~~t~ r. Dükkanlar~n zemini, sokaktan bir basamak yüksektir. Bedestenin içi, soka~~n tonozum~n güney ete~inde aç~lan be~~ mazgal pencereyle ayd~nlat~ lm~~t~r; güvenlik sebebiyle pencerelerin hem az, hem de üst k~sma aç~ld~~~~ görülmektedir (Resim: 21).
Orijinalinde bedestenin, tahminen 50.00 m. civar~nda uzunlu~a sahip soka~~n iki yan~nda s~ ralanan otuzdört (34) dükkândan meydana geldi~ini sanmaktarz. Ayr~ca kuzey cephenin ortalar~na yerle~tirilen kap~n~n ön k~sm~~
110 MEHMET (5ZKARCI
çapraz tonozla örtülmü~tür. Buradan itibaren y~k~lan k~sm~n soka~~n~n da, do~u taraftaki gibi, takviye kemerleriyle desteklenen be~ik tonozla kapauld~-~~n~~ dü~ünmekteyiz. Önceden bat~~ cephede yer alan kap~n~ n ise, ne gibi özelli~e sahip oldu~un bilemiyoruz.
Arasta Bölümü:
Bu k~s~m, bedestene biti~ik olarak kuzey tarafa yerle~tirilmi~~ ve her iki bölüm organik bir bütünlük olu~turmaktad~r (Çizim: 3; Resim: 18). Bu bö-lüm arasta biçiminde in~a edilerek, 6.20 x 23.75 m. ölçülerindeki be~ik nozlu soka~~n kuzey taraf~na alt~~ dükkân yap~ lm~~t~r (Resim: 22). Be~ik to-nozlarla örtülen mekânlar do~rudan, do~u bat~~ do~rultusunda uzanan so-ka~a aç~ l~rlar. Dükkânlann zemini sokaktan bir basamak yüksekte tutulmu~~ ve boyutlar~~ 2.80 x 3.70 m. ile 3.30 x 3.70 m. aras~nda de~i~mektedir. Do~rudan be~ik tonozla d~~a aç~ lan soka~~n iki taraf~na sonradan kap~~ ve pencere yerle~tirilerek kapaulm~~ur (Resim: 2, 18).
Arastan~ n kuzey cephesinde caminin merdivenlerinin alt~na, be~ik to-nozlarla örtülen üç dükkân yap~lm~~t~r. Do~rudan caddeye aç~lan bu hacim-lerin ölçüsü 1,70 x 2.55 m. ile 1.70 x 3.15 m. aras~ndad~r (Resim: 2).
b) Süsleme:
Yap~~ oldukça sade in~a edilmi~tir. Sadece kuzey cephedeki kap~ n~n ku-~atma kemeri ile do~u cephesindeki kap~n~ n kavsara kemeri siyah ve sa-r~ mtrak renkteki ta~lann atlamal~~ olarak yerle~tirilmesiyle örülerek, cepheler hareketlendirilmi~tir (Resim: 4, 18). Ayr~ca do~u cephedeki kap~da kalem i~i tekni~inde bitkisel bezemeler görülür (Resim: 4). Bu süslemelerin, camideki bezemelerle beraber 1288 H./1871-72 M. y~l~ndaki onar~mlar s~ras~nda ya-p~ld~~~~ anla~~lmaktad~r.
III- HAMAM a) Mimari:
Sokullu Mehmet Pa~a Hamam~, 887 m2 olup, çifte hamam olarak in~a edilmi~tir32. Do~u-bat~~ do~rultusunda uzanan hamam~n kuzey taraf~na erkek-
32 Evliya Çelebi, bu yap~da ii "Sokullu Mehmet Pa~a Hamam~" ~eklinde bahsederek, çar~~~
içinde yer ald~~~ n~~ ve içinin çok ferah oldu~unu belirtmektedir. Ayr~ca Bor'da bu hamamdan ba~ka Karamano~ullan zaman~nda in~a edilen bir çifte hamam daha bulunmaktad~r. Halk bu yap~ya yap~m tarihinden dolay~~ "Eski Hamam" (1460 y~l~~ civan), daha sonra yap~lan Sokullu
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 111 ler k~sm~, güne taraf~ na kad~ nlar k~sm~~ yerle~tirilmi~tir (Çizim: 7; Resim: 23-25). Her iki bölüm ayn~~ plan ve ayn~~ ölçülerde yap~lm~~, sadece erkekler k~sm~ n~ n soyunmal~~~~ di~erinden biraz büyük tutulmu~tur. Yap~~ kuzey-güney yönünde hafif meyilli bir arazi üzerine in~a edildi~i için, yol seviyesinden bi-raz a~a~~da kalmaktad~ r (Resim: 24). Bundan dolay~~ erkekler k~sm~n~n cümle kap~s~ na be~~ ta~~ basamakl~~ merdivenle inilmektedir (Resim: 26).
Orijinal özelliklerini büyük ölçüde koruyarak günümüze gelen yap~, çe-~itli zamanlarda baz~~ onar~mlar görmü~tür. Tesbit edebildi~imiz kadar~yla yap~~ 1326 H./1908 M., 1952 ve 1956 y~ llar~ nda tamir görmü~tür". Bu ona-r~mlar s~ ras~ nda; soyunmal~k bölümlerine betondan kabinler yap~lm~~, duvar-lar ve örtü sistemleri içten s~vanarak badana edilmi~, ~ l~ kl~k ve s~cakl~k bö-lümlerinde zeminler karo ile duvarlar~n alt k~sm~~ beton mozaikle, örtü sis-temleri ise üstten beton ile kaplanm~~ur (Resim: 25). Ayr~ca hamam~ n geri-sinde yer alan külhan yeniden in~a edilerek, üzerine dükkanlar yap~lm~~, bat~~ cephenin güney taraf~na da sonradan basit bir çe~me yerle~tirilmi~tir.
