Oruç Tutan Bireylerin Ramazan’da ve Ramazan Bayramı’nda Besin Tüketim Durumları

(1)

Beslenme ve Diyet Dergisi / J Nutr and Diet 28(1): 29-38,1999

ORUÇ TUTAN BİREYLERİN RAMAZAN’DA ve

RAMAZAN BAYRAMI’NDA BESİN TÜKETİM DURUMLARI

**Doç. Dr. Nilgün KARAAĞAOĞLU*, Prof. Dr. Sevinç Y Ü C E C A N**

*-Ö Z E T

Dört ayrı ilden eşit sayıda olm ak iizere göniıllii toplam 200 oruç tutan yetişkin bireyin (74 erkek, 126 kadın) R a m a z a n ’da ve Ram azan Bayranıı'nda besin tüketim durumları belirlenmiştir. R am azan'da giinde iki öğiın beslenme söz konusu iken bayramda 2-3 a n a , 1-4 ara öğün şeklinde beslenm e yaygındır. Bayramda arada fa z la tatlı tüketim i nedeniyle öğlen veya akşam öğünle

rinin atlandığı öğrenilm iştir. Sahurda sık tüketilen be sin türleri (p e y n ir , zeytin , yu m u rta , sucuk, çay) bayram da kahvaltıda tüketilmektedir. İftarda sofrada mutlaka çorba bulunm akta, bunu diğer besinler izlemektedir. Bayram da ise iftarda tüketilen yem ekler öğle ve akşam öğünlerine dağılm aktadır. Bayramda ara öğünlerde en çok ham ur tatlılarının tüketildiği, bunu çay-kahve, çiko lata ve şekerlem elerin izlediği görülm üştür. Günlük enerji ve besin öğeleri alımı incelendiğinde gerek R a mazan ’da gerekse bayram da en yetersiz alman besin öğesinin kalsiyum olduğu saptanm ıştır. Bayramda A ve C vitaminleri dışında tüm besin öğesi altınlarında R a m a z a n 1 a göre önem li artışlar olduğu saptanmıştır (p< 0.001). Günlük ya ğ alınlındaki artış oranı %73.5 ile en yüksektir ve bunu enerji (%58.8) ile karbonhidrat (%57.4) altınlarındaki artışlar izlemektedir.

A n a h ta r S ö z c ü k le r : Ram azan, Ramazan Bayramı, bes lenme durum u.

A B S T R A C T : F o o d C on su m ption o f Fasting Sııb- je c ts D ıu in g R a m a d a n a n d R am adan Festival

Two hundered volunteer adults (74 tııales, 126 fem ales) who fa s t during Ram adan \vere selected fr o m fo u r pro- vinces. The ir fo o d consum ptions w er e deternıined in Ram adan fa s tin g a n d during Ramadan fe s tiv a l. During Ram adan fa s t the subjects consum ed t\vo meals where- as during the fe stiv a l t hey consum ed 2-3 meals and 1-4 stıacks. Due t o excess dessert consumption, either lunch or dinııer were ıısually om itted during the festival. The m ost freqııently consum ed fo o d s in the dawn meal (che- e s e , olive, egg, sausage, tea) during Ramadan \vere consum ed in breakfast during festival. Soup \vas essen- tial in the sunset m eal and the other fo o d s folhnved so-* Hacettepe Üniversitesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü

Öğretim Üyesi.

up. Foods consumed in the sunset meal during R a m a  dan \vere consumed in lunch and dinııer during festival. İn the festival dessert, tea, coffee and sugary fo o d s we- re consumed in the stıacks. When daily eııergy and nut- rieııt iııtakes \vere coıısidered calcium iııtake w as iıısııf- fıcient both in Ramadan and in festival. Iıı the festiv a l ali ııutrient iııtakes except vitamin A and C, \vere iııcre- ased sigııifıcantly whetı co m p a red t o R a m a d a n (p<0.001). The highest increase was obseı-ved in th e fa t consumption, with an increase o f 73.5%. Energy and carbohydrate iııtakes were increased by 58.8% and 57.4% respectively.

Key Words: Ramadan, Ramadan festival, fo o d co n  sumption.

GİRİŞ

Ramazan ayında Müslümanlar, gün aydınlanmadan önceki sahur yemeği ile gün batımında yenilen ittar yemeği arasında geçen süre içerisinde hiçbir şey yi yip içmezler. Temel olarak günde iki öğün beslenme nedeniyle bir aylık oruç döneminde bireyin normal beslenme alışkanlıkları ve yaşam biçiminde bazı de ğişiklikler oluşur (1-4). Bu değişikliklerin Ramazan ayı sonunda bireyin bazı biyokimyasal parametrele rinde, enerji dengesi ve vücut ağırlığında R am azan öncesine göre farklılıklara neden olduğu bildirilmek tedir (5-13).

Ramazanda yaygın olan uygulama, iftarda büyük bir öğün, sahurda daha hafif bir öğün yem ek şeklindedir. Genel olarak toplam besin alımında azalma görül mekle birlikte R a m az an ’da öğünlerdeki besin çeşitli liği artmaktadır. Bu çeşitlilik topluma, coğrafik yer leşim bölgelerine, mevsime ve sosyoekonom ik d üze ye göre değişiklik göstermektedir (1-4). Oruç döne minin bitimindeki üç günlük bayram süresinde ise besin alımı ve öğün sayısı artmakta, şeker, çikolata ve geleneksel bayram ziyaretlerinde ikram edilmek üzere yapılan ağır hamur tatlılarının tüketimi nede niyle diyet örüntüsü karbonhidrat ve yağ ağırlıklı ol maktadır (14). Ancak bu farklılaşma nedeniyle ener ji ve besin öğeleri atımındaki değişim tam olarak bi

(2)

30

KARAAĞAOĞLU N, YÜCECAN S.

Bu araştırma, R a m a z a n d a ve R a m a z a n B a y r a m ı’nda bireylerin besin tüketim durum larındaki değişiklikle ri belirlem ek am acıyla planlanm ış ve yürütülm üştür.

ARAŞTIRMA YÖNTEMİ ve ARAÇLARI

A raştırm a, yaşları 20-55 yıl arasında değişen 74 er kek, 126 kadın olm ak üzere toplam 200 gönüllü ü z e rinde gerçekleştirilmiştir. Bireyler 4 farklı il m e rk e zinden eşit sayıda seçilmiştir. Veriler, H acettepe Üniversitesi B eslenm e ve Diyetetik B ölüm ü son sınıf öğrencileri tarafından toplanmıştır. G ördükleri eği tim gereği bu kon u d a gerekli bilgilere sahip olan bu kişiler, araştırm a süresince denetlenm iş, veri topla m a d a karşılaştıkları güçlükler en kısa sürede ç ö z ü m lenm eye çalışılmıştır.

