Başlık: HAKSIZLIĞA TEPKİLER: DENEYSEL BİR İNCELEMEYazar(lar):HORTAÇSU, Nuran Cilt: 10 Sayı: 0 Sayfa: 155-166 DOI: 10.1501/Felsbol_0000000098 Yayın Tarihi: 1972 PDF

Nuran HORTAÇSU

İ n s a n l a r arası eşitliğin doğal olmadığı h e m e n h e m e n herkesçe kabul

edilmiştir. T a n r ı bile insanları eşit y a r a t m a m ı ş t ı r . Kimisi akıllıdır, güzel­

dir, olanakları zengin bir çevrede d ü n y a y a gelmiştir; kimisi ise çirkin

ve aptaldır, yoksul bir ailenin istenmiyen çocuğu olarak d ü n y a y a gel­

miştir. Eşitsizlik bu denli doğal ve kaçınılmazken, geçmişte ve günü­

m ü z d e eşitlik u ğ r u n a bir çok savaşlar olmuş, insanlar b i r b i r l e r i n e gir­

mişlerdir. Bu eşitlik kavgaları çoğu z a m a n salt eşitlik için değil, kişi

veya toplulukların k e n d i h a k l a r ı olduğuna inandıkları bir t a k ı m kay­

n a k ve olanakları elde e t m e k istemeleri y ü z ü n d e n çıkmıştır. Olanakların

paylaşılması y ü z ü n d e n çıkan bu kavgaların nedeni çoğu z a m a n k a y n a k ­

ların herkesin gereksinme ve isteklerini t a m olarak karşılıyamaması, ve

onları p a y l a ş m a zorunluluğu olmuştur.

Bir insan v e y a topluluğun olanakların b ö l ü m ü n d e n alacağı p a y

ba-zan emek, beceri, öğrenim, y a t ı r ı m gibi kişinin çaba veya gücüne bağlı

özellikler, b a z a n da cinsiyet, ırk , soy gibi d o ğ u m d a v a r olan özellikler

ile belirlenir. Bu iki çeşit özelliğin etkileşimde b u l u n d u ğ u d u r u m l a r da

tabii ki pek çoktur. Örneğin, k ü l t ü r l ü , zengin bir ailenin çocuğu olarak

d ü n y a y a -gelen bir insan, çevresinin de etkisi ile d a h a zeki olacak, d a h a

iyi bir öğrenim görecek, d a h a değerli beceriler kazanabilecektir. Sınırlı

olanakların adil bir şekilde paylaşılması denince, bu herkesin o l a n a k l a r d a n

eşit derecede p a y alması değil, o d u r u m d a k i katkısına u y g u n (ki bu k a t k ı

emek, m a d d î y a t ı r ı m veya kişisel özellikler açılarından değerlendirile­

bilir) bir p a y alması olarak anlaşılır. B a ş k a bir deyimle, herkes ektiğini

biçerse olanakların paylaşılması adildir, biri e k e r , bir başkası biçerse

k a t k ı ve kazanç arasında dengesizlik belirir ve bu dengesizlik tepkilere

yol açabilir.

1 Bu makale yazarın doktora tezinden faydalanılarak hazırlanmıştır. Yazar tez yöneticisi

Stephen Reisman ve Ivan Steiner'a teşekkürü bir borç bilir.

Bu a r a ş t ı r m a n ı n amacı, olanakların eşit olarak bölünmediği bir du­

r u m d a , bu p a y l a ş m a d a n haklı veya haksız olarak çok v e y a az p a y alan­

ların b i r b i r l e r i n e ve d u r u m a tepkilerinin incelenmesidir. Bir d u r u m d a k i

iki kişiden biri çok öteki az k a z a n ç elde etmişse, b u n l a r d a n ikisi de d u r u m u

haklı görebilir. Ancak, böyle bir d u r u m d a , t a r a f l a r d a n biri veya diğeri h a k

ettiğinden fazla veya az çıkar elde ettiği d u y g u s u n a kapılabilir. 0 z a m a n ,

h a k k ı n d a n fazlasını alanda suçluluk, h a k k ı n d a n az a l a n d a ise kızgınlık

duyguları belirebilir. Bu duyguların etkisiyle de bazı davranış ve düşün­

ce değişiklikleri görülebilir.

