53
E¤itim / Education
Kranioservikal Sistem, Temporomandibular
Eklem Rahats›zl›klar› ve Ergonomi
Craniocervical System, Temporomandibular Joint Disorders and Ergonomics
Ö Özzeett
Genel anlamda ergonomi yaflam›n insana uydurulmas›n› hedefleyen ve insan kullan›m›na yönelik tasar›m, çal›flma ve yaflama koflullar›n›n en uy-gun hala getirilmesini amaçlayan uygulamalar›n bütünüdür. Ergonomi insan, ekipman ve çevre aras›ndaki etkileflim sonucunda oluflabilecek fi-ziksel ve psikososyal sorunlar›n azalt›lmas›n› hedeflemektedir. Ergonomi e¤itiminin bilgisayar kullan›c›lar›nda kas iskelet semptomlar›n› önlemede etkili oldu¤u kan›tlanm›flt›r. Servikal omurgan›n fonksiyonel rahats›zl›kla-r› ile temporomandibular eklem rahats›zl›klarahats›zl›kla-r› (TMER) aras›nda iliflki mevcuttur. Postürdeki bozukluklar TMER s›kl›¤›n› artt›rmaktad›r. Bu yüz-den genel postür de¤erlendirmesi TMER önlemede önemlidir. Telefonu omuz bafl aras›nda uzun süre tutmak, bafl önde pozisyon ve bilgisayar› yanl›fl pozisyonda kullanmak temporomandibular eklemi etkilemektedir. TMER’yi önleme ve tedavide ergonomi giriflimlerinin etkinli¤ini gösteren çal›flmalar›n planlanmas›na gereksinim vard›r.Türk Fiz T›p Rehab Derg 2010;56 Özel Say› 1:53-6.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Ergonomi, temporomandibular rahats›zl›klar, postür, servikal
S
Suummmmaarryy
In general sense, ergonomics aims to fit the life according to people and contains all applications done to design appropriate working and living conditions. Ergonomics targets to reduce the physical and psychosocial problems that may occur as a result of the interaction between the human, equipment and environment. Ergonomics education reduces the musculoskeletal diseases among the computer users. The functional disorders of the cervical spine are also associated with temporomandibular disorders (TMD). Postural disorders often increase the incidence of TMD, therefore, the general postural assessment is important in preventing the TMD. Holding the phone between the shoulder and the ear for a long time, using a computer in a wrong position and also the forward head posture influence the temporomandibular joint. Future studies need to be conducted to demonstrate the effectiveness of ergonomics in preventing TMD.Turk J Phys Med Rehab 2010;56 Suppl 1:53-6.
K
Keeyy WWoorrddss:: Ergonomics, temporomandibular disorders, posture, cervical Sina ESMAEILZADEH, Nalan ÇAPAN, Emel ÖZCAN
‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, Kas ‹skelet Hastal›klar› ve Ergonomi Birimi, ‹stanbul, Türkiye
DOI: 10.4274/tftr.56.53
Y
Yaazz››flflmmaa AAddrreessii//AAddddrreessss ffoorr CCoorrrreessppoonnddeennccee:: Dr. Sina Esmaeilzadeh, ‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, Kas ‹skelet Hastal›klar› ve Ergonomi Birimi, ‹stanbul, Türkiye E-posta: sinabox@gmail.com
G
Geelliiflfl TTaarriihhii//RReecceeiivveedd:: fiubat/February 2010 KKaabbuull TTaarriihhii//AAcccceepptteedd:: Mart/March 2010
© Türkiye Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Dergisi, Galenos Yay›nevi taraf›ndan bas›lm›flt›r. / © Turkish Journal of Physical Medicine and Rehabilitation, Published by Galenos Publishing.
G
Giirriiflfl
Ergonomi terimi Yunanca ifl anlam›na gelen “ergos” ve yasa anlam›na gelen “nomos” sözcü¤ünden oluflmufltur. Genel anlam-da yaflam›n insana uydurulmas›n› hedefleyen ve insan kullan›m›-na yönelik tasar›m, çal›flma ve yaflama koflullar›n›n en uygun hale getirilmesini amaçlayan uygulamalar›n bütünüdür (1).