Hamam~n cephe duvarlar~~ bir s~ ra kesme ta~, iki s~ ra tu~la ile alma~~k sis-temde örülmü~tür (Resim: 23-24). Örtü sistemlerinde ve iç duvarlarda tu~la, ön cephede aç~lan kap~~ ve pencerelerin söve, lento ve kemerleri ile su kurna-
Mehmet Pa~a Hamam~'na (1574 y~l~~ civar~). "Yeni Hamam" ad~ n~~ vermi~lerdir. Ayr~ca Bor'daki bu iki hamam hakk~nda Piri Zade Esat Beyin 1326 H./1908 M. tarihinde yay~ nlad~~~, uzunca nefis bir methiyesi bulunmaktad~r. Baz~~ yay~ nlarda da bu yap~~ "Yeni Hamam", "Yenipazar Hamam~" "Pa~a Hamam~" ~eklinde tamularak, plan ve resimleri verilmeden bir-iki sat~ r olarak bahsedilmi~tir. Bkz. A. Gabriel, a.g.e., s. 155; A. Galanti, a.g.e. s. 72; R. Önen, "Bor Hamamlar~~ ve Piri Zade Esat Bey'in Methiyesi", Ye~il Bor Gazetesi, 3.7.1950, s. 2; H. Ataman, "Bor Hamamlar~" Ye~il Bor Gazetesi, 1.5.1953, s. 1; Evliya Çelebi Seyal~atnâmesi, V, s. 80.; Ni~de il
Y~ll~~~, s. 17; Ni~de Turizm Envanteri s. 25.
Vak~f eserleri olan Eski Hamam ile Sokullu Mehmet Pa~a Hamam~ , Osmanl~lar ~ n son dö-nemlerinde ~ah~slara saulm~~ur. Istanbul'dan Bor kad~l~~ma hitaben yaz~lan Ramazan 1262 H./A~ustos 1846 M. tarihli belgede Bor'daki iki hamam~ n Sarraf Artin'in mölkiyetinde oldu~u ve bunlar~ n 4.5 y~ll~ k kiralar~~~~~~~ toplam~~ olan 16.092 kuru~un toplanmas~~ istenilmektedir. Daha sonra bu hamamlar 1290 H./1873-74 M. y~l~ nda Bor Belediyesi taraf~ ndan sat~n al~nm~~t~r. Bkz. R. Önen, "Bor Hamamlar~..., Ye~il Bor Gazetesi, 3.7.1950, s. 2; R. Önen, "Bor Hamamlan" Ye~il
Bor Gazetesi, 13.7.1953, s. 3.
33 Hamam muhtemelen daha önce de tamir görmekle beraber, kaynaklardan tesbit
ede-bildi~imiz kadar~yla ~ lk onar~ m~n 1326 H./1908 M. y~l~ nda oldu~unu ö~reniyoruz. Piri Zade Esat Bey'in Bor'daki iki hamamla ilgili 1326 H./1908 M. tarihli methiyesinde hamamlann 300 lira harcanarak tamir edildi~i belirtilmektedir. Hamam~ n 1952'deki onar~ m~ na da 19.000 lira harcanm~~ur. Bkz. R. Önen, "Bor Hamamlar~....", Ye~il Bor Gazetesi, 3.7.1950, s. 2; R. Önen, "Bor Hamamlar~", Ye~il Bor Gazetesi, 29.9.1952. s. 1; Vak~ flar Genel Müdürlü~ü A~~ivi, Dosya
112 MEHMET OZKARCI
lar~ nda mermer malzeme kullan~lm~~t~ r. Il~ kl~k ve s~cakl~k bölümlerindeki hacimlere geçi~i sa~layan hafif sivri kemerli kap~~ aç~kl~klar~n~n boyutlar~~ 0.60 x 1.50 m. ile 0.70 x 1.65 m. aras~ nda de~i~mektedir.
Erkekler K~sm~.
Erkeler k~sm~, dört eyvanl~~ ve kö~e hücreli hamamlar grubuna girer. Bu k~s~m; soyunmal~ k, ~l~kl~ k, s~cakl~ k ve halvetleri ile s~cakl~~a biti~ik su deposu ve külhandan olu~ur. S~cak su deposu ve külhan, erkek ve kad~nlar bölümünün arkas~ na boydan boya yerle~tirilmi~tir (Çizim: 7).
Soyunmal~~a, bat~~ cephesinin ortas~nda aç~lan 1.10 x 1.92 m. boyutla-r~nda bas~ k kemerli kap~dan girilir. Kap~~ üç yandan profilli silmelerle çerçeve içine al~nm~~~ ve kemer geçme tekni~inde yap~lm~~t~r. Giri~in önüne 1.90 x 2.70 m. ölçülerinde tek gözlü revak yerle~tirilerek yap~ya an~ tsal bir görünü~~ kazand~ r~lm~~ur (Resim: 26). Revak düz betonla örtülmü~~ olup, üç sivri kemer yard~m~yla önde mukarnasl~~ ba~l~ klara sahip iki sekizgen kesitli mermer sütuna, do~u tarafta duvara istinad etmektedir. Revak~n örtü sistemi onar~mlar s~ras~nda yap~lm~~t~r. Orijinalinde ise kubbe veya tonozla örtüldü-~ünü sanmaktarz. Hamam~n bat~~ cephesinin kuzey kö~esi pahlanarak yumu-~at~lm~~t~ r. Soyunmal~k 9.70 x 13.00 m. ölçülerinde boyuna dikdörtgen ~ek-linde olup, iki bölüm ha~ek-linde tanzim edilmi~tir. Kare plan olu~turmak ama-c~yla soyunmal~~~n bat~~ taraf~na; kö~edekiler aynal~~ tonozlarla, ortadaki pan-dantifli sekiz dilimli kubbeyle kapat~lan ve sivri kemerlerle orta mekâna aç~-lan 3.30 m. derinli~inde üç hacim yerle~tirilmi~tir (Çizim: 7; Resim: 27). Bu hacimlerin örtü sistemleri sivri kemerler yard~m~yla yanlarda duvarlara, önde ve arkada sekizgen kesitli iki sütun ile dört duvar payesine istinad etmekte-dir. Aynal~~ tonozlarla kapat~lan yan hacimlerin zemini, orta mekândan iki basamak yüksek tutulmu~tur. Kare planl~~ orta mekân, tromplarla geçilen 9.60 m. çap~ nda kubbeyle kapaulm~~ur; geçi~~ elemanlar~n~n aras~nda kalan duvar yüzeyleri sa~~ r sivri kemerlerle hareketlendirilmi~tir (Resim: 28-29). Kubbe yakla~~ k 1.60 m. yüksekli~inde sekizgen kasnak üzerine oturmaktad~r (Resim: 25). Kubbe fenerinin alt~nda sekizgen planl~~ f~sk~yeli ~ad~rvan yer al~ r (Resim: 28). Duvar kenarlar~ nda olmas~~ gereken soyunma sekileri, ona-r~mlar s~ ras~ nda kald~r~ larak beton kabineler yap~lm~~t~ r (Resim: 27). Soyunmal~~~n kuzey ve güney duvarlar~nda dikdörtgen kesitli toplam alt~~ do-
31 S. Eyice, hamamlar~~ s~cakl~ k bölümlerine göre tipolojik olarak s~ mfland~rm~~ur. Bu
ko-nuda daha geni~~ bilgi için bkz. S. Eyice, "~znik'te Büyük Hamam ve Osmanl~~ Devri Hamamlar~~ Hakk~ nda Bir Deneme", Tarih De~gisi, IX/15 (1960), s. 99-120.