Araştırmamızın teorik temeli u y u m s u z l u k (dissonance) teorisine

d a y a n m a k t a d ı r . Bu teoriye göre insanların belli başlı güdülerinden biri­

si, yaşadıkları fizikî ve sosyal çevre ile ilgili düşünce ve bilgileri arasında

u y u m sağlamak v e b u u y u m u s ü r d ü r m e k t i r . H e r h a n g i bir u y u m s u z l u k

olduğu z a m a n kişi ya davranışları ile çevreyi değiştirip gerçeği kendi

görüşüne u y d u r u r , ya da, düşüncelerinde a y a r l a m a l a r y a p a r a k kafa­

sındaki d ü n y a y ı çelişkinin m e y d a n a çıkardığı yeni d u r u m a u y d u r u r .

Genellikle bu iki süreçten birinin sonucu olarak denge, y a n i u y u m l u l u k

sağlanır. U y u m s u z l u k teorisine göre haksızlık, yaşadığı d ü n y a y ı ge­

nellikle " â d i l bir d ü n y a " olarak gören kişiler için giderilmesi gereken bir

u y u m s u z l u k d u r u m u d u r . Adil bir d ü n y a d a haksızlıkla karşılaşan kimse,

b u haksızlıktan kendini sorumlu t u t s a veya t u t m a s a , d u r u m u açıklama

zorunluluğunu d u y a r . Ya haksızlığı düzeltme çabası gösterecektir,

ya böyle bir çaba göstermemesinin nedenlerini arayacaktır, ya da hak­

sızlık gibi görünen şeyin aslında haksızlık olmadığını ve herkesin p a y ı n a

düşeni aldığını söyliyecektir. D i k k a t edilirse, b u r a d a k i üç t e p k i d e n ilk

ve sonuncu tepkiler aynı a n d a gösterilemiyecek karşıt tepkilerdir. Bir

insan haksızlığı gidermek için harekete geçiyorsa, aynı z a m a n d a gider­

meye çalıştığı haksızlığın m e v c u t olmadığını öne süremez. B i r b i r i ile

çelişik olan bu iki t e p k i aynı a n d a gösterildiği z a m a n u y u m s u z l u ğ u

gi-dermeyip aksine a r t t ı r a c a k t ı r . Bu iki t e p k i d e n hangisinin gösterileceği

kişisel özellikler t a r a f ı n d a n etkilenebileceği gibi çevre koşullarınca da

etkilenebilir. Haksızlığı davranışları ile giderme olanağını b u l a n bir

insan, d u r u m u başka yollardan haklı gösterme gereksinmesini d u y m a ­

yabilir.

K o n u m u z l a ilgili olan ve haksızlığa tepkileri inceliyen a r a ş t ı r m a l a r

belli başlı üç g r u p t a incelenebilir. Birinci g r u p t a Lerner'in "suçsuz kur­

b a n " araştırmaları yer alıyor. Bu (Lerner ve Simmous 1966)

araştır-m a l a r d a suçsuz oldukları halde deney icabı kendilerine elektrik şoku

verilen insanların acısına tanıklık eden kişilerin "suçsuz k u r b a n " a tepki­

leri incelenmiştir. Lerner, t a n ı k l a r ı n genellikle k u r b a n ı h o r gördüklerini

ve bu aşağılamanın k u r b a n ı n acısına son veremiyenlerde d a h a fazla oldu­

ğ u n u b u l m u ş t u r . Lerner bulgularını "adil d ü n y a " prensibi ile şöyle açık­

lamıştır: Adil bir d ü n y a d a suçsuz k u r b a n l a r b u l u n a m a z ; k u r b a n suçsuz

görünse bile böyle bir cezayı h a k edecek bir özelliğinin olması gerekir;

şu halde o diğer i n s a n l a r d a n d a h a değersizdir ve hor görülmeye lâyık­

tır. Lerner'in a r a ş t ı r m a l a r ı n d a üzerinde d u r u l a n bağımlı değişken

y u k a r ı n d a n da anlaşılacağı gibi, k u r b a n ı n değerlendirilmesidir.

İkinci gruba giren a r a ş t ı r m a l a r d a deneklerin çeşitli deneysel hileleri

sonucu başkalarına zarar vermeleri sağlanmış ve onlarda başkalarına

zarar vermenin uyandırdığı tepkiler incelenmiştir (Brock ve Buss,,

1962, 1964; Carlsmith ve Gross, 1969, Freedman, Wallington ve Bless,

1967; Glass,, 1964). Bu a r a ş t ı r m a l a r d a üzerinde d u r u l a n belli başlı ba­

ğımlı değişkenler şunlardır: a) k u r b a n d a n v e y a bir b a ş k a s ı n d a n gelen

y a r d ı m isteğini olumlu veya olumsuz karşılama; b) k u r b a n ı değerlen­

d i r m e ; c) yerilen zarar veya acının derecesi h a k k ı n d a y ü r ü t ü l e n t a h ­

minler; d) zarar vermeyi haklı gösterme çabaları; e) verilen zararı

telâfi e t m e .