Uluslararas› Ergonomi Derne¤i; ergonomiyi bir sistemin di¤er elemanlar›yla insanlar aras›ndaki etkileflimleri anlamaya çal›flan ve bütün sistem performans›n› ve insan›n refah›n› optimum k›lacak teori, prensip, bilgi ve yöntemleri uygulayan bilimsel bir disiplin ve u¤rafl› olarak tan›mlam›flt›r (2). Ergonomi insan, ekipman ve çevre aras›ndaki etkileflim sonucunda oluflabilecek fiziksel ve psikososyal sorunlar›n azalt›lmas›n› hedeflemektedir. Fiziksel sorunlar›n
bafll›-cas› kas iskelet hastal›klar›d›r. Geçmifl y›llarda ifle ba¤l› kas iskelet hastal›klar›n›n (‹K‹H) a¤›r fiziksel aktivite ile çal›flanlarda görüldü¤ü düflünülürken, günümüzde bilgisayar kullan›c›lar›n›n da ifle ba¤l› kas iskelet hastal›klar› için yüksek risk alt›nda oldu¤u kabul edil-mektedir. Bilgisayar kullan›c›lar›nda ‹K‹H en s›kl›kla boyun ve üst ekstremitelerde daha az s›kl›kla s›rt ve belde görülür.
Yayg›n bir sorun olan temporomandibular eklem (TME) ra-hats›zl›klar› (TMER) ile servikal omurgan›n fonksiyonel rahats›z-l›klar› aras›nda iliflki oldu¤u kabul edilmektedir (3). Servikal omurga rahats›zl›klar›n›n oluflmas›nda iflyerinde ergonomik risk etkenleri rol oyna¤›ndan TMER’nin azalt›lmas›nda ergonomik gi-riflimlerin etkili olabilece¤i düflünülebilir. Literatür taramas›nda TMER ve ergonomi konusunda çal›flmalar yetersizdir. Bu yaz›da bilgisayar kullan›c›lar›nda ergonomi ve TMER’de ergonomi konu-sunda bilgi verilecektir.
B
Biillg
giissa
ay
ya
arr K
Ku
ulllla
an
n››c
c››lla
arr››n
nd
da
a Ü
Üsstt E
Ek
kssttrre
em
miitte
e
‹‹flfle
e B
Ba
a¤
¤ll›› K
Ka
ass ‹‹ssk
ke
elle
ett H
Ha
asstta
all››k
klla
arr›› ((Ü
ÜE
E--‹‹K
K‹‹H
H))
En s›k görülen ÜE-‹K‹H’ler flunlard›r (4);• Gergin boyun sendromu • Karpal tünel sendromu • Kubital tünel sendromu • Rotator manflon sendromu • De-Quervain tenosinoviti • Tendinit
• Tetik parmak • Ganglion kisti R
Riisskk EEttkkeennlleerrii
ÜE-‹K‹H’lerle iliflkili risk etkenleri flunlard›r (5); F
Fiizziikksseell RRiisskk EEttkkeennlleerrii • Tekrarlama
• Zorlama • Kötü postür • Statik postür
• Yanl›fl vücut mekaniklerinin kullan›m› • Al›fl›lmam›fl ifl aktiviteleri
• Lokalize temas • Mekanik s›k›flma
• ‹flyeri tasar›m›n›n çal›flana uygun olmamas›
• Çevresel etkenler (ayd›nlatma, nem, s›cakl›k, gürültü) P
Pssiikkoossoossyyaall RRiisskk EEttkkeennlleerrii • ‹fl memnuniyetsizli¤i • ‹fl monotonlu¤u
• Amir ve ifl arkadafl› deste¤inin yetersizli¤i • Sorumluluk ve zaman bask›s› alt›nda çal›flma • A¤›r veya de¤iflken ifl yükü
• Yetersiz ifl organizasyonu • ‹fl kayb› korkusu
• Karar verme inisiyatifinin s›n›rlanmas› • Çal›flan›n mesleki gelece¤i ile ilgili belirsizlik
B
Biillg
giissa
ay
ya
arr K
Ku
ulllla
an
n››c
c››lla
arr›› ‹‹ç
çiin
n E
Errg
go
on
no
om
mii
Ergonomi e¤itimi ve ergonomi giriflimlerini kapsayan egzer-sizlerin, ergonomi programlar›n›n bilgisayar kullan›c›lar›nda kas iskelet semptomlar›n› önlemede etkili oldu¤u gösterilmifltir (5). Korunma ve ergonomi program›n›n temel ö¤eleri flu flekilde-dir (6).
• ‹fl yeri risk de¤erlendirilmesi • Ergonomi e¤itimi • Ergonomik giriflim – Ekipman tasar›m› – Organizasyonel kontroller – ‹fl pratikleri • Sonuçlar›n izlenmesi
• Maliyet/yarar oran›n›n belirlenmesi
Bilgisayar kullan›c›lar›n›n uygun vücut postürü ve ekipman konumu önemli bir yer tutmaktad›r. Bilgisayar kullan›c›lar› için ergonomi ilkeleri Tablo 1’de belirtilmifltir (5).