A raştırm a kapsam ına alınan bireylerin antropom etrik ölçümleri (vücut ağırlığı, boy uzunluğu) saptanm ış, beden kitle indeksleri (BKİ) hesaplanm ıştır (15). B i reylere ilişkin tanımlayıcı bilgiler ve besin tüketim durumları anket form una kaydedilm iştir. Besin tüke tim durum u, R a m a z a n ’da birbirini izleyen üç gün sü resince yapılmış, ancak b ay ram süresinin kısalığı (3 gün) nedeniyle ve aynı bireylere tekrar ulaşabilm ek amacıyla bir gün olarak alınmıştır. Ö ğünlerdeki b e sin örüntüsü, besin tüketim fo rm u n a kaydedilen b e sin türlerine göre oluşturulm uştur.

R a m a z a n da ve bay ram d a gün lü k alınan enerji ve d i ğ e r besin öğeleri, Besin Bileşimi C etvelleri'nden (16) yararlanılarak hazırlanm ış bilgisayar p ro g ram ı ile h e s a p la n m ış, bu yaş grubu ve cinsiyet için önerilen R D A değerleriyle karşılaştırılmıştır (17).

Sonuçlar; dağılım ve o rtala m a (x±SD) değerler ş e k linde gösterilm iş, R a m az an ve bay ram d a alınan g ü n lük enerji ve besin öğeleri arasındaki farklar eşler arası farkın ö n e m kontrolü ile değerlendirilm iştir (18).

BULGULAR

Genel Bilgiler

A ra ştırm a k a p s a m ın a alınan bireylerin yaş, vücut ağırlığı, boy u zu n lu ğ u ve B K Î o rta la m a değerleri T ab lo l ’de verilm iştir. B K İ y ö n ü n d e n kadın ve er kekler arasındaki fark istatistiksel olarak ö n e m siz (p> 0.05) b u lu n m u ş tu r. A n c a k cinsiyete göre B K İ y ö n ü n d e n d a ğ ılım la r in c e le n d iğ in d e k ad ın lar arasın da z a y ıf (% 2 4 .6 ) ve çok şişm an la rın (% 1 8 .3 ) o ra n ı nın e rk ek le re g ö re d a h a y ü k s e k , n orm al ağırlığa sa hip olanların oranının ( % 3 0 .9 ) ise d a h a (p< 0.0 5 ) d ü şük o ld u ğ u g ö r ü l m ü ş t ü r (T a b lo 2).

B ireylerin b ü y ü k bir ç o ğ u n l u ğ u n u n ilk o k u l ( % 4 4 . 0 ) ve lise m e z u n u ( % 3 1.5) o ld u ğ u b e l ir l e n m iş tir . E r k e k  lerin % 4 8 . 6 ’sı se rb e st m e s le k sa h ib i ik e n , k a d ı n la r ın b ü y ü k bir ç o ğ u n lu ğ u ( % 7 4 .6 ) e v k a d ı n ı d ı r ( T a b lo 3).

Beslenme Alışkanlıkları

R a m a z a n ’d a b irey le rin % 9 3 . 5 ’inin if ta r d a ve s a h u r da, % 6 . 5 ’inin ise s a h u ra k a l k m a d a n a n c a k y a t m a d a n ö n ce birşeyler y iy e re k o ru ç tu ttu k la rı b e l ir l e n m iş tir . B a y ra m d a ise g e n e ld e 2 ( % 5 3 .0 ) v e y a 3 ( % 4 2 . 5 ) a n a öğün besin tüketildiği s a p t a n m ı ş t ı r ( T a b l o 4 ). Bu ö ğ ü n le re 1-4 a r a s ın d a d e ğ iş e n a ra ö ğ ü n l e r d e e k l e n m e k ted ir. E rk e k le r in % 5 1 . 4 ’ü, k a d ı n l a r ı n % 6 1 . 1 ’i ana öğünleri atladıklarını b e l ir t m iş l e r d i r . E r k e k l e r i n % 6 3 . 2 ’si ö ğ le n , % 3 6 . 8 ’i a k ş a m ö ğ ü n ü n ü a t l a m a k t a dır. K a d ın la rd a bu o r a n la r s ır a s ıy la % 5 9 . 7 v e % 3 3 .8 dir. C insiyete g ö re d e ğ i ş k e n li k g ö s t e r m e k l e b ir lik te öğle ö ğ ü n ü n ü n g e n e llik le a r a d a f a z la tatlı t ü k e t m e k (% 31.4) ve b a y r a m z iy a re tle ri ( % 3 1 . 4 ) , a k ş a m ö ğ ü n ü nün ise h e r iki cins ta r a f ın d a n ç o ğ u n l u k l a a r a d a fazla tatlı tü k e tm e k ( % 5 7 .5 ) n e d e n i y l e a t la n d ı ğ ı ö ğ renilm iştir (T a b lo 5).