Y u k a r ı d a k i iki gruba giren a r a ş t ı r m a l a r d a haksızlığa tepkiler, bu

d u r u m d a n kârlı çıkanların açısından incelenmiştir. Ü ç ü n c ü gruba giren

iki a r a ş t ı r m a d a ise haksızlıktan zarar görenlerin tepkilerine de yer ve­

rilmiştir. Ü ç ü n c ü gruba giren iki a r a ş t ı r m a d a birincisi T h i b a u t tarafın­

d a n yapılmıştır (Thibaut,, 1950). Araştırmacı 10 yaş civarındaki erkek

çocuklarını gelişigüzel olarak iki gruba ayırmış, b u n l a r d a n birine il­

ginç bir o y u n o y n a t m ı ş , ötekine ise sıkıcı bir iş olan birinci g r u b u n fır­

lattığı cisimleri t o p l a m a görevini vermiştir. Deneyin sonunda ilginç

o y u n u oynıyan çocuklarda suçluluk, sıkıcı görevi y a p a n çocuklarda ise

kızgınlık duygularını o r t a y a k o y a n bazı davranışlar görülmüştür.

Bu g r u p t a k i ikinci a r a ş t ı r m a d a ise Stephenson ve W h i t e 10 yaş­

larındaki çocukları sıkıcı ve ilginç rollere atamışlar fakat bu a t a m a l a r ı

gelişigüzel y a p m a m ı ş l a r d ı r (Stephenson ve White, 1970). İlginç göreve

a t a n a n çocukların yarısı bu görevle ilgili sınavda yüksek p u a n elde et­

mişler, öteki yarısı ise d ü ş ü k p u a n almışlardır. Sıkıcı göreve a t a n a n çocuk

ların da yarısı düşük, yarısı yüksek p u a n almışlardır. Böylece denekler

dört gruba ayrılmışlardır: haklı olarak ilginç göreve a t a n a n l a r , haksız

olarak ilginç göreve a t a n a n l a r , haklı olarak sıkıcı göreve a t a n a n l a r , haksız

olarak sıkıcı göreve a t a n a n l a r . Sonuç olarak gruplar arasında yazılı olarak

cevaplandırılan "kızgınlık" ve " s u ç l u l u k " maddelerinde bir fark bulun­

m a m ı ş fakat haksız yere ilginç role a t a n a n l a r d a u t a n m a , haksız yere sıkıcı

role a t a n a n l a r d a ise kızgınlık belirten davranışlar görülmüştür. Deneyin

ikinci kısmında çocuklara ikinci bir test verilmiş ve bu t e s t t e yüksek p u a n

alanlara ödül verileceği söylenmiştir. Test çocukların k o p y a çekmeden

ödül k a z a n a m a y a c a k l a r ı şekilde düzenlenmiştir. Test sonuçları., ilginç

göreve a t a n a n çocukların sıkıcı göreve a t a n a n çocuklardan d a h a fazla

k o p y a çektiğini o r t a y a k o y m u ş t u r . K o p y a en çok ilginç göreve haklı

olarak a t a n a n l a r , ikinci derecede ise sıkıcı göreve haksız olarak a t a n a n ­

lar t a r a f ı n d a n çekilmiştir.

Bizim araştırmamız da yüksek ve alçak mevkideki kişilerin hak­

sızlığa tepkilerini incelemektedir. U y u m s u z l u k teorisine d a y a n a n bek­

lentilerimiz aşağıda verilmiştir.

1 - Yüksek mevkide b u l u n a n l a r çok haksız buldukları durumlar­

da az haksız buldukları d u r u m l a r a kıyasla a) telâfi yoluna d a h a fazla

gidecekler, b) haksızlıktan zarar göreni d a h a olumlu değerlendirecekler,

c) d u r u m u haklı gösterme çabalarına d a h a az girişecekler, d) yapılan

haksızlığı k ü ç ü m s e m e y o l u n a d a h a az gideceklerdir.

2- Alçak mevkide b u l u n a n l a r çok haksız buldukları d u r u m l a r d a

az haksız buldukları d u r u m l a r a kıyasla a) d a h a çok t a z m i n a t isteye­

cekler, b) haksızlıktan kârlı çıkanı d a h a olumsuz değerlendirecekler,

c) d u r u m u haklı gösterme çabalarına d a h a az girişecekler, d) hak­

sızlığı k ü ç ü m s e m e yoluna d a h a az gideceklerdir.

3- Haksızlığı telafi-tazminat ve zihinsel yollarla giderme arasında

olumsuz bir ilişki b u l u n a c a k t ı r .