B
Biillggiissaayyaarr KKuullllaann››mm››nnddaa OOppttiimmaall VVüüccuutt PPoozziissyyoonnuu
• Gövde pozisyonu dik olmal› (kulaklar, omuzlar ve kalçalar dikey eksende olacak flekilde) • Omuzlar simetrik ve kald›r›lmam›fl pozisyonda olmal›
• Bel kavisi sandalyenin arkal›¤› veya yerlefltirilen yast›k ile desteklenmeli • Ayaklar zemin veya ayak deste¤i üzerinde düz olarak yerlefltirilmeli • Uyluklar zemine paralel olmal›
• Kollar vücudun her iki yan›na ve gövdeye yak›n konumda tutulmal› • Önkollar yaklafl›k olarak zemine paralel konumda olmal›
• Bilekler nötral pozisyonda olmal› O
Oppttiimmaall EEkkiippmmaann KKoonnuummuu
• Monitör ekran›n›n üst s›n›r› göz seviyesinde olmal›
• Monitör ekran› kullan›c›n›n gözlerinden yaklafl›k olarak 50-65 cm uzakl›kta olmal› • Klavye ve monitör kullan›c›n›n önünde ve tam orta hat üzerine yerlefltirilmeli
• Klavyenin ASDF tufllar› (referans sat›r›) yaklafl›k olarak dirsek seviyesine gelecek flekilde yerlefltirilmeli • Mouse dirsek seviyesinde ve mümkün oldu¤unca klavyeye yak›n olarak yerlefltirilmeli
• Belge tutaca¤› kullan›c›ya göre ekran ile eflit yükseklikte ve uzakl›kta olmal› ve monitöre yak›n konuma yerlefltirilmeli • Çal›flma yüzeyi, kolun, bile¤in ve elin uygun pozisyonda olmas›na ve uygun bir bacak hareket bofllu¤una izin vermeli • Sandalyenin yüksekli¤i, ayr›ca oturak ve arkal›¤›n aç›s› rahat bir oturufla izin verecek biçimde ayarlanmal›
• Raf yüksekli¤i ve yerleflimi kolay eriflim mesafesinde olmal›
• S›k kullan›lan tüm ekipman, kitapç›klar ve di¤er malzemeler kolay eriflim mesafesinde yerlefltirilmeli Tablo 1. Bilgisayar kullan›c›lar› için ergonomi ilkeleri (5).
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2010:56 Özel Say› 1;53-6 Turk J Phys Med Rehab 2010:56 Suppl 1;53-6 Esmaeilzadeh ve ark.
Kranioservikal Sistem, Temporomandibular Eklem Rahats›zl›klar› ve Ergonomi
54
E
Errg
go
on
no
om
miin
niin
n E
Ettk
kiin
nllii¤
¤ii K
Ko
on
nu
ussu
un
nd
da
a
L
Liitte
erra
attü
ürrü
ü G
Gö
öz
zd
de
en
n G
Ge
eç
çiirrm
me
e
Brisson ve ark. (7) 627 bilgisayar kullan›c›s›nda randomize kon-trollü çal›flma (RKÇ) ile ÜE-‹K‹H’nin korunmas›nda ergonomi e¤itim program›n›n etkinli¤ini 6 ayl›k izleme ile araflt›rm›fl ve postürde an-laml› iyileflme saptam›fllard›r (7). Ketola ve ark. (8) ifl yeri düzenle-meleri ve yo¤un ergonomi giriflimi ve ergonomi e¤itiminin etkinli-¤ini RKÇ ile de¤erlendirmifllerdir. Üç gruba randomize edilerek 1. gruba genifl kapsaml› ergonomi giriflimi, 2. gruba ergonomi e¤itimi ve 3. gruba sadece takip uygulanm›fl; giriflimden 2 ay ve 10 ay son-ra de¤erlendirme yap›lm›flt›r. ‹ki ay sonson-raki de¤erlendirmede yo-¤un ergonomik giriflim ve ergonomi e¤itim gruplar›nda kontrol grubuyla karfl›laflt›r›ld›¤›nda hastal›k fliddetinde azalma tespit edi-lirken; 10 ay sonraki takipte bu olumlu de¤ifliklikler saptanmam›fl-t›r. Bilgisayar ekipmanlar›n›n do¤ru kullan›m ve yerleflimi gibi ifl is-tasyonu modifikasyonlar›n›n boyun, dirsek ve el bilek postüründe ve hareketlerinde iyileflmelere neden oldu¤u gösterilmifltir.