Bireylerin ö ğ ü n le rd e k i b esin te rc ih le ri d e ğ e r l e n d i r i lirken, s a h u ra k a l k m a d a n a n c a k y a t m a d a n ö n c e b e s in tüketenlerin sayısı az o l d u ğ u n d a n s a h u r ile b i r l e ş t i r i l m iş ve T a b lo 6 ’d a s a h u r k o l o n u n d a b u v e r ile r k u l l a n ılm ış tı r . R a m a z a n ’d a s a h u r d a t ü k e t i l e n p e y n i r (% 6 5 .6 ), zeytin ( % 5 5 .2 ) , y u m u r t a - s u c u k ( % 3 9 . 4 ) , re- ç e l-b a l- p e k m e z ( % 3 2 .9 ) gibi b e s in le r in b a y r a m d a s a bah k a h v a ltıs ın d a tü k e tild iğ i s a p t a n m ı ş t ı r . İ f t a r d a tercih edilen b e s in le r, b a y r a m d a ö ğ le v e a k ş a m ö ğ ü n lerinde y e r alan s e b z e y e m e k l e r i ( % 4 5 . 6 ) , p ila v (% 4 4 .3 ), s a la ta -ta z e s e b z e ( % 4 3 . 6 ) , m e y v a ( % 6 2 . 8 ) ve s ü t - y o ğ u r t ( % 4 1 . 2 ) g r u b u b e s i n l e r d i r . Ç o r b a ( % 6 9 .4 ) iftar so f ra la r ın ın v a z g e ç i l m e z d i ğ e r b ir y e m e ğ i d i r . Ç a y - k a h v e ise i f t a r d a % 5 1 . 1 , s a h u r d a % 8 6 . 1 , b a y r a m d a s a b a h k a h v a l t ı s ı n d a % 7 0 . 0 , a r a l a r d a % 7 4 .0 gibi bir o r a n la t ü k e t i l m e k t e d i r . A y r ı c a b a y r a m d a ara ö ğ ü n le r d e en a ğ ırlık lı o l a r a k t ü k e t i l e n b e sinler, h a m u r tatlıları ( % 9 2 . 5 ) , ş e k e r ( % 5 1 . 0 ) ve ç i k o la ta ( % 6 0 . 0 ) ’dır. B u n l a r d a n s o n r a en ç o k te r c ih edilen besin m e y v a d ı r ( % 4 6 . 4 ) . R a m a z a n ’d a , ö z e l likle iftarda tercih e d ile n ta tlıla r a r a s ı n d a y i n e h a m u r tatlıları ( % 2 3 .0 ) b a ş ta g e ld iğ i h a l d e b a y r a m a g ö r e d a ha az tü k e tilm e k te a n c a k h o ş a f - k o m p o s t o tü r ü ta tlıla r gerek iftarda (% 5 .6 ) g e r e k s e s a h u r d a ( % 5 . 6 ) b a y r a m daki tüm ö ğ ü n le re g ö r e d a h a f a z la te r c ih e d i l m e k t e dir. T ü k e tile n e k m e k türleri i n c e l e n d i ğ i n d e R a m a z a n ’da bu ay a ö z g ü ç ık a r tıla n p i d e n i n s a h u r d a % 5 3 . 8 ve iftarda % 6 0 .3 o r a n ı n d a te rc ih e d i l d i ğ i , b a y r a m d a ise s a d e c e s o m u n e k m e ğ i n t ü k e tild i ğ i b e l i r l e n m i ş t i r .

(3)

ORUÇ T U T A N BİREYLERİN R A M A Z A N D A vc RAMAZAN BAYRAMINDA BESlN TÜKETİM DURUMLARI 3 1

Tablo 1. Cinsiyete Göre Ortalama Yaş, Boy Uzunluğu, Ağırlık ve BKİ Değerleri

Erkek (n:74) x ± SD Kadın (n:126) x ± SD Yaş (yıl) 44.2 ± 16.6 39.2 ± 16.3 Vücut Ağırlığı (kg) 71.9 ± 11.1 64.3 ± 12.8 Boy Uzunluğu (cm) 171.3 ±7.1 162.3 ± 5 .3 BKİ (kg/m2) 24.5 ±3.5 24.3 ± 5 .5

Tablo 2. Bireylerin Cinsiyete Göre BKİ Sınıflaması

Erkek Kadın Toplam

BKİ S % S % S %

19.9 ve az (zayıf) 6 8.0 31 24.6 37 18.5

20.0-24.9 (normal) 38 51.4 39 30.9 77 38.5

25.0-26.9 (hafif şişman) 13 17.6 18 14.3 31 15.5

27.0-29.9 (şişman) 13 17.6 15 11.9 28 14.0

30.0 ve çok (çok şişman) 4 5.4 23 18.3 27 13.5

TOPLAM 74 100.0 126 100.0 200 100.0

x2: 18.97, p< 0.05

Tablo 3. Bireylerin Öğrenim Durumu ve Mesleklere Göre Dağılhmı

Erkek Kadın Toplam

BKİ _S _% S % S %

Ö ğrenim D u ru m u

Okur yazar değil - - 14 11.1 14 7.0

Okur yazar ₁ _1.3 1 0.8 2 1.0 İlkokul ₃₅ _47.3 53 42.1 88 44.0 Ortaokul ₇ _9.5 ₉ 7.1 16 8.0 Lise ₂₂ _29.7 41 32.5 63 31.5 Yüksekokul ₉ 12.2 8 6.4 17 8.5 M eslek Sigortalı İşçi ₈ _10.8 4 3.2 12 6.0 Sigortasız İşçi - - 1 0.8 1 0.5 Memur ₁₁ _14.9 10 7.9 21 10.5 Serbest Meslek ₃₆ _48.6 1 0.8 37 18.5 Çiftçi 2 _2.7 - - 2 1.0 Emekli ₇ _9.5 1 0.8 8 4.0 Öğrenci ₇ _9.5 15 11.9 22 11.0 İşsiz ₃ _4.0 - - 3 1.5 Evkadını - - 94 74.6 94 47.0 TOPLAM 74 100.0 126 100.0 200 100.0

O rtalam a gün lü k enerji ve besin öğeleri alımı, bu yaş grubu ve cinsiyet için alınması önerilen (RDA) m ik tarlarla karşılaştırılm ış (18) ve önerilenin yüzdesi

olarak Tablo 7 ’de verilmiştir. R am azan’da; önerile nin % 66.7’sinin altında alınan besin öğeleri 20-50 yaş grubu erkek ve kadınlarda tiamin, riboflavin,

(4)

ni-32

KARAAÖAOÖLU N, YÜCECAN S.

Tablo 4 . Ramazanda ve Bayram daki Öğün Sayısı, Öğün A tlam a D urum u ve Öğün A tla m a N ed en le ri