4- Telâfi veya t a z m i n a t olanağını haksızlıktan h e m e n sonra elde

edenler, bu olanağı bir t a k ı m zihinsel işlemlere giriştikten sonra elde

edenlerden d a h a çok kullanacaklardır. Başka bir deyimle, haksızlığı

gidermek için t u t u l a n yolda çevre olanaklarının etkisi olacaktır.

M E T O D

Denekler:

Deneye 2-14 kişilik gruplar halinde 249 erkek üniversite öğrencisi

katılmıştır. Bu öğrencilerden 131'ine kendilerini seyredecekleri filimdeki

öğrencinin yerine koymaları, 118'ine ise kendilerini seyredecekleri

fi-limdeki öğretmen yerine k o y m a l a r ı istenmiştir. H e r denek g r u b u n a

dört deneysel filimden biri gelişigüzel seçilerek gösterilmiştir. Filmin

gösterilmesi sona erince deneklere birer soru defteri verilmiş ve sorulara

kendilerini filmin k a h r a m a n l a r ı n d a n birinin yerine k o y a r a k cevaplan­

dırmaları istenmiştir.

Araçlar:

a) Haksızlıkla ilgili filimler:

Deneyde kullanılmak üzere dört videoteyp filmi hazırlanmıştır.

Bu filimlerde üç erkek üniversite öğrencisi rol almışlardır. Bu

filim-lerin baş ve sonları aynı olup sadece yüksek ve alçak mevkilere a t a n a n

kişilerin yeteneklerinin ve dolayısıyla haksızlık derecesinin, belirlen­

diği o r t a bölüm değiştirilmiştir. Filimlerin k o n u s u kısaca şöyledir:

Filim bir öğrenme deneyini göstermektedir. İ k i denek ve bir de­

neyci vardır. Deneklere öğretme yeteneğini ölçen bir test verilir, sonuç­

lara göre yüksek p u a n alan öğretmen, alçak p u a n alan ise öğrenci rolüne,

a t a n ı r . Öğretmen öğrenme birimi başına belli bir p a r a alır, ayrıca, ken­

disine öğrencisine ödül olarak verebileceği bir m i k t a r p a r a verilir. Öğ­

r e t m e n b u p a r a y ı u y g u n gördüğü z a m a n v e u y g u n gördüğü m i k t a r d a

öğrencisine verebilecek, a n c a k geri kalanını kendisi a l a m a y a c a k t ı r .

Filmin b u r a s ı n d a haksızlık o r t a y a çıkar. D ö r t filmin ü ç ü n d e deneyci

testlerin değerlendirilmesinde yanlışlık yapıldığını h a b e r verir ve yeni­

den yapılan değerlendirmeye göre p u a n durumlarını açıklar. Bu açık­

l a m a y a göre dört filmin her birinde ayrı bir yetenek-mevki birleşimi

belirir. B u n l a r şöyle sıralanabilir: a) yüksek yetenekli öğretmen-düşük

yetenekli öğrenci, b) yüksek yetenekli öğretmen-yüksek yetenekli

öğrenci, c) düşük yetenekli öğretmen-düşük yetenekli öğrenci, d) d ü ş ü k

yetenekli öğretmen-yüksek yetenekli öğrenci.

Test p u a n l a r ı n d a k i yanlışlıklara r a ğ m e n , filmin dört şeklinde de

roller değiştirilmez. Sonuç olarak öğretmen rolündeki 3 dolar, öğrenci

rolündeki ise 1.25 dolar k a z a n ç elde ederler. Filmin s o n u n d a h e r iki

role a t a n a n kişilere cevaplandırmaları için birer soru defteri verilir.

b) Soru Defterleri:

Soru defterindeki sorular haksızlığa t e p k i olarak gösterilebilecek

belli başlı dört davranışı ölçmek üzere hazırlanmıştır. İncelenen bağımlı

değişkenler şu şekilde sıralanabilirler: a) telafi-tazminat, b) öteki

insanı değerlendirme, c) d u r u m u haklı gösterme, d) haksızlığı k ü ç ü m ­

seme. B u n l a r d a n telafi-tazminat ile ilgili olan soru denekten, fazladan

b u l u n a n 3 doları öğrenci ile öğretmen arasında bölmesini istemektedir.

Bu p a r a n ı n b ö l ü m ü ile filmin s o n u n d a öğrenci ve öğretmenin 1.25 ve

3.0 dolar olan kazançları eklemelerle 1.75-5.50, 2.75-4.50, 3.75-3.50

p a y l a ş t ı r m a l a r ı n d a n biri şeklinde ayarlanabilmektedir. Telâfi-tazminat

ile ilgili soru, haksızlığı çözümlemede çevre koşullarının rolünü s a p t a m a k

amacı ile (beklenti 4) soru defterlerinin bir kısmında ilk, bir kısmında

ise son soru olarak yer almıştır.