N~ÜDE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 113 lap ni~i bulunmaktad~r. ~ç mekân~n ayd~ nl~~~; kuzey ve güney duvarlar~nda birer, bat~~ duvar~nda iki ve kubbe kasna~~nda iki adet olmak üzere, kubbe feneri hariç, toplam alt~~ pencereyle sa~lanm~~t~r. Duvarlardaki pencereler dikdörtgen kesitli, kubbe kasna~~ndaki d~~tan dikdörtgen, içten sivri kemer-lidir (Resim: 27-28). Güney duvarda aç~lan pencere sonradan kapaulm~~ur. Soyunmal~~~ n do~u duvar~nda ~likl~~a ve hela k~sm~na geçi~i sa~layan iki kap~~ yer al~r; helâya aç~lan kap~~ sonradan kapaularak ni~~ ~ekline dönü~türülmü~-tür (Resim: 28).
Il~kl~k "L" ~eklinde planlanm~~~ ve üç bölümden olu~maktad~r (Çizim: 7). Kuzey taraf pandantifli kubbeyle, güney taraf tromplarla geçilen oval biçi-minde sekiz dilimli kubbemsi tonozla, do~u taraf aynal~~ tonozla kapat~larak iç mekan hareketlendirilmi~tir (Resim: 30-32). Örtü sistemleri sivri kemerler yard~m~yla duvarlara ve duvar payelerine istinad etmektedir. Bu bölümde ebatlar~~ farkl~~ dikdörtgen kesitli ve sivri kemerli toplam dokuz dolap ni~ine yer verilmi~tir. Hela, ~l~ kl~~~n güney taraf~na yerle~tirilmi~tir. Bu mekâna, ~l~kl~~~n güney duvar~ n~n bat~~ kö~esinde yer alan aç~ kl~ktan ula~~lmaktad~ r. Helâya geçisi sa~layan soyunmal~~~n do~u duvar~ ndaki kap~~ ise, sonradan kapaulm~~ur. Bu hacim 3.20 m. çap~nda pandantifli kubbeyle kapaulm~~ur (Resim: 33). ~ç mekanda üç göz hücre ile be~~ dolap ni~i bulunmaktad~r. Il~ kl~ k k~sm~~ elliiki, hela ise ondokuz ~~~ k gözüyle ayd~nlat~ lm~~ur. Il~ kl~~~n do~u duvar~nda aç~lan dikdörtgen kesitli kap~dan s~cakl~ k bölümüne geçil-mektedir (Resim: 32).
S~cakl~ k bölümü; ortada merkezi mekan, bunun euafina aksiyal olarak yerle~tirilen dört eyvan ve kö~e halvetlerinden meydana gelen bir ~emaya sa-hiptir (Çizim: 7). Bat~~ eyvan~n derinli~i; ~l~ kl~ k bölümünün "L" ~eklinde planlanmas~ ndan dolay~, di~erlerine göre az tutulmu~tur. Eyvanlar sivri ke-merlerle, halvetler ise birer kap~yla orta hacme aç~l~ rlar (Resim: 34-35). Merkezi mekân, dört sivri kemerin üzerine oturan 5.00 m. çap~nda pandan-tifili kubbeyle örtülmü~tür (Resim: 34). Kubbede ellibe~~ ~~~k gözü aç~larak iç mekân ayd~nlaulm~~ur. S~cakl~~~n ortas~nda sekizgen planl~~ göbek ta~~~ yer al~r. Eyvanlar orta mekândan bir basamak yüksekte tutulmu~~ ve bat~~ eyvan hariç di~erleri 2.60 x 2.90 m. boyudar~nda olup, sekizer ~~~ k gözüne sahip aynal~~ tonozlarla örtülmü~tür (Resim: 36). Bat~~ eyvan ise, ~l~ kl~~~n uzun tu-tulmas~~ sebebiyle sa~~r sivri kemerle örtülen bir hacim ~eklinde düzenlen-mi~tir. Her eyvanda birer su kurnas~na yer verilmi~, ayr~ca kuzey eyvanda kü-çük bir dolap ni~i, do~u eyvanda s~cak su deposuna aç~lan bir kükü-çük pencere Belleten C. LXIII, 8
114 MEHMET ÖZKARCI
bulunmaktad~r (Resim: 35). Kö~elere yerle~tirilen halvetler 2.90 x 2.90 m. boyutlar~ nda olup, tromplarla geçilen onbe~er ~~~k gözlü birer kubbeyle ör-tülmü~tür; geçi~~ elemanlar~n~n aras~nda kalan duvar yüzeyleri sa~~r sivri ke-merlerle hareketlendirilmi~tir (Resim: 37). Halvetlerin içinde birer su kur-nas~~ ile iki~er ni~~ bulunmaktad~r (Resim: 38). Ni~lerden biri sivri kemerli, di-~eri dikdörtgen kesitlidir.
S~cakl~ k k~sm~n~n do~u taraf~nda, kuzey-güney yönünde kad~nlar k~s-m~na kadar uzanan 2.70 x 17.10 m. ölçülerinde ve sivri be~ik tonozla kapat~-lan s~cak su deposu yer al~ r. Bu deponun kuzey taraf~nda da be~ik tonozla ör-tülen yakla~~k 2.70 x 2.90 m. boyutlar~nda so~uk su deposu bulunur (Çizim: 7). Su depolarm~n arkas~na yerle~tirilen çarp~ k planl~~ külhan, onar~mlar s~ra-s~ nda yeniden yap~larak düz betonla kapat~lm~~, üstüne de dükkânlar yap~l-m~~t~r (Resim: 39).