Değişken S Erkek % S Kadın % Topl S am % RAM AZAN Öğün Sayısı İftar+Sahur 71 95.9 116 92.1 187 93.5 İ ftar+Yatarken 3 4.1 10 7.9 13 6.5 BAYRAM Öğün Sayısı A • • W • • Ana oğun 1 3 8.1 6 4.8 9 4.5 2 35 47.3 71 56.3 106 53.0 3 36 48.6 49 38.9 85 42.5 Ara öğün 1 14 18.9 32 25.4 46 23.0 2 ₁₈ _24.3 ₃₉ _31.0 ₅₇ _28.5 3 ₂₁ _28.4 ₂₆ _20.6 ₄₇ 23.5 4 ₂₀ _27.0 ₂₅ _19.8 45 22.5 Hiç ₁ _1.4 4 3.2 5 2.5 Öğün Atlama Hayır ₃₆ _48.6 ₄₉ _38.9 85 42.5 Evet ₃₈ _51.4 ₇₇ _61.1 ₁₁₅ _57.5 Atlanan Ana Öğün Sabah - ~ 5 6.5 5 4.3 Öğle ₂₄ _63.2 ₄₆ _59.7 ₇₀ _60.9 Akşam ₁₄ _36.8 ₂₆ _33.8 ₄₀ _34.8 E n erjin in protein ve k a r b o n h i d r a t t a n g e l e n y ü z d e s i istatistiksel a ç ıd a n ö n e m li b ir f a rk lılık g ö s t e r m e m e k le birlikte (p > 0 .0 5 ) y a ğ d a n g e le n y ü z d e s i n d e k i artış ö n e m lid ir (p < 0 .0 5 ). T A R T I Ş M A Y ıld a bir ay tutulan R a m a z a n o r u c u v e h e m e n a r d ı n dan gelen üç g ü n lü k R a m a z a n B a y r a m ı k u t l a m a l a r ı , bireyin rutin b e s le n m e a lış k a n lık la r ın ı v e y a ş a m t a r zını b ü y ü k ö lç ü d e d e ğ iştire n d ö n e m l e r d i r . A r a ş t ı r m a s o n u ç l a r ı , R a m a z a n ’d a b i r e y l e r i n % 9 3 . 5 ’in in g ü n d e iki ö ğ ü n b e s l e n d i k l e r i n i , % 6 . 5 ’inin ise s a h u ra k a l k m a d a n , a n c a k y a t m a d a n ö n ce h a fif b irşey ler y iy e r e k o ru ç tu ttu k la r ın ı g ö s t e r m e k te d ir (T ablo 4). O y s a s a h u r y e m e ğ i k işiy i g ü n b o y u n c a o r u c a h a z ırla y a n b ir ö ğ ü n d ü r . B u ö ğ ü n t ü k e tilm e d iğ in d e m e v s i m e g ö re d e ğ i ş m e k l e b irlik te y a k la şık o la ra k 7-13 sa atlik bir a ç lık s ö z k o n u s u o l m a k ta d ır. R a m a z a n ’d a açlık s ü r e c in in ö z e llik l e ç a l ı asin, tüm yaş grubundaki erk ek ve kadınlarda ise k al

s i y u m d u r . B a y r a m d a g e n e l o la r a k ö n e r ile n in % 6 6 .7 ’sinin altında alınan tek besin öğesi k a ls iy u m dur. R a m a z a n ’d a A vitamini önerilenin % 127.7-

191.8 ’i, b a y ra m d a % 1 3 9 .3 - 2 4 3 .6 ’sı kadar alınmıştır. C vitamini ise R a m a z a n ’d a 20-50 yaş g ru b u n d a ö n e rilenin % 1 8 3 .3 - 2 0 1 .7 ’si, 51 yaş ve üzerindeki birey lerde % 9 6 .7 - 9 8 .3 ’ü kadar, b a y ra m d a C vitamininin bu yaş grupları için alınan miktarı sırasıyla % 176.7

185.0, % 6 6 .7 - 8 5 .0 ’dır.

A ra ştırm a k a p s a m ın a alınan bireylerin R a m a z a n ’da ve b a y ra m d a k i g ü n lü k enerji ve besin öğesi alım ları, eşler arası farkın ö n e m k o n tro lü ile k a rşıla ştın lm ıştır (Tablo 8). B u n a göre, A ve C vitam inleri dışın d a enerji ve d iğ e r tüm besin öğelerinin b a y ra m d a k i alımları R a m a z a n ’a g ö re istatistiksel açıdan önem li d ü zeyde artm ıştır (p < 0 .0 0 1 ). B u artışların oranı h e s a p l a n d ı ğ ı n d a en y ü k s e k a r tış ın y a ğ a l ı m ı n d a '% 7 3 .5 ) o ld u ğ u , bun u enerji ( % 5 8 .8 ) ve k a rb o n h id ra t

(5)

Tablo 5. Bireylerin Öğiin Atlama Nedenleri

ORUÇ T U T A N BİREYLERİN R A M A Z A N D A ve RAMAZAN BAYRAMINDA BESİN TÜKETİM DURUMLARI

₃₃

Nedenler Erkek S % Kadın % S % Toplam S % SABAH

Ramazan sonrası isteksizlik 3 60.0 3 60.0

Geç uyanma - - 2 40.0 ₂ _40.0

TOPLAM - - 5 100.0 5 100.0

Ö Ğ LEN

Ramazan sonrası isteksizlik 2 8.3 4 8.7 6 8.6

Bayram ziyaretleri nedeniyle 5 20.8 17 36.9 22 31.4

Arada fazla tatlı tüketimi 10 41.7 12 26.1 22 31.4

Geç uyanma - - ₁ _2.2 ₁ _1.4 Geç kahvaltı 4 16.7 11 23.9 15 21.4 Zaman bulamama 2 8.3 - - ₂ _2.9 Diyet yapma 1 4.2 1 2.2 2 2.9 TOPLAM 24 100.0 46 100.0 70 100.0 AKŞAM

Ramazan sonrası isteksizlik 5 19.2 5 12.5

Bayram ziyaretleri nedeniyle 3 21.4 3 11.5 6 15.0

Arada fazla tatlı tüketimi 9 64.3 14 53.9 23 57.5

Öğlen fazla tüketim 2 14.3 3 11.5 5 12.5

Zaman bulamama - - 1 3.9 1 2.5

TOPLAM ₁₄ _100.0 ₂₆ _100.0 40 100.0

şan bireylerde iş veriminde ve çalışma süresinde azalm aya neden olduğu bildirilmektedir (19). Bu araştırm aya katılan erkeklerin toplam % 77.0’si çeşit li m esleklerde çalışm aktadır ve % 9 .5 ’i öğrencidir. K a d ın l a r d a ise bu o r a n la r sırasıyla %12.7 ve % 1 1 .9 ’dur. Bu bireylerin iş verimliliğindeki ve öğ rencilerin başarı durum larındaki değişiklikler incele- nem em iş olm akla birlikte bu kesimin açlıktan olum suz yönde etkilenebilecekleri düşünülebilir. Zira gün boyu uzun süreli açlık halinde gelişen hipogliseminin yorgunluk, baş ağrısı, unutkanlık, mental durgunluk ve karışıklık gibi sem ptom lara neden olabildiği bilin m ektedir (20).

U zun bir açlık sonrasında tüketilen öğünde genellik le fazla besin alımı söz konusu olmaktadır. Nitekim R a m a z a n ’da genelde iki öğün beslenme ve azalmış besin alımı olduğu halde günlük enerji alımı yetersiz lik sınırı olarak belirlenen R D A ’nın % 66.7’sinin al tına d ü şm e m iştir (Tablo 7). Bu da öğünlerdeki besin alımı arttığından enerji yetersizliğinin çok fazla ol m adığını gösterm ektedir. D iğer besin öğesi alımları incelendiğinde R a m a z a n ’da 20-50 yaş grubu erkek ve kadınlarda; tiamin, riboflavin ve niasinin öneri

lenden yetersiz olduğu görülmüştür. Bu araştırmada triptofandan gelen niasin miktarı hesaplanmamış ol makla birlikte bu sonuç; toplam protein alımında bir yetersizlik olmadığı halde genel olarak bu vitaminle rin kaynağı olan hayvansal besinler, kurubaklagiller, saflaştırılmamış tahıl ve tahıl ürünlerinin (21) yeter siz miktarda tüketildiğini düşündürmektedir. Protein alımı daha çok bitkisel kaynaklı saflaştırılmış tahıl ürünlerinden sağlanmaktadır. Bireylerin genel besin tercihlerine bakıldığında parça etli yemeklerin, köf telerin, süt-yoğurt ve kurubaklagillerin tüketim oran larının düşük olduğu görülmüştür (Tablo 6).