B U L G U L A R

Hazırladığımız dört filimle haksızlığın değişik derecelerde görü­

leceği dört deneysel d u r u m y a r a t m a y a çalışmıştık. Ne yazık ki, denek­

lerin izlenimlerine d a y a n a n inceleme, filmin dört şeklinin d u r u m d a gö­

rülen haksızlık b a k ı m ı n d a n b i r b i r i n d e n anlamlı derecede farklı olma­

dığını o r t a y a k o y d u . Bu nedenle öğretmen ve öğrenci rolünü benimseyen

denekler d u r u m u haksız görme derecelerine göre ikişer gruba ayrıldılar.

Yüksek ve alçak mevkilerdekilerin çok ve az haksızlığa tepkileri, d u r u m u

çok ve az haksız görenlerden elde edilen verilerin incelenmesi ile s a p t a n d ı .

Biri öğretmen, diğeri öğrenci rolünü benimseyen deneklerden elde edi­

len verileri inceleyen iki degişke çözümlemesi yapıldı. Bulgularımızı

şöyle özetleyebiliriz:

1- Tablo l ' d e görüldüğü gibi, öğretmen rolünü benimseyenler,

d u r u m u çok haksız b u l d u k l a r ı z a m a n az haksız b u l d u k l a r ı n a kıyasla:

a) öğrenci rolündeki kişiyi d a h a az aşağılamışlar (daha iyiliksever,

d a h a iyikalpli, d a h a d ü r ü s t , d a h a suçsuz, d a h a olumlu görmüşler,

b) d u r u m u haklı gösterme çabalarına d a h a az girişmişler, c) d a h a çok

telâfide bulunmuşlardır. t

Böylelikle beklenti 1' in 3 m a d d e s i desteklenmiştir.

2- Tablo 2'de görüldüğü gibi, öğrenci rolünü benimseyenler duru­

mu çok haksız b u l d u k l a r ı z a m a n az haksız buldukları z a m a n a kıyasla:

a) öğretmeni d a h a fazla aşağılamışlardır (değerlendirme maddelerinin

ortalaması d a h a düşük, öğretme becerisi d a h a düşük, b) d u r u m u haklı

çıkarma çabalarına d a h a az b a ş v u r m u ş l a r (öğretmenin rolü için

yeter-liliği d a h a düşük, c) kendilerine verilen zararı d a h a az küçümsemiş

(paranın önemi d a h a fazla); d) öğretmene d a h a az p a r a vermişledir.

TABLO 1

Öğretmen Rolünü Benimseyen Derneklerin Çok Haksız ve Az Haksız Olduğunu

Söyledikleri Durumlara Tepkileri (Değişke Çözümlemesi Sonuçları)

a) Öğrenciyi Değerlendirme ile İlgili Maddeler

M a d d e Haklı Haksız p F

İyiliksever (1) - Bencil (15) 7.85 6.05 .001 16.13

İyiliksever (1) - Kötükalpli (15) 6.80 5.90 .04 4.07

Dürüst (1)-Dürüst değil (15) 8.50 7.70 .03 4.81

Suçsuz (1)-Suçlu (15) 5.95 4.85 .03 4.81

Değerlendirme maddelerinin ortalaması

Olumlu (1)-Olumsuz (15) 6.50 5.30 .06 3.62

b) Durumu Haklı Çıkartma Çabaları ile İlgili Madde

Öğrencinin yetenek testindeki başarısı

Başarılı (1) - Başarısız (99) 5.75 5.15 .08 3.05

c) Telâfi ile İlgili Madde

Öğretmenin deneyin sonunda paylaşılan üç

dolardan öğrenciye verdiği pay 0.83 $ 1.06 $ .02 5.78

TABLO 2

Öğrenci Rolünü Benimseyen Deneklerin Çok Haksız ve Az Haksız Olduğunu

Söyledikleri Durumlara Tepkileri (Değişke Çözümlemesi Sonuçları)

M a d d e Haklı Haksız p F

a) Öğretmeni Değerlendirme ile İlgili Maddeler

Yardımsever (1)-Bencil (15) 10.65 11.95 .006 7.85

İyiliksever (1) - Kötükalpli (15) 9.5 10.65 .003 9.49

İyi (1)-Kötü (15) 10.95 12.15 .002 9.96

Suçsuz (1) - Suçlu (15) 9.15 10.25 .04 4.31

Değerlendirme maddelerinin ortalaması

Olumlu (1) - Olumsuz (15) 9.50 10.50 .002 10.31

b) Durumu Haklı Çıkartma Çabaları ile İlgili Madde

Öğretmenin rolü için yeterliliği

Yeterli (9) - Yetersiz (1) 2.55 2.05 .06 3.57

c) Haksızlığı Küçümseme ile İlgili Madde

Deneyde kazanılabilecek paranın önemi

Önemli (1) - Önemsiz (9) 5.45 4.40 .026 5.05

d) Tazminat ile İlgili Madde

Öğrencinin deneyin sonunda paylaşılan üç dolar­

Böylelikle beklenti 2'nin 4 maddesi de araştırmamızın sonuçları

ile desteklenmiştir.