Ça¤r› merkezinde çal›flanlarda yap›lan iki RKÇ’de önkol des-te¤inin kullan›m›yla birlikte uygulanan ergonomi e¤itiminin bo-yun, omuz, üst ekstremite, s›rt a¤r›s›n›n geliflimine karfl› koruma ve semptom azalmas›nda etkili oldu¤u saptanm›flt›r (9). Feuers-tein ve ark.’n›n (10) yapt›¤› RKÇ’de, her iki gruba ergonomi girifli-mi (ifl yeri modifikasyonu ve egzersiz) uygulanm›fl, gruplar›n biri-sine ifl yerinde stres yönetimi ile ilgili e¤itim eklenmifltir. Üçüncü ve 12. ay takiplerinde her iki grupta bafllang›ca nazaran ÜE-‹K‹S fliddetinde azalma gerçekleflmifl, gruplar aras›nda herhangi bir üstünlük saptanmam›flt›r.
Ergonomi program› ile 1 y›l sonra tazminat ödemelerinde %52 azalma ve 726,000 ABD Dolar› tasarruf sa¤lanm›flt›r. Har-canm›fl 1000 dolar 1 y›l sonra 25,000 ABD Dolar› geri dönüfl sa¤-lam›flt›r (11).
Sistematik literatür gözden geçirmede 1999-2004’de yap›lan ÜE-‹K‹H’nin korunma ve tedavisinde ergonomik giriflim çal›flma-lar›n›n sonuçlar› de¤erlendirilmifl ve baz› tasar›m ve modifiye edici giriflimlerin kullan›m› için kan›t bulunmufltur (12).
Sent ve ark.’n›n (13) 20-40 yafl aras›nda günde alt› saatten faz-la bilgisayar kulfaz-lanan 50 kiflide yapt›¤› RKÇ’de her iki gruba e¤itim verilmifl; tedavi grubuna iki ay süreyle e¤itim ve egzersiz uygu-lanm›flt›r. ‹ki ay sonra tedavi grubunda a¤r› fliddeti, fonksiyonel du-rum, sakatl›k, yorgunluk ve depresyonda di¤er gruba göre istatis-tiksel olarak anlaml› iyileflme saptanm›flt›r.
Esmaeilzadeh’in (14) yapt›¤› bir tez çal›flmas›nda bilgisayar kullan›c›lar›nda ÜE-‹K‹H’den korunmada ergonomi girifliminin et-kinli¤i incelenmifltir. Prospektif, randomize kontrollü çal›flmada ‹stanbul T›p Fakültesi’nde 400 bilgisayar kullan›c›s› kas iskelet semptomlar› yönünden modifiye “Nordic Musculoskeletal Ques-tionnaire” formu ile taranm›fl ve formlar› dolduran 311 çal›flan içe-risinden Modifiye NIOSH kriterlerine göre üst ekstremite kas is-kelet semptomlar› (ÜE-‹K‹S) olan; ifl yerinde günde en az 3 veya haftada en az 15 saat bilgisayar kullanan 81 olgu iki gruba ayr›l-m›flt›r. Giriflim grubunda yer alan olgulara ergonomi giriflimi ya-p›lm›flt›r. Alt› ay takipten sonra 2. de¤erlendirme yap›larak sonuç-lar iki grup aras›nda karfl›laflt›r›lm›flt›r. Giriflim grubunda çal›flma postüründe ve ekipman yerlefltirmelerinde iyileflme saptanm›fl-t›r. Hastal›k fliddeti, süresi, s›kl›¤› ve ilaç kullan›m›nda azalma sap-tan›rken; doktora baflvuru ve ifle gidememe oran›nda azalma gö-rülmemifltir. Sonuç olarak ergonomi girifliminin ergonomik risk etkenlerinin ve ÜE-‹K‹S’nin azalmas›nda ve fonksiyonel durumun düzelmesinde etkili oldu¤u belirtilmifltir.
T
Te
em
mp
po
orro
om
ma
an
nd
diib
bu
ulla
arr E
Ek
klle
em
m v
ve
e E
Errg
go
on
no
om
mii
TME eklem ve çevre yap›lar›n hastal›klar› s›kl›kla karfl›lafl›lan bir sorundur. Toplumun ortalama yar›s›nda TMER belirtisi oldu¤u tespit edilmifltir. TME hareketi için, servikal bölge kaslar›, krani-omandibular bölge kas ve eklem yap›lar›n›n aras›ndaki iliflkinin uyumlu olmas› gerekir (15,16).