Ranıazaıı’da ve bayramda özellikle kalsiyumun tüm bireylerde yetersizliği nedeniyle süt yoğurt grubunu tercih oranlarına bakıldığında, sahurda %9.7, iftarda %41.2, bayramda ise tüm öğünlerde %2.0-44.0 ara sında tüketildiği belirlenmiştir. Kalsiyumun yetersiz alımı, hem öğünlerdeki tercih oranının düşüklüğü ile açıklanabilir hem de bu grup besinlerin miktarlarının yetersiz tüketildiğini göstermektedir. Ülkemizde y a pılan bir başka çalışmada R a m az an 'd a besin tüketi minin Ramazan sonrasına göre daha az olduğu gös terilmiş, her iki dönemde de kalsiyum, demir, niasin

(6)

34

KARAAĞAOĞLU N. YÜCECAN S.

Tablo 6. Ramazan ve Bayramda Öğünlerdeki Besin Seçimi (%)

Besin

Ramazan

Sahur İftar Sabah

Bayram

Öğlen Akşam Aralar

Parça etli yemekler 3.1 20.9 10.5 19.5 17.0

-Köfteler 3.2 9.9 2.5 5.0 7.5 -Sebze yemekleri 6.4 45.6 - 21.5 18.0 -Sebze kızartma 2.6 1.1 15.5 1.0 3.0 0.5 Kurubaklagiller 5.0 30.6 - 23.5 24.0 -Dolma, sarma 4.7 15.2 - 3.5 5.0 -Yumurtalı yemekler 1.2 2.5 - - - -Pilav 13.7 44.3 16.5 41.0 41.5 -Makama, erişte 10.2 12.4 - 3.5 1.0

-Börek, kıymalı-peynirli pide 10.2 10.9 6.0 10.0 7.0

-Salata, taze sebze 5.0 43.6 26.0 25.5 25.5

-Meyva 5.2 62.8 0.8 4.0 3.2 46.4 Çorba _10.1 _69.4 _1.5 _26.0 _20.5 -Hoşaf, komposto 5.6 5.6 2.0 0.5 1.5 _0.5 Sütlü tatlı _0.4 _7.1 - _0.5 0.5 11.5 Hamur tatlıları _0.7 _23.0 _9.0 15.5 17.5 _92.5 Süt, yoğurt _9.7 _41.2 _29.5 _42.5 44.0 _2.0 Yumurta, sucuk _39.4 _5.0 _46.0 _0.5 1.0 -Peynir _65.6 _7.4 _72.5 _- _1.0 _1.0 Zeytin _55.2 _7.7 _56.5 _- _0.5 -Tereyağı, margarin _7.8 _6.4 _14.0 - 0.5

-Reçel, bal, pekmez _32.9 _9.4 _34.0 - 1.5 _1.0

Çay, kahve _86.1 _51.1 _70.0 _1.5 1.5 _74.0 Meşrubat - - 0.5 2.0 5.5 24.5 Şeker - - - 51.0 Çikolata - - - _60.0 Kek, bisküvi _• _- _1.0 _- - _12.5 Çerez - - _2.5 - - _1.5 Ekmek - Pide _53.8 _60.3 _- _- - -Somun _44.3 _37.4 _95.5 _47.0 _57.5 _1.6 Pide+Somun 1.9 2.3 - - -

-ve riboflavin alımlarının yetersizliği vurgulanmıştır

(8).

Bireylerin bazı besin öğelerini yetersiz almasına kar şın vitamin A ve C alımlarının yetersiz olmadığı, hat ta 20-50 yaş grubu erkek ve kadınlarda her ikisinin, 51 yaş üstü bireylerde ise A vitaminin fazla alındığı görülmektedir. Bunun nedeni; araştırmanın kış ayın da yapılması ve özellikle bu vitaminlerden zengin sebzelerin (ıspanak, havuç) fazla tüketimi olabilir. Ayrıca bu vitaminlerin besin bileşimi cetvellerindeki

miktarları çiğ besin için verilm iştir. H a z ı r l a m a ve p i şirme ile oluşan kayıplar da d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e o r t a l a m a alınan günlük m iktarlar fazla o la ra k y o r u m l a n mayabilir.

B ayram da günlük öğün sa y ısın d a belirgin bir artış o l maktadır. G enellikle iki (% 5 3 .0 ) v ey a üç (% 4 2 .5 ) öğün şeklinde b eslen m en in yay g ın o ld u ğ u , b u n a 1-4 ara öğünün eklendiği g ö r ü lm ü ş tü r (T a b lo 4). Ö ğ ü n sayısının ve besin tüketim inin artm ası ile enerji alım ı yaş ve cinsiyete göre önerilenin % \ 10- 1 3 9 .9 ’una

(7)

ORUÇ T U T A N BİREYLERİN R A M A Z A N D A vc RA MA Z AN BAYRAMINDA BESİN TÜKETİM DURUMLARI

35

_ • a

Tablo 7. R am azanda ve Bayram da Alınan Enerji ve Besin Öğelerinin Ortalama Miktarları ve R D A ’ya Göre Alım Yiizdesi