3- Beklenti 3 haksızlığı telâfi ve zihinsel yollarla giderme arasında

olumsuz bir ilişki olduğunu önermişti. Bu öneriyi s ı n a m a k için denek­

lerimizi telâfi-tazminat yolunu az ve çok kullanmalarına göre grupladık

ve öğretmen ve öğrenci rollerini benimseyen deneklerden elde edilen

verilerle iki değişke çözümlemesi d a h a uyguladık. Bulgularımız kısaca

şöyle özetleyebiliriz:

Haksızlığı d a h a çok telâfi yoluyla gidermeye çalışan öğretmen ro­

lunu benimsemiş denekler: a) öğrenciyi d a h a olumlu değerlendirmiş­

ler (p < .06, F = 3.63); b) d u r u m u haklı çıkarma çabalarına d a h a

az baş vurmuşlardır (p < .02, F = 6.11). Haksızlığı d a h a çok t a z m i n a t

yolu ile gidermeye çalışan öğrenci rolünü benimsemiş denekler: a) öğ­

r e t m e n i d a h a olumsuz değerlendirmişler (p < .001, F = 9.66); d u r u m u

haklı çıkarma çabalarına d a h a az baş v u r m u ş l a r d ı r (p < .04, F = 3.35).

Özetle, haksızlığı gidermede telafi-tazminat ve zihinsel işlemlerin

kullanılmaları arasında olumsuz bir ilişki b u l u n m u ş t u r . Yüksek

mevki-dekiler haksızlığı telâfi yolu ile giderdikleri z a m a n p a r a verdikleri

kişiyi d a h a olumlu, d u r u m u d a h a olumsuz değerlendirmişler, alçak

mevkidekiler haksızlığı t a z m i n a t isteyerek giderdikleri z a m a n p a r a

aldıkları kişiyi ve d u r u m u d a h a olumsuz değerlendirmişlerdir. Bu so­

nuçlar beklenti 3 ü desteklemektedir.

4- Telâfi t a z m i n a t olanağının kişilere ilk ve son olarak sağlanması

bu olanağın kullanılma derecesini sadece öğretmen rolünü benimseyen

denekler için anlamlı derecede etkilemiştir ( p < .02, F = 5.39). Öğ­

renci r o l ü n ü benimseyen deneklerden elde edilen verilerin incelenmesinde

bu sorunla ilgili anlamlı bir farklılık b u l u n a m a m ı ş t ı r . Böylelikle beklenti

4 kısmen desteklenmiştir.

5- Filmi öğrenci v e y a öğretmen rollerini benimseyerek seyret­

m e n i n filimden edinilen bazı izlenimleri etkilediği Tablo 3'de görül­

mektedir. T a b l o n u n incelenmesinden de anlaşılacağı gibi ö ğ r e t m e n

rolünü benimseyenler d u r u m u haklı çıkarma çabalarına d a h a çok giriş­

mişlerdir. Bu da onlar için haksızlığı gidermenin r a h a t ve masrafsız

bir yoludur.

TABLO 3

Benimsenen Rolün Etkilediği İznelenimler

M a d d e Öğretmen Öğrenci p F

Öğretmenin rolü için yeterliliği

Yeterli (1) - Yetersiz (9) . . , 4.19 2.29 .001 58.49

Öğrencinin rolünü hak etmesi

Hak etmemiş (1) - Hak etmiş (9) 4.92 3.53 .001 28.95

Öğretmenin yetenek testinde başarısı

Çok iyi (1) - Çok fena (9) 3.53 5.88 .001 99.72

Öğrencinin yetenek testinde başarısı

Çok iyi (1) - Çok fena (9) 5.41 4.45 .001 21.11

Öğrencinin gösterdiği çaba

Az (1) - Çok (9) .. 5.76 5.51 .001 53.82

Öğretmenin suçu

Az(l)-Çok(6) 4.20 6.30 .001 46.77

S O N U Ç

Araştırmamızın amacı yüksek ve alçak mevkilerdeki kişilerin h a k ­

sızlığa tepkilerini incelemekti. Sonuçlarımız, d u r u m u çok haksız gören

yüksek mevkideki kişilerin d u r u m u az haksız görenlere kıyasla, telâfi

y o l u n a d a h a çok başvurduklarını, haksızlıktan zarar gören kişiyi d a h a

olumlu değerlendirdiklerini ve d u r u m u h a k l ı çıkarma çabalarına d a h a

az giriştiklerini o r t a y a çıkarmıştır. Alçak m e v k i d e k i kimseler ise d u r u m u