TMER s›n›flamas› üç bafll›kta verilebilir. • Miyofasiyal a¤r› ve disfonksiyon • TME’nin internal bozuklu¤u • Servikal omurga disfonksiyonu
TMER etiyolojisi multifaktoriyel olmakla birlikte servikal omurgan›n fonksiyonel rahats›zl›klar› ile iliflkilidir. A¤r› ve servi-kal kaslardaki yorgunluk postüral kontrolün zorlanmas›na neden olmaktad›r. Vücut postürü ile TMER aras›nda yak›n iliflki saptan-m›flt›r. Bu sebeple TMER olanlarda global postüral de¤erlendirme önemli bir yer tutmaktad›r. Postüral deviasyonlar›n hastal›k ne-deni mi yoksa sonucu mu oldu¤unu belirlemek mümkün de¤ildir. TMER olan kiflilere postüral de¤erlendirme sonras›nda, do¤ru ko-runma ve tedavi için genel bir yaklafl›m uygulanmal›d›r (17). Sto-matognatik sistemdeki (SS) sorun nötral postür kontrolünde bo-zulmaya katk›da bulunabilir. SS proprioseptif inputlar ve sinir sis-temleri aras›ndaki çeflitli anatomik ba¤lant›lar postürle iliflkilidir. SS proprioseptif bilgi do¤ru olmad›¤›nda, bafl kontrolünü ve vü-cut pozisyonunu etkileyebilir. Tan› ve tedavide farmakoloji, fizik tedavi, e¤itim, egzersiz, cerrahi tedavi ve ergonomiden oluflan interdisipliner yaklafl›mlar gereklidir (18).
S
Se
errv
viik
ka
all O
Om
mu
urrg
ga
a v
ve
e T
Te
em
mp
po
orro
om
ma
an
nd
diib
bu
ulla
arr
R
Ra
ah
ha
attss››z
zll››k
klla
arrlla
a ‹‹lliiflflk
kiissii
Orofasial a¤r›, Amerikan Akademi Birli¤inin yay›nlad›¤› reh-berlerde servikal omurga ve TMER iliflkisini bildirilmektedir (19). Kötü postürün TME üzerine negatif etkisinin oldu¤u gösterilmifl-tir. Servikal hiperlordozu olan kiflilerde TMER’nin daha ciddi sey-retti¤i belirtilmifltir (19).
Telefonu uzun süre bafl ile omuz aras›nda tutma ve yanl›fl pozisyonda bilgisayar kullan›m›, bafl önde pozisyonu gibi al›fl-kanl›klar postürün bozulmas› ve TME etkilenmesinde oldukça önemlidir (20).
Bafl önde pozisyonda iken omuzlar düfler ve servikal omurga-da ekstansiyon olur. Kaslar k›sal›r, gerilir ve zay›flar, ligamanlara stres artar .Stabil pozisyonda tutmak için posterior servikal kas-lar, ligamanlar ve apofizyal eklemlerde afl›r› gerginlik oluflur. Bu pozisyonda supramandibular kaslar mandibulay› maksillaya do¤-ru çekerler. Mandibulan›n istirahat pozisyonu bozulur. Boyun postürlerindeki de¤ifliklikler servikal hareket paternlerindeki de-¤iflmelerle birlikte mastikatör kas aktivitesinde de¤iflikli¤e sebep olarak a¤r›ya yol açar. Bafl öne pozisyonu kompresif güçleri art-t›rarak TME’de disk dejenerasyonuna neden olabilir. Bunun ya-n›nda azalm›fl boyun hareketi kötü oturma postürüyle birlikte olur. Hareket kayb› inaktivite ve dokular›n yap›sal de¤iflikli¤inden kaynaklan›r (20). Bafl arkaya e¤ilince de anterior temporalis ka-s›nda aktivite artar, masseter ve anterior digastrik kasta aktivite azal›r.
Aktif boyun ekstansiyon aç›s› kranioservikal aç›yla negatif olarak iliflkilidir. Aktif boyun fleksiyon aç›s› servikotorasik aç›yla negatif olarak iliflkilidir. Kötü servikal postür için tedaviler fleksi-yon ve ekstansifleksi-yon hareket aç›kl›klar›n› iyilefltirmeye odaklan-mal›d›r (21).
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2010:56 Özel Say› 1;53-6 Turk J Phys Med Rehab 2010:56 Suppl 1;53-6
Esmaeilzadeh ve ark. Kranioservikal Sistem, Temporomandibular Eklem Rahats›zl›klar› ve Ergonomi
55
Postüral stabilitenin de¤erlendirildi¤i bir çal›flmada TMER olan grupta postüral asimetri ve servikal