20 - 50 yaş 51 yaş ve üzeri

Erkek (n:57) RDA Kadın (n: 108) RDA Erkek (n:17) RDA Kadın (n: 18) RDA

x ± SD % x ± SD % x ± SD % x ± SD % RAM AZAN Enerji (kkal) 2111±698 72.8 1618±483 73.5 2128±249 92.5 1803±422 94.9 Protein (g) 66.5±24.2 105.5 55.1±16.0 114.8 74.0±16.8 117.5 62.2±20.6 124.4 Kalsiyum (mg) 515 ± 171 51.5 377±125 37.7 475±123 59.4 452±124 56.5 Fosfor (mg) 815±275 81.5 623±201 77.9 834±152 83.4 743±210 92.9 Demir (mg) 12.1 ±5.8 121.0 9.3±3.1 62.0 11.3±1.9 113.0 11.0±3.1 110.0 Tiamin (mg) 0.91±0.33 60.7 0.71 ±0.24 64.5 0.85±0.17 70.8 0.73±0.15 73.0 Riboflavin (mg) 1.03±0.31 60.6 0.85±0.29 65.4 1.02±0.29 72.9 0.91 ±0.26 75.8 Niasin (mg) 11.9±13.2 62.6 9.6±3.2 64.0 11.3±4.9 75.3 10.2±5.4 78.5 Vitamin A (IU) 5789± 3145 175.4 5 1 12±3375 191.8 4214±2521 127.7 4556±2855 171.0 Vitamin C (mg) 121±69 201.7 110±49 183.3 59±42 98.3 58±22 96.7 BAYRAM Enerji (kkal) _3217±905 _110.9 2711±766 123.2 3219±622 139.9 2561±740 134.8 Protein (g) _{92.9± 31.4} _152.3 _82.2±27.9 _171.3 _92.8±21.8 _147.3 70.9±23.4 141.8 Kalsiyum (mg) _603±276 _60.3 _580±257 _58.0 _449±96 _56.1 416±110 52.0 Fosfor (mg) _1067±408 _106.7 951±402 95.1 1099±267 137.3 9 1 1±300 113.9 Demir (mg) _14.8±6.2 _148.0 _14.9±9.6 _99.3 _16.0±5.2 _160.0 13.6±5.3 136.0 Tiamin (mg) _1.18±0.38 _78.7 _1.01±0.38 _91.8 1.14±0.30 95.0 0.98±0.40 98.0 Riboflavin (mg) _1.45±0.81 _85.3 _1.29±0.66 _99.2 _1.11±0.26 _79.3 0.97±0.26 80.8 Niasin (mg) _16.7±7.5 _87.9 _15.7±11.0 _104.7 _{16.1 ±4.9} _107.3 12.6±5.4 96.9 Vitamin A (IU) _{6110 ± 7 111} _185.2 _6489±7035 _243.6 _4596±2926 _139.3 3942±2594 147.9 Vitamin C (mg) _111±85 _185.0 _106±88 _176.7 _40±30 _66.7 51 ±58 85.0

yükselm iştir. B u n u n en büyük nedeni, ara öğünlerde enerji y o ğ u n lu ğ u y ü k se k h a m u r tatlıları, çikolata ve şeker gibi besinlerin d ah a fazla tüketilmesidir (Tablo 6). Bu d u ru m , erkeklerin öğle, hem erkek hem de ka dınların akşam ö ğ ü n ü n ü atlam asına neden olmuştur (Tablo 5). B a y ra m d a , günlük enerjinin karbonhidrat, protein ve y ağ d a n sağlanan yüzdeleri incelendiğinde, to p lam enerji alımı da arttığından karbonhidrat ve pro tein d e n gelen enerji yüzdesinin etkilenmediği be lirlenmiştir. A n c a k yağdan gelen enerji yüzdesinin önem li m ik ta rd a artm ası (p<0.05) ham ur tatlılarının y a p ım ın d a fazla m ik tard a yağ kullanılmasına ve çi kolatadaki yağ içeriğinin yüksek olmasına bağlana bilir. B a y ra m d a alınan diğer besin öğeleri, Ramaza na göre vitam in A ve C dışında önemli bir artış (pcO.OOl) g ö ste rm iştir (Tablo 8). Bu da bayramda sebze ve m e y v a tüketim inde çok büyük bir değişik lik olm a d ığ ın ı g österm ektedir.

Günlük öğün sayısı, toplam enerji alımı, diyetin bile şimi ve öğün zamanı bazal metabolizma hızını ve ter- mogenezisi farklı şekillerde etkilemektedir (22-25). Bireylerin daha sonra da bir süre bu beslenme alış kanlıklarını sürdürmesi ağırlık kazanımına neden olabilir.

Ramazan ve bayram sırasında beslenme düzenindeki bu ani değişiklikler oruç tutan ve kronik hastalığı olan bazı bireylerde olumsuz klinik tablonun görül mesine neden olabilir. Bu konuda bayramda yapılmış herhangi bir araştırmaya rastlanmamıştır. Ancak bir ay süresince günlük açlık süresinin uzunluğunun R a mazan sonunda hormonal ve biyokimyasal bazı deği şikliklere neden olabileceği gösterilm iştir (5 13,26,27). Katar’da diabet kliniğine başvuran M üslü man hastalar üzerinde yapılan incelemelerde R a m a zanda oruç nedeniyle hastaların insülin tedavilerini aksattığı, hiper ve hipogliseminin sıklıkla gözlendiği

(8)

36

KARAAĞAOĞLU N, YÜCECAN S.

Tablo 8 . Günlük Enerji ve Besin Öğesi A lım lan Yönünden Ramazan ve Bayramın Karşılaştırm ası

Besin Öğesi

Ramazan Bayram Artış t

x ± SD x ± SD . % değeri Enerji (kkal) 1817±581 2885±831 58.8 17.13* Protein (g) 60.5±20.0 85.1±28.8 40.7 10.59* Yağ (g) 56.2±21.4 97.5±39.1 73.5 15.59* Karbonhidrat (g) 265.2±88.0 417.4±134.3 57.4 15.60* Kalsiyum (mg) 442±168 561±250 26.9 5.74* Fosfor (mg) 720±245 993±389 37.9 9.25* Demir (mg) 10.8±4.5 14.9±8.1 38.0 6.25* Potasyum (mg) 1649±509 1947±850 18.1 4.40* Tiamin (mg) 0.80±0.31 1.06±0.38 32.5 8.39* Riboflavin (mg) 0.94±0.33 1.29±0.67 37.2 6.74* Niasin (mg) 10.5±8.04 15.72±9.33 49.7 6.15* Vitamin A (IU) 5152±3311 5991±6542 16.3 1.56 Vitamin C (mg) 103±64 97±84 3.9 0.45

Toplam Proteinden gelen

Enerji Yüzdesi (%) 13.3±1 .4 11.8±1.4 -11.3 3.35 Karbonhidrattan gelen Enerji Yüzdesi (%) 58.4±6.1 57.9±6.5 -0.9 1.99 Y ağdan gelen Enerji Yüzdesi (%) _27.8±3.3 _30.4±4.2 9.4 7.25** * p c O .O O l,** p < 0 .0 5

bildirilmiştir (19). Ülkemizde yapılan bir araştırmada klinik bulguları incelenmemiş olmakla birlikte sağlık sorunu olduğu halde oruç tutan bireylerin % 12.8’inin diabetli, % 27.8’inin ülser veya gastritli, % 3 4 .8 ’inin ise hipertansiyonlu olduğu belirlenmiştir (28). Bu ne denle diyet tedavisinin önemli olduğu bu tip hastala rın sağlık personeli tarafından tedavisinde ve eğitim lerinde R a z a m a n ’da ve bayramda görülen bu tip bes lenme değişiklikleri bilinmeli ve neden olabileceği sonuçlar hastalara anlatılmalıdır.