çok haksız gördükleri z a m a n az haksız gördüklerine kıyasla, d a h a çok

t a z m i n a t istemişler, haksızlıktan fayda gören kişiyi d a h a olumsuz de­

ğerlendirmişler, d u r u m u haklı çıkarma çabalarına d a h a az girişmişler

ve haksızlığı d a h a az küçümsemişlerdir. Y u k a r ı d a özetlenen sonuçlar

ve haksızlığı telafi-tazminat yolları ile gidermek ve zihinsel yollarla

giderme arasında b u l u n a n olumsuz ilişki beklentilerimizi ve u y u m s u z l u k

teorisini desteklemektedir.

Haksızlık ve haksızlığın uyandırdığı tepkilerin çok k a r m a ş ı k bir

sorun olduğu ve bu k o n u n u n y a p a y bir l a b a r a t u v a r deneyi ile yeterli

derecede incelenemeyeceği bilinen bir gerçektir. Ancak, çok k a r m a ş ı k

sorunları l a b o r a t u a r d a incelemenin de d u r u m u etkileyen bir çok değiş­

k e n d e n bir kısmını kontrol altına a l m a k b a k ı m ı n d a n faydası vardır.

Haksızlık üzerinde a r a ş t ı r m a yapıldığında karşılaşılan güçlük­

lerden birisi haksızlığın nedeni olan veya bu haksızlıktan fayda gören

kişilerin çoğunlukla suçluluk d u y g u s u n a kapılmaları ve bu d u y g u n u n

aşırı olduğu hallerde haksızlığın varlığının red edilme olasılığıdır. Şu

halde haksızlık çok fazla olduğu hallerde bu haksızlık red edilebilir ve

böylelikle o n u giderme gereksinmesi duyulmayabilir. B u n a paralel

olarak haksızlıktan zarar gören kimseler de b u n u gideremedikleri za­

m a n çok zavallı ve güçsüz oldukları d u y g u s u n a kapılabilirler. Bu r a h a t ­

sız edici bir düşünce o l d u ğ u n d a n bu d u r u m d a k i l e r i n de haksızlığın var­

lığını red etmeleri beklenebilir. Bu yüzden haksızlığın aşırı derecede

b u l u n d u ğ u bir d u r u m u haksızlığın olmadığı bir d u r u m d a n kişilerin t e p ­

kilerine d a y a n a r a k a y ı r d e t m e k t e güçlüklerle karşılanabilir.

Bu yazının başında âdil bir p a y l a ş m a y ı herkesin ektiğini biçmesi

olarak betimlemiştik. B a ş k a bir deyimle, kişi çıkarların bölünmesinden

kendi k a t k ı s ı n a u y g u n bir p a y almışsa d u r u m âdildir, haksızlık yapıl­

mamıştır. B u r a d a dikkati çekmek gerekir ki h e r h a n g i bir d u r u m d a

" k a t k ı " ve " ç ı k a r " sayılabilecek nesnelerin değerleri çoğu z a m a n m u t l a k

değildir. Değerler z a m a n a ve d u r u m a göre değişebileceği gibi bir toplu­

m u n değişik sosyo-kültürel kesitlerinden gelen kişiler için de değişik

olabilirler. B u n u n dışında bir nitelik bazı insanlarda b u l u n d u ğ u z a m a n

değerli bir k a t k ı , bazı i n s a n l a r d a b u l u n d u ğ u z a m a n ise değerli o l m a y a n

bir k a t k ı k a b u l edilebilir. Örneğin, eski z a m a n l a r d a güzellik, kocayı

eve b a ğ l a m a y a yaradığı için, kadınlar için değerli, erkekler için ise önemli

o l m a y a n bir nitelik sayılırdı.

K a t k ı ve çıkar olan niteliklerin değişmez değerlerinin olmaması,

haksızlığın taraflarca aynı ölçülerle ölçülmemesine ve sonuç olarak bir

d u r u m u n haklı v e y a haksız olduğu h a k k ı n d a tarafların düşünce bir­

liğine v a r a m a m a s ı n a yol açabilir. B u r a d a , kişilerin kendilerinde v a r

olan niteliklere yüksek değer vermelerinin de olağan olduğunu u n u t ­

m a m a k gerekir.