Kad~nlar K~sm~:
Kad~nlar k~sm~, erkekler bölümü gibi, dört eyvanl~~ ve kö~e hücreli ha-mamlar grubuna girer. Bu k~s~m; soyunmal~ k, ~ l~kl~k ve s~cakl~k bölümlerin-den olu~ur (Çizim: 7).
Bu k~sm~n soyunmal~~~, mahremiyet durumu dü~ünülerek, erkekler k~sm~n~n soyunmal~~~ndan 3.05 m. geriye çekilmi~tir. Daha sonra soyunma-Ilg~n önündeki bo~lu~un bat~~ ve güney taraflar~na 2.90 m. yüksekli~inde du-var örülerek güney cephesine basit bir kap~~ yap~lm~~t~r (Resim: 24.40). Böylece kad~nlar k~sm~n~ n bat~~ taraf~nda 2.55 x 9.70 m. ölçülerinde avlu olu~turulmu~tur. Soyunmal~~a, bat~~ cephenin ortas~ na yerle~tirilen 1.13 x 1.94 m. ölçülerinde söveli ve bas~k kemerli cümle kap~s~ndan girilir (Resim: Kap~~ üç yandan düz silmeyle çerçeve içerisine al~nm~~, bas~ k kemer geçme tekni~inde yap~lm~~t~r. Soyunmal~k kare planl~~ olup, 9.60 m. çap~n-daki kubbeye kö~elerden pandantiflerle geçilmi~tir. Pandantiflerin aras~nda kalan duvar yüzeyleri sa~~r sivri kemerlerle hareketlendirilmi~tir. Kubbe yak-la~~ k 1.50 m. yüksekli~inde sekizgen kasnak üzerine oturmaktad~r (Resim: 24-25). Kubbe fenerinin alt~nda sekizgen planl~~ ~ad~ rvan bulunur (Resim: ~ç mekânda bulunan soyunma kabinleri tamamen sonradan yap~lm~~t~r. Bat~, kuzey ve güney duvarlar~nda dikdörtgen kesitli toplam sekiz dolap ni~i mevcuttur. ~ç hacmin ayd~nl~~~, ayd~nl~k feneri ile kubbe kasna~~n~n güney yüzünde aç~lan sivri kemerli bir pencereyle sa~lanm~~t~ r. Soyunmal~~~n do~u duvar~n~n yakla~~k ortas~nda aç~lan dikdörtgen kesitli kap~dan ~l~kl~~a geçilir (Resim: 42).
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 115 Kuzey-güney yönünde yerle~tirilen ~l~ kl~ k, 3.20 x 6.00 m. ölçülerinde iki bölümlü bir mekand~ r (Çizim: 7). Güney taraftaki kare planl~~ bölüm 3.20 m. çap~nda pandantifli kubbeyle (Resim: 43), kuzey bölüm aynal~~ tonozla ör-tülmü~tür. Örtü sistemleri ortada sivri kemere, yanlarda duvarlar~n üzerine oturur. Bu mekân~n kuzey duvar~nda geni~~ bir ni~~ bulunur (Resim: 43). ~ç mekan toplam otuzüç ~~~ k gözüyle ayd~ nlat~lm~~ur. Il~ kl~~~n kuzey duvar~n~n do~u kö~esinde yer alan kap~dan kare planl~~ hela k~sm~ na geçilir (Resim: 44). Bu hacim ondokuz ~~~ k gözüne sahip 3.20 m. çap~ nda pandantifli kub-beyle kapaulm~~t~r. ~ç k~s~mda üç göz hücre ile iki dolap ni~i mevcuttur. Il~ kl~ k ve hela k~sm~nda pandantifler aras~nda kalan duvar yüzeyleri, sa~~r sivri kemerlerle s~n~ rland~nlm~~ur. Il~ kl~~~n do~u duvar~n~ n ortas~ nda aç~lan sivri kemerli kap~dan s~cakl~~a geçilir.
S~cakl~ k bölümü; ortada merkezi mekân, bunun etraf~ na aksiyal olarak yerle~tirilen dört eyvan ve kö~e halvetlerinden olu~an bir ~emaya sahiptir (Çizim: 7). Merkezi mekân, dört sivri kemerin üzerine oturan 4.90 m. ça-p~nda pandatifli kubbeyle örtülmü~tür (Resim: 45). Kubbede k~rk ~~~ k gözü aç~larak iç hacim ayd~ nlaulm~~ur. S~cakl~~~n ortas~nda sekizgen planl~~ göbek ta~~~ yer al~r (Resim: 46). Orta mekândan bir basamak yüksekte tutulan eyvan-lar sekizer ~~~ k gözlü aynal~~ tonozeyvan-larla örtülmü~~ ve 2.60 x 2.90 m. boyudarm-dad~ r (Resim: 36, 46). Eyvanlar~n yan duvarlar~na kar~~l~ kl~~ olarak sivri ke-merli iki~er büyük ni~~ yap~ lm~~t~r; bat~~ eyvan~n kuzey duvar~ndaki ni~~ çe~me olarak tesis edilmi~tir (Resmi: 46-47). Ayr~ca bat~~ eyvan~~ hariç, di~erlerinde birer su kurnas~~ ile do~u eyvan~n do~u duvar~nda küçük bir ni~~ bulunmakta-d~r. Bu ni~in ortas~nda s~cak su deposuyla ba~lant~y~~ sa~layan küçük bir aç~ k-l~k mevcuttur (Resim: 46). Kö~elere yerle~tirilen halvetler ortalama 2.85 x 2.85 m. Mçülerinde olup, dokuzar ~~~ k gözüne sahip pandantifli birer kub-beyle örtülmü~tür. Geçi~~ sistemlerinin aras~nda kalan duvar yüzeyleri sa~~r sivri kemerlerle harekedendirilmi~tir (Resim: 37). Halvetlerde birer su kur-nas~~ ile birer küçük ni~~ bulunmaktad~ r (Resim: 47).