M üslümanlar için orucun önemli bir yeri vardır. Her istenen şey, istenildiği anda yenemediği için sahur ve iftar yemeklerine ayrı bir özen gösterilir. Sahur nor mal kahvaltılardan daha zengindir. Çayın yanında börek, çörek, peynir, zeytin, yumurta yer aldığı gibi etli yemekler ve pilavlar da yenebilmektedir. E sk i den pilav ve böreğin yanında pekmezle yapılan hoşaf içilirken, günüm üzde bunun yerini çay almıştır. İftar yemekleri de diğer günlerin akşam yemeklerinden daha zengindir. İlk kap yem ek genellikle çorbadır. Arkasından etli sebze yemeği ve daha sonra pilav ge lir, en son yenen tatlıdır. Peynirli, sebzeli ve kıymalı börekler de iftar yemeklerinde daha sık yer alır. İftar için hazırlanan böreğin bir kısmı sahur için saklanır

(29). N itekim B uluz (30), h a m u rlu y iy e c e k le r, sulu köfteler, salatalar ve tatlıların iftar so fra ların ın v a z geçilmez yiyecekleri arasında o ld u ğ u n u b e l ir t m e k te dir. Baykan (1), R a m a z a n ’da pirinç ve un t ü k e tim i nin daha fazla o ld u ğ u n u , un ile b ö re k , g ö z l e m e , ç ö rek gibi çeşitli yiyeceklerin yapıldığını ve s a h u r d a tü ketildiğini saptamıştır. F e le k (31), p irin ç p ila v ın ın R am azan günlerinin yem ekleri arasın d a ö n e m li bir yeri olduğunu vurgulamıştır. Y ü c e c a n ve a rk ad a şları (14), çorba, pilav, et y em eğ i, b ö rek , ç ö re k , z e y tin yağlı yem ekler, dolm a, b ak lav a, sütlü tatlı ve h o ş a f ların R am azan günlerinde fazla tüketildiğini s a p ta mıştır. G enelde R a m a z a n B a y r a m ı ’nda, b a y r a m s ü resince yenm ek üzere yapılan y e m e k le r ise et y e m e k leri, pilav, çorba, d o lm a -s a rm a , b ö rek ve z e y tin y a ğ lı yemeklerdir. A yrıca m isafirlere ikram e tm e k ve e v d e yenm ek üzere baklava, lo k m a , k a lb u ra bastı, h u r m a tatlısı, kadayıf gibi tatlıların yapıldığı b ild irilm iştir (14,32).

Bu araştırmada da sahurda d a h a ço k k a h v a ltılık b e sinlerin (peynir, zeytin, re ç e l-b a l-p e k m e z , çay) tercih edildiği, ek olarak pilav, m a k a rn a -e rişte , b ö re k -k ıy - malı, peynirli pide ile çorbanın d a tüketildiği g ö r ü l müştür. İftarda ise diğer araştırm a s o n u ç la rın a b e n z e r

(9)

ORUÇ T UT A N BİREYLERİN R A M A Z A N D A vc RA MAZ AN BAYRAMINDA BESlN TÜKETİM DURUMLARI

₃₇

olarak çorbanın en yüksek oranda (%69.4) tüketildi ği, ayrıca sebze yem ekleri, pilav, yoğurt, salata ve ta ze sebzelerin sıklıkla tercih edildiği, yemek üzerine genellikle çay-kahve (% 51.1) içildiği izlenmiştir. Kurubaklagil yem ekleri (% 30.6), parça etli yemekler (%20.9), köfteler (% 9.9), dolm a ve sarmalar (% 15.2) bu araştırma k ap sam ın a alman bireyler tarafından if tarda daha az tercih edilmiştir. Bayram da, öğlen ve akşam yem eklerinde tercih edilen yemeklerin iftar daki besinlere benzediği belirlenmiştir. Ancak bay ramda; sebze yem ekleri, d o lm a ve sarmalar, makar- na-erişte, m ey v a, hoşaf-kom posto ve çorbanın R a m a z a n ’a göre daha az tercih edildiği, sütlü ve hamur tatlıları ile şeker, çikolata, çay-kahve, kek, bisküvi, meşrubat türü besinlerin özellikle ara öğünlerde daha çok tercih edildiği izlenmiştir. R a m a z a n ’da ekmek yerine, fırınlarda R a m a z a n ’a özgü yapılan pidenin çoğunlukla tercih edildiği, bayram da pide yapılmadı ğından som un e k m e k tüketiminin arttığı bulunmuş tur. B a y ra m d a öğlen ve akşam öğünlerinde ekmek tüketim oranının d ü şü k olmasının nedeni bu öğünle rin atlanm asıdır (Tablo 6).

SONUÇ VE ÖNERİLER

T oplum lar, sosyal, ek o n o m ik ve teknolojik olarak ne kadar değişim gösterm iş olursa olsun bu değişim R a mazan ve bayram gibi özel günlerde yem ek kültürü ne önem siz sayılabilecek düzeyde yansımaktadır. Bu da insanların yem eği sadece bir biyolojik gereksinme ya da e k o n o m ik bir hadise olarak görmediğinin en önemli delillerinden biridir. N itekim araştırma kap sam ına giren bireylerin R a m az an ve bayram süresin ce beslenm e alışkanlıkları çerçevesinde yedikleri ye mekler bu görüşü bir kez daha doğrulamaktadır.

M üslüm anların y a ş a m ın d a önem li bir yeri olan Ra m a z a n ’da oruç nedeniyle günde iki öğün beslenme şekli, bireyin g ereksinim i olan besin öğelerini yeter li düzeyde alm asını engellem ektedir. Bu durum bes lenme açısından risk altında olan hızlı büyüme ve ge lişme devresindeki ço c u k ve adölesanlarda, gebe, emzikli, yaşlı ve hastalar ile işçi, öğrenci ve sporcu lar için sorun yaratabilir. R a m a z a n ’da genellikle sağ lıklı bireyler üzerinde yapılan sınırlı sayıdaki araştır m ayla bazı biyokim yasal bulgularda değişiklikler ol duğu gösterilmiştir. A n cak özellikle kronik hastalığı olan bireyler üzerinde yapılan araştırmalar yok dene cek kadar azdır. B a y ra m d a ise beslenme ve sağlıkla ilgili yapılan bir araştırm aya rastlanmamıştır. R am a z a n ’da ve b a y ra m d a beslenm e durum unun değişik yaş gruplarında, hasta ve sağlıklı bireylerde sağlık üzerine etkilerinin açıklanabilm esi için daha fazla deneysel ve ep idem iyolojik araştırmaya gerek vardır.