Haksızlığa yüksek mevkilerdeki kişilerce gösterilen tepkilerden

birisinin telâfi olduğunu ve telâfi y o l u n a gidenlerin genellikle alçak

mevkidekileri olumlu değerlendirdiklerini g ö r m ü ş t ü k . Ancak, bizim

deneyimizde telâfi yoluna gidenlere bu yolu seçmeleri için hiç bir baskı

yapılmadığını u n u t m a m a k gerekir. Araştırmalar göstermiştir ki insan­

lar düşüncelerine aykırı bir d a v r a n ı ş t a bulunurlarsa, davranışları ile

ilgili t u t u m l a r ı n ı da değiştirebilirler. A n c a k bu t u t u m değişikliği çoğu

z a m a n kişinin davranışı hiç bir baskı altında k a l m a d a n yaptığını zan­

nettiği d u r u m l a r d a görülür. Kişi h e r h a n g i bir davranışa zorlanırsa kar­

şıt t e p k i gösterebilir. Deneyimizde görülen telâfi ile olumlu

değerlen-dirme arasındaki ilişki, telâfi yoluna baskı sonucu gidilmişse olumsuz

olarak görülebilir. B a ş k a bir deyimle, taviz verenlerin, tavizi verdik­

leri kişi ve grupları olumlu değerlendirmeleri her z a m a n beklenemez.

B u r a d a haksızlıkla ilgili bazı n o k t a l a r a değindik. Bu k o n u n u n her

z a m a n olduğu gibi g ü n ü m ü z d e de a r a ş t ı r m a y a değer bir k o n u o l d u ğ u n a

inanıyoruz. K o n u n u n incelenmesinde h e m g ü n ü m ü z ü n çatışmalarını

a n l a m a k h e m d e ç ö z ü m yolları b u l m a k b a k ı m l a r ı n d a n fayda görüyoruz.

F A Y D A L A N I L A N K A Y N A K L A R

Bercheid, E., ve Walster, E . : " W h e n does a harm-doer conpensate a

v i c t i m ? " Journal of Personality and Social Psychology, 1967, 6,

435-440.

Brock, T. C. ve Buss, A. H . : "Dissonance, agression, a n d evaluation of

p a i n " . Journal of Abnormal and Social Psychology, 1962, 65,197-202.

Brock, T. C. ve Buss, A. H . : "Effects of justification for aggression in

c o m m u n i c a t i o n w i t h t h e victim on post-aggression d i s s o n a n c e "

Journal of Abnormal and Social Psychology, 1964, 63, 403-412.

Carlsmith, J. M. ve Gross, A.: " S o m e effects of guilt on c o m p l i a n c e "

Journal of Abnormal and Social Psychology, 1969, 11, 232-239.

Davis, K. E. ve Jones, E. E . : "Changes in interpersonal perception as a

m e a n s of reducing d i a s o n a n c e " . Journal of Abnormal and Social

Psychology, 1960, 61, 402-410.

F r e e d m a n , J. L., Wallington, S. A. ve Bless, E . : "Compliance w i t h o u t

pressure: The effect of guilt". Journal of Personality and Social

Psychology, 1967, 7, 117-124.

Glass, D. C: "Changes in liking as a means of reducing cognitive

discre-pancies between self-esteem a n d aggression". Journal of Personality,

1964, 32, 520-549.

H o m a n s , H. C: Social Behaviour: It elementary forms. New York. H a r t

-court, Barace a n d World, 1961.

Lerner, M. J. ve Simmons, C. H . : "Observer's reactions to t h e innocent

v i c t i m ' : Compassion or r e j e c t i o n ? " Journal of Personality and

Social Psychology, 1966, 4, 203-210.

M a c a u l a y , J. ve B e r k o w i t z , L . : (Ed.) Altruism and helping behaviour:

social psychological studies of some antecedents and consequentes.

N e w Y o r k . A c a d e m i c P r e s s , 1970.

S t e p h e n s o n , G . M . v e W h i t e , J . R.: " P r i v i l e g e , d e p r i v a t i o n a n d children's

m o r a l b e h a v i o u r : An e x p e r i m e n t a l clarification of t h e role of

in-v e s t m e n t s , Journal of Experimental Social Psychology. 1970, 6,

1 6 7 - 1 7 6 .

T h i b a u t , J . : " A n e x p e r i m e n t a l s t u d y o f t h e cohesiveness o f u n d e r p r i v i

-leged g o u p s " . Human Relations, 1950, 3, 3 5 1 - 3 7 8 .