b) Süsleme:
Yap~~ genelde sade bir ~ekilde in~a edilmi~tir. Cephe duvarlar~, bir s~ ra kesme ta~, iki s~ ra tu~layla alma~~k sistemde örülerek, yap~n~ n masif görü-nü~ü k~smen giderilmi~tir (Resim: 23-24). Erkekler k~sm~n~n soyunmal~~~na giri~i sa~layan cümle kap~s~ n~n geçme tekni~inde yap~lan bas~ k kemeri siyah ve beyaz iki renkli ta~tan yap~lm~~t~ r (Resim: 26). Bu soyunmal~~~n kuzey, güney ve bat~~ duvarlar~ nda d~~a aç~lan dikdörtgen kesidi pencereler profilli
116 MEHMET (5ZKARCI
silmelerle mermer çerçeveler içerisine al~narak, tu~ladan sivri kemerli al~n - l~klarla dekore edilmi~tir (Resim: 26). Erkekler k~sm~n~n soyunmal~k kubsinin ete~i bir ku~ak halinde kabartma s~va tarz~nda palmet motifleriyle be-zenmi~, fakat bunlar~n ço~u tahrip olmu~tur (Resim: 29). Il~kl~k ve s~cakl~k k~s~mlar~nda yer alan baz~~ kap~~ ve ni~ler sivri, ka~~ ve Bursa kemerli çökertme-ler içerisine al~narak iç mekân~n monotonlu~u giderilmeye çal~~~lm~~ur (Resim: 30, 44), Ayr~ca kubbeyle örtülen hacimlerin geçi~~ elemanlar~n~n ara-s~nda kalan duvar yüzeyleri sa~~r sivri kemerlerle hareketlendirilmi~tir (Resim: 28, 31, 37).
S~cakl~k bölümlerinde yer alan su kurnalar~~ yekpare mermerden oyul-mu~tur. Bu elemanlann kö~eleri konsol püskülleriyle bezenmi~, ön yüzleri daire ve selvi a~açlar~~ gibi çe~itli bitkisel ve geometrik motiflerle dekore edilmi~tir (Resim: 38).
DE~ERLENDIRME
Bor Sokullu Mehmet Pa~a Külliyesi; cami,bedesten-arasta, çifte hamam ve mektepten olu~ur; mektep günümüze gelmemi~tir (Çizim: 1; Resim: 1). Cami, bedesten ve arastan~n üstüne yap~lm~~t~r (Resim: 2-3). Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda külliye yap~m faaliyeti XVI. yüzy~lda imparatorlu~un ge-li~me siyasetine paralel olarak artm~~t~r. Osmanl~'n~n yükselme ça~~nda uzun y~ llar sadrazaml~k yapan ünlü devlet adam~~ Sokullu Mehmet Pa~a, ülkenin birçok yerinde eserler yapt~rm~~, yap~lar~n~~ daha çok külliye biçiminde in~a ettirmi~tir. Sokullu, külliyelerinde genellikle bölgenin ekonomik yönden kallunmasma yard~mc~~ olan ve külliyeye gelir getiren bedesten, kervansaray, han ve hamam gibi ticari yap~lara büyük önem vermi~tir". Ayn~~ ~ekilde Bor'daki külliyesinde de ticari yap~lar~n ön planda tutuldu~u görülmekte ve yap~~ toplulu~unun odak noktas~n~~ bedesten-arasta olu~turmaktad~r.
Bor'da bu külliyenin yap~ lmas~yla, Osmanl~lar döneminde ilçenin eko-nomik ve idari çehresinin olumlu yönde de~i~ti~i görülmektedir. Kaynak-
Bu konuda bkz. M.T. Gökbilgin, XV-XVI. As~rlarda Edirne ve Pa~a Liv;is~, s. 508-515; M. Sözen ve di~erleri, Türk Mimarisinin Geli~imi ve Mimar Sinan, Istanbul, 1975, s. 200, 232; T. Reyhanh-A. Altun, "Edirne-Havsa'da Sokullu (Veya Kas~m Pa~a) Külliyesi", Sanat Tarihi Y~ll~~~,
VI (1976). s. 67-88; A. Andrejeviç, "Sokullu Mehmet Pasha's Contribution to the Building of the City of Belgrade", VIII. Türk Tarih Kongresi, III, Ankara, 1983, s. 1627 - 1636; M. Cezar, Tipik Yap~lanyle Osmanl~..., s. 357; G. Cantay, "XVI. Yüzy~l Külliyelerinin ~ehirlerin Tarihi Topografyasuu Belirlemesi", Prof Dr. Y~lmaz önge Arma~an~. Konya, 1993. s. 81.
NI~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLLIYESI 117 lardan tesbit edebildi~imiz kadar~yla ilçede, bu bedesten ve arastadan önce al~~veri~~ yapmak amac~yla in~a edilen bu tip ticari yap~ya rasdam~yoruz.
Türk-~slâm ~ehrinde ticaret yap~lar~~ çok önemli bir yere sahiptir. Ticari faaliyetlerin büyük bir k~sm~~ ~ehir veya kasaban~n merkezinde bulunan bü-yük cami etraf~nda toplanm~~ur. Cami ile çar~~~ aras~nda s~k~~ bir ili~ki sözko-nusudur. Hatta cami-çar~~~ beraberli~i dini bir boyuta da sahiptir. Baz~~ ~slâm âlimleri, cuma namaz~n~n ancak ticari faaliyetlerin cereyan etti~i yerle~im bi-rimlerinde lul~nabilece~ini ifade etmi~lerdir36. Osmanl~~ ~ehrinde çar~~~ ile önemli camilerin ~ehir dokusunda mevkilerini tayin eden unsur, Osmanl~~ toplumunun dini, sosyal, ekonomik ve kültürel yap~s~n~n ya~ayan dinamik gücüdür.