KAYNAKLAR

1. Baykan S. Ramazanın beslenme durumuna etkisi. Bes lenme ve Diyet Dergisi 10:119, 1981.

2. Sakr AH. Fasting in İslam. J Am Diet Assoc 67:17, 1975.

3. Sakr AH. Dietary regulations and food habits of Mus- lims. J Am Diet Assoc 58:123, 1971.

4. Forst G, Pirani S. Meal frequency and nutritional inta- ke during Ramadan: a pilot study. Hum Nutr Appl 41 A :4 7 ,1987.

5. Maislos M, Khamaysi N, Assali A, Abou-Rabiah Y, Zuili I, Shany S. Marked increase in plasma high-den- sity-lipoprotein cholesterol after prolonged fasting du ring Ramadan. Am J Clin Nutr 57:640, 1993.

6. Sulieman S, Fedail MD, Murphy D, Salih SY, Bolton CH, Harvey RF. Changes in certain blood constituents during Ramadan. Am J Clin Nutr 36:350, 1982.

7. Hallak MH, Nomani MZA. Body weight loss and changes in certain blood lipid levels in normal men on hypocaloric diets during Ramadan fasting. Am J Clin Nutr 48:1197, 1988.

8. Yağmur C, Rakıcıoğlu N. Orucun beslenme durumuna; kan lipit, lipoprotein, protein, hemoglobin değerleri üzerine etkisi ve beslenme durumunun bu değerlerle ilişkisinin incelenmesi. Beslenme ve Diyet Dergisi 24(1):41, 1995.

9. El Ati J, Beji C, Danguir J. Increased fat oxidation du ring Ramadan fasting in healthy women: an adaptative mechanism for body-weight. Am J Clin Nutr 62:302,

1995.

10. Rakıcıoğlu N, Yağmur C. Ramazanda tutulan orucun enerji dengesi üzerine etkisi, Sendrom 9:69, 1997.

11. Mohammad ZA, Mohammad HH, Ishrat PS. Effect of Ramadan fasting on plasma uric acid and body weight in healthy men. J Am Diet Assoc 90 (10): 1435, 1990. 12. Al-Hadramy MS, Zawawi TH, Abdelwahab SM. Alte-

red cortisol level in relation to Ramadan. Eur J Clin Nutr 42:359, 1988.

13. Çevik C, Elmalı ES, Uslu 1, Bor V. Changes in lipid profile and cholinesterase activity during fasting. Tür kiye Tıp Dergisi 3(2): 159, 1995.

14. Yücecan S, Pekcan G, Mercanlıgil S, Şişman AB, Tay fur M, Ersoy G, Çermik D, Başoğlu S, Karaağaoğlu N. Rakıcıoğlu N. Akara İli, İlçe ve Köylerinde Ailelerin Özel Günlerde Yaptıkları Yemekler. Proje Raporu. Ha cettepe Üniversitesi, Sağlık Teknolojisi Yüksek Okulu. Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Ankara, 1992.

15. Pekcan G. Şişmanlık ve Saptama Yöntemleri. Şişman lık, Çeşitli Hastalıklarla Etkileşimi ve Diyet Tedavisin de Bilimsel Uygulamalar (Ed. Arslan P). Türkiye Di yetisyenler Demeği Yayını:4, Ankara 7-37, 1993.

16. Baysal A, Keçecioğlu S, Güneyli U, Yücecan S. Pek can G ve ark. Besinlerin Bileşimi, Türkiye Diyetisyen ler Derneği Yayını:!, Ankara, 1988.

(10)

38

KARAAĞAOĞLU N. YÜCECAN S.

17. Recommended Dietary Allowances, Subcommittee on the Tenth Edition of the RDAs Food and Nutrition Bo- ard Commission of Life Sciences National Research Council, National Academy Press, Washington DC,

1989.

18. Saraçbaşı O, Karaağaoğlu E, Saka O. Basic Program lama ve İstatistiksel Yöntemler, Ünalan Ofset, Ankara,

1996.

19. Davidson JC. Muslims, Ramadan, and diabetes melli- tus. Br Med J 8:1511, 1979.

20. Hamilton EMN, Whitney EN, Sizer FS. Nutrition. Concept and Controversies. West Publishing Com- pany, Fifth Edition, San Francisco, 1991.

21. Baysal A. Beslenme. Hatipoğlu Yayınevi, Yenilenmiş 6. Baskı, Ankara, 1996.

22. Belko AZ, Barbiere TF. Effect of meal size and frequency on the thermic effect of food. Nutr Res 7:237,

1987.

23. Hill JO, Melby C, Johnson SL. Physical activity and energy requirements. Am J Clin Nutr 62(suppl):

1 0 5 9 S ,1995.

24. Raben A, Kiens B, Richter EA. Increased postprandial thermogenesis. Am J Clin Nutr 58 (suppl): 7665, 1993. 25. Roman M, Edme JL, Boulenguez C. Circadia variation

of diet induced thermogenesis. Am J Clin Nutr 57:476, 1993.

26. Gumaa KA, Mustafa KY, Mahmoud NA, Gader AMA. The effects of fasting in Ramadan 1. Serum uric acid and lipid concentration. Br J Nutr 40:573, 1978.

27. Mustafa KY, Mahmoud NA, Gumaa KA, Gader AMA. The effects of fasting Ramadan 2. Fluid and electroly- te balance. Br J Nutr 40:583, 1978.

28. Karaağaoğlu N, Yücecan S, R am azan’da oruç tutan bi reylerde görülen bazı davranış değişiklikleri, beslenme alışkanlıkları ve enerji dengesi. Türk Hij Den Biyol Derg 55(2): 105, 1998.

29. Baysal A. Beslenme Kültürümüz. Kültür Bakanlı- ğı/1230, Kültür Eserleri Dizisi: 157, Türk Hava Kuru mu Basımevi İşletmeciliği, 1990.

30. Buluz N. Sivasta ramazan eğlenceleri adetleri ve ye mekleri. Sivas Folkloru 31:7, 1975.

31. Felek B. Ramazan. Türk Folklor Araştırmaları 9:3955, 1966.

32. Nahya Z. Özel Gün Yemekleri. Türk Mutfağı Sem poz yum Bildirileri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Y ayınları:41, Ankara Üni versitesi Basımevi, Ankara, 1982.