Osmanl~~ ~ehir merkezinin çekirde~ini "cami, bedesten ve hamam" üç-geni olu~turmaktad~r. Ayn~~ özellik Bor Sokullu Mehmet Pa~a Külliyesi için de geçerlidir. Yap~~ toplulu~unun bulundu~u yer önceden oldu~u gibi, gü-nümüzde de Bor'un merkezidir. Çar~~lar özellikle cami ve bedesten etraf~nda geli~mi~tir. Türk çar~~lann~n odak noktas~n~~ yang~nlardan korumak için ge-nellikle ta~tan yap~lm~~~ bedestenler te~kil eder. Çar~~n~n en canl~~ bölümü be-desten çevresidir. Bebe-desten özellikle Osmanl~~ devri Türk ~ehrine özgü bir ti-caret yap~s~d~r37. Selçuklu devri sonlar~nda belirtilerini seçebildi~imiz, ba-~~ms~z ilk yap~s~n~~ ise Beylikler döneminde belirledi~imiz bedestenler, ge-li~me ve yayg~nla~mas~n~~ Osmanl~lar döneminde göstermi~tir. Osmanl~lar dev~inde bedestenler, ~ehircilik anlay~~~n~n bir sonucu olarak ticari ihtiyaç-lara ba~l~~ bir sosyo ekonomik sonuç halinde ortaya ç~km~~~ ve mimari aç~dan da belirli karakterde bir yap~~ türü olmu~tur. Ticari faaliyet yönünden çevre- ' Bu konuda bkz. J. Sauvaget, Alep, Paris, 1941, s. 77-79; D. Sourdel, Ba~dat, Leiden, 1962, s. 254; N Flikçreff, "Physical Lay-out", The Islamic City, Ed.: R.B. Serjeant, Paris, 1980, s. 96-100; D. Kuban, "Anadolu-Türk ~ehri Tarihi Geli~mesi, Sosyal ve Fiziki özellikleri Üzerinde Baz~~ Geli~meler", Vak~ flar Dergisi, VII (1968), s. 71; (Zeynf~ddin Ahmed b. Ahmed) ez-Zebidi, Sahih-i Buhari Muhtasar~~ Tecrid-i Sarih Tercemesi ve ~erhi, III, Çev.: A. Naim-K. Miras, Ankara, 1980, s. 44-45; E. Wirth. "V~lles Islamiques, Villes arabes, Villes Orientales? Une Problmatique Face au Changement", La Ville Arabe Dans L'Islam, Ed.: D. Chevallier-A. Bouhaliba, Tunus, 1982, s. 197; ~. Abdulac, "Large-Scale Development in the History of Muslim Urbanism", Designing in Islamic Cultures, - Continuity and Change Desing Strateies for Lage-Scale Urhan Development-, Cambridge, 1984, s. 7.
37 G. Tankut, "Osmanl~~ ~ehrinde Ticari Fonksiyonlar~n Mekânsal Da~~l~m~", VII. Türk Tarih Kongresi, - Kongreye Sunulan Bildiriler-, Ankara, 1973, s. 778; M. Cezar, "Geçen Yüzy~llardaki Türk ~ehri", Isla'm Mimari Miras~n~~ Koruma Konferans~,-Bildiriler (22-26 Nisan 1985 ~stanbul)-, ~stanbul, 1987, s. 182,; A. Alkan, "Fatih Dönemi Osmanl~~ ~ehri", Selçuk Üniversitesi Selçuk Dergisi, II (1988), s. 142.
118 MEHMET ÖZKARCI
sindeki di~er dükkanlar ve i~~ hanlar~~ ile ili~kisinin yan~ nda ~ehir ve kasaba halk~n~n parasal varl~~~yla ilgili bir fonksiyona da sahiptir.
Ayr~ca Osmanl~lar döneminde ~ehirlerin çar~~~ bölümünde cami, bedes-ten ve hanlar~n yan~nda genellikle bir de hamama yer verilmi~tir. Bu yap~lar bedesten, arasta, han ve dükkanlar gibi gelir getiren eserler olduklar~~ için külliyeyi ekonomik yönden beslemek üzere vakfa ba~lanm~~lard~r.
Bor Sokullu Mehmet Pa~a Külliyesi'nde yap~lar~ n, arsan~n durumuna göre yerle~tirildi~i görülür (Çizim: 1). Cami, bedesten ve arastan~n üstüne yap~lm~~t~ r. Ayn~~ ~ekilde Osmanl~~ mimarisinde alt kat~~ ticari amaçl~~ olarak düzenlenen fevkani camilere yer verilmi~tir. Anadolu Türk mimarisinden günümüze ula~an yap~lar içerisinde tesbit edebildi~imiz kadar~yla bu tipte yap~lan ilk örnek, Selçuk ~sa Bey Camii'dir (1374-75). Do~u-bat~~ do~rultu-sunda e~imli bir arazi üzerine in~a edilen bu camide, bat~~ cephenin zemin kat~nda do~rudan d~~a aç~lan ortalama 1.80 x 2.50 m. ölçülerinde be~ik to-nozlu sekiz mekana yer verilmi~tir. Günümüzde dükkan olarak kullan~lan bu hacimlerin, orijinalinde de bu amaçla yap~ld~~~n~~ dü~ünmekteyiz. üst kat~~ cami, alt kat~~ çar~~~ olan yap~lara örnek olarak; ~stanbul Rüstem Pa~a Cami (1561) 39. ~zmir Ba~durak Camii (1652), ~zmir Kestane Pazar~~ Camii (1666)
ve ~zmir ~ad~rvanlau Camii'ni (1815) verebiliriz 4°.
Bor Sokullu Mehmet Pa~a Camii, düz ah~ap tavanl~~ camiler grubuna gi-rer (Çizim: 2; Resim: 1-2). Türk mimarisinde ah~ap tavanl~~ camileri, Karahanl~~ ve Gazneli'lerden itibaren görüyoruz. Bu tipteki camiler Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde bol miktarda in~a edilmi~tir41. Ah~ap ta-yanl~~ camilerin Osmanl~lar devrinde de sevilerek yap~ld~~~n~~ görüyoruz. Örne~in Fatih Sultan Mehmet (1451-1481) zaman~nda Istanbul'da yakla~~k 250 mahallenin ihtiyac~~ olan camiler ço~unlukla ahsap tavanl~~ yap~lard~ -e.
313 M. C,ezar, a.g.e., s. 19.
39 O. Aslanapa, Osmanh Devri Mimafisi, ~stanbul, 1986, s. 211. 4° G. özde~, Türk Çars~lan, ~stanbul, 1953, s. 55.
41 Bu konuda bkz. E.-Diez- O. Aslanapa-M. M. Koman, Karaman Delil Sanat~, ~stanbul,
1950; A. K~z~ltan, Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler,-XIV. Yüzy~l Sonuna Kadar-, ~stanbul, 1958; K. Otto-Dorn, "Seldschukische Holzsaulenmeoscheen in Kleinasien", Aus der Welt des
Islamichen Kunst,- Festschrift für Ernest Kühnel-, Berlin, 1959, s. 59-88; O. Aslanapa, Turkish Art and Architecture, London, 1971, s. 55-56; G. öney, Ankara'da Türk Devri Dini ve Sosyal Yap~lan, Ankara, 1971; A. Kuran, "Anadolu'da Ah~ap Sütunlu Selçuklu Mimarisi", Malazgirt Arma~an~, Ankara, 1972, s. 179-186; M. özkarc~, Candaro~ullan Beyli~i Mimari Eserleri, I, A.Ü.,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yarnlanmanu~~ Doktora Tezi, Erzurum, 1992, s. 97-218.
N~~DE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLL~YES~~ 119 Kârgir kubbeli camilere k~yasla daha ucuza mal olan ve daha çabuk in~a edi-len ah~ap tavanl~~ camilerin bu dönemde özellikle tercih edildi~i, fakat yan-g~na kar~~~ dayan~ kl~~ olmad~klar~ndan bunlar~ n ço~u günümüze gelmemi~tir. Bor Sokullu Mehmet Pa~a Camii, Mimar Sinan taraf~ ndan yap~lan düz ah~ap tavanl~~ camilerin bütün özelliklerini yans~ tmaktad~r. Mimar Sinan'~n günümüze ula~an sekiz ah~ap tavanl~~ camisinden yedisinin cephe duvarlar~~ ta~~ ve tu~la ile alma~~k sistemde örülmü~, ah~ap tavanlar üstten dört e~imli kur~un çat~yla örtülmü~tür. Bu yap~lar~n duvarlarmda iki katl~~ pencerelere yer verilerek alt s~radakiler sivri kemerli al~nl~ klara sahip dikdörtgen kesitli, üsttekiler sivri kemerli yap~lm~~t~r. Ayr~ca kap~lar~n bas~k kemerli, mihrapla-r~n mukarnas kavsaral~~ ve yüksek tutulan minarelerin de kur~un külâhl~~ ol-du~u görülür. Mimar Sinan'~n ~stanbulda in~a etmi~~ olol-du~u; Sütlüce Çavu~ba~~~ Camii (1538-39), Eyüp ~ah Sultan Camii (1555-56), Karagümrük Hürrem Çavu~~ Camii (1560), Kanl~ca ~skender Pa~a Camii (1560), Balat Ferruh Kethüda Camii (1562), Yedikule Hac~~ Evhed Camii (1585) ve Koca Mustafa Pa~a Hüsrev Çelebi (Ramazan Efendi) Camii (1585-86) bu özellik-leri ta~~maktad~~
Bor Sokullu Mehmet Pa~a Camii'nin mermerden yap~lan mukarnas kav-saral~~ mihrab~~ ile minberi, döneminin klâsik özelliklerini yans~ tmaktad~r
(Resim: 10).
Bor Sokullu Mehmet Pa~a bedesteni ve arastas~nda; alt kat "bedesten-arasta", üst kat ise "cami" olarak yap~lm~~t~r (Resim: 1-4). Bu özelli~iyle, "kat bedestenleri" grubuna girer. Ayn~~ ~ekilde Erzurum Rüstem Pa~a Bedesteni de (1555-1560) "kat bedesteni" tarz~nda yap~lm~~; fakat bu yap~da alt kat ker-vansaray, üst kat bedesten olarak tesis edilmi~tir. Bu nedenle Erzurum'daki bedesten, kervansaray ile bedestenin ayn~~ yap~ da birle~mesinden meydana gelen bir tip olu~turur ".
Bor Sokullu Mehmet Pa~a Bedesteni, ayn~~ zamanda "arastal~~ bedesten" ~emas~ nda planlanarak güney tarafa bedesten, kuzey tarafa bedestene biti~ik olarak arasta düzeninde küçük bir çar~~~ yerle~tirilmi~tir (Çizim: 3; Resim: 18-22). Arastal~~ bedestenler, asl~ nda hem bedesten, hem de çar~~~ bölümünden
43 A. Kuran, Mimar Sinan, ~stanbul, 1986, s. 34-36; A. Kuran, "Mimar Sinan'in Camileri", Mintarba~~~ Koca Sinan,-Ya~ad~~~~ Ça~~ re Eserleri-, I, ~stanbul. 1988, s. 187-189; G. Ramazano~lu,
Mimar Sinan'da Tezyinat Anlay~~~, Ankara, 1995, s. 194. 202. 41 M. Cezar, Tipik Yap~lanyla Osmanl~~ Sehircili~inde..., s. 284.
120 MEHMET ÖZKARCI
olu~an bir mimari ünitedir. Bu yap~larda dikkati çeken husus, bunlann be-raberce planlanarak uygulama alan~na konulmas~d~r. Bu tip bedestenlerde arasta, ya bedestenin etraf~n~~ çepeçevre ku~atmakta ya da bir veya iki yan~nda yer almaktad~r. Bor'daki bedesten-arasta ~emas~n~~ ayn~~ ~ekilde ba~ka yap~-larda görmemekle beraber, benzerlerine rastlarnaktarz. Arastal~~ bedesten-lere örnek olarak; Ankara Mahmut Pa~a Bedesteni (1464-1471), Tokat Bedesteni (XVI. yüzy~l~n sonu) ve Vezirköprü Bedesteni'ni (XVII. yüzy~l) ve-
Bor Sokullu Mehmet Pa~a Bedesteni, "arasta" tipinde yap~lm~~t~r (Çizim: 3; Resim: 4, 18-20). Bu plan ~emas~ndaki bedestenlerin üzerleri örtülü arasta-lardan ayr~lan yönü, çe~itli cephelerinde kap~lara yer verilerek iç mekândaki dükkânlar~n güvenceye al~nm~~~ olmas~d~r. Arasta düzenindeki bedestenlere örnek olarak; Kütahya Büyük Bedesteni (XV. yüzy~l~n ikinci yar~s~ ) 46, Ni~de
Sokullu Mehmet Pa~a Bedesteni (1574 y~l~~ civar~), Adana Bedesteni (XVI. yüzy~l) ve Gaziantep Zencirli Bedesten'i (1781) 47 verebiliriz.
Bor Sokullu Mehmet Pa~a (Yeni) Hamam~, Türk hamam mimarisinin genel özelliklerini ta~~makla birlikte, bu yap~da erkekler ve kad~nlar k~sm~~ birbirlerine e~it büyüklükte tutulmaya çal~~~lm~~ur (Çizim: 7; Resim: 23-25) Genellikle Türk hamam mimarisinde kad~nlar k~sm~, erkekler k~sm~ndan küçük tutulmu~tur'8. Ço~unlukla çifte hamamlarda kad~nlar k~sm~n~n cümle kap~lar~, mahremiyet dü~üncesiyle tâli bir yola aç~lm~~t~r. Sokullu Mehmet Pa~a (Yeni) Hamam~'nda ise kad~nlar k~sm~n~n cümle kap~s~, erkekler k~sm~-n~ n cümle kap~s~yla ayk~sm~-n~~ cephede aç~lmakla birlikte, yine mahremiyet dü-~üncesiyle erkeklerinkinden 3.05 m. iç tarafa al~nm~~t~r (Resim: 40). Ayn~~ düzenleme Bor Eski Hamam~'nda da (1460 y~l~~ civar~) görülür. Ayr~ca erkek-ler k~sm~~ soyunmal~~~n~n giri~ine tek gözlü revak eklenerek yap~ya an~tsal bir görünü~~ kazand~nlm~~ur. Bu tür revaklara sahip hamamlara örnek olarak; Edirne Sokullu Mehmet Pa~a (1568-69) ve Lüleburgaz Sokullu Mehmet Pa~a (1569) hamamlar~n~~ verebiliriz.
45 A.S. Ülgen, "Ankara Mehmet Pa~a Bedesteni ve Biti~i~indeki Han", Fâtih ve ~stanbul, I
(1953), s. 73; S. Eyice, "Les Bedestens dans L'Architecture Turque", Atti de) ~~. Congresso
Internazionale di arte Turca, Venezia 1963, Napoli, 1965, s. 115-116; M. Cezar, a.g.e., s. 276.
4(3 A. Altun, "Kütahya'n~n Türk Devri Mimarisi: Bir Deneme", Kütahya, ~stanbul,
1981-1982, s. 391.
17 M. Cezar, a.g.e., s. 262.
18 K.A. Aru, Türk Hamam lar~~ Etüdü, ~stanbul, 1949, s. 49; S. Eyice, "Iznik'de Büyük
Hamam ve Osmanl~~ Devri Hamamlar~~ Hakk~ nda Bir Deneme", Tarih Dergisi, IX/15 (1960), s. 106.
N~ÖDE-BOR SOKULLU MEHMET PA~A KÜLLIYESI 121 Hamam~ n erkekler ve kad~ nlar k~sm~ n~ n planlar~~ ayn~d~ r. Her iki bölüm; ayn~~ eksen üzerinde s~ralanan soyunmal~ k, ~ l~ kl~ k, s~cakl~ k ve halvederi ile s~ -cakl~~a biti~ik su deposundan olu~maktad~ r (Çizim: 7). Türk hamamlar~nda alan bak~ m~ ndan en büyük hacim soyunmal~ k bölümüdür. Bu mekan genel-likle, halvederi de dahil olmak üzere bütün s~cakl~ k k~sm~n~ n alan~ na e~de~er bir oranda tutulmu~tur. Bor Sokullu Mehmet Pa~a Hamam~'nda da ayn~~ özellikler görülür Il~ kl~ k k~s~mlar~~ Türk hamamlar~ n~ n en önemli mekanlar~ - d~ r.
Erkekler ve kad~ nlar k~sm~ n~ n s~cakl~ k bölümü; kubbeli merkezi bir me-kan etraf~ nda aksiyal olarak tertiplenmi~~ eyvanlar ile kö~e halvetlerinden meydana gelir (Çizim: 7; Resim: 35, 46-47). Dört eyvanl~~ plan ~emas~, Türk mimarisinin ilk devifierinden beri, cami, medrese kervansaray, saray gibi yap~~ tiplerinde sevilerek kullan~ lm~~t~r. Anadolu'da Türk hamam mimari-sinde bu plan ~ekli ilk defa Ani Menuçehr Hamam~'nda (XI. yüzy~l~ n sonu) görülmektedir"'. Daha sonra Selçuklular'dan ba~layarak, Osmanl~ lar ~ n son dönemlerine kadar bol miktarda yap~ lm~~t~ r. Bu plan ~emasmdaki hamam-lara örnek ohamam-larak; Mardin Radviyye Hamam~~ (XII. yüzy~l~ n sonu) 5<'. Kayseri Hunat Hatun Hamam~~ (1237-38) 5'. Bey~ehir E~refo~lu Süleyman Bey Hamam~~ (XIII. yüzy~ l~ n sonu)52, Iznik Hac~~ Hamza Hamam~'n~ n erkekler k~sm~~ (XIV. yüzy~l~ n sonu)" Edirne Yeniçeri Hamam~~ (XV. yüzy~l~ n ilk ya-r~s~ )5', Bor Eski Hamam~'mn erkekler k~s~ m~~ (1460 y~l~~ civar~ ) ve Edirnekap~~ Mihrimah Sultan Hamam~'m (1562-65)5r' verebiliriz.
S~cakl~ k bölümünün arkas~ na yerle~tirilen s~cak su deposu ile külhan bö-lümlerine genellikle ayn~~ ~ekilde di~er çifte hamamlarda da rastlamlmakta-d~ r. Fakat bu yap~da görülen so~uk su deposuna her hamamda yer verilme-mi~tir.
I" K. Balkan, "Ani'de ~ ki Selçuklu Hamam~", Anadolu (Anatolia), XII (1970), s. 43. 5° A. Altun Anadolu'da Artuldu Deri Türk Mimarisinin Geli~mesi, ~stanbul, 1978, s. 184.
51 E. Yurdakul, "Son Buluntulara Göre Kayseri'deki Hunat Hamam~", Selçuk Ara~t~rmalar~~
De~gisi, II, (1971), s. 143.
52 Y. Önge, "Konya-Beysehir'de Esrefo~lu Süleyman Bey Hamam~", Vak~flar Dergisi, VII,
(1968), s. 141.
53 K. Otto-Dorn, Das Islamisch Iznik, Berlin, 1941, s. 89.
5 S. Erken, "Edirne Hamamlar~". Vak~ flar Dergisi, X (1973), s. 411.
55 Y. önge, "Anadolu'da Türk Hamamlar~~ Hakk~ nda Genel Bilgiler ve Sina~f~ n in~a Etti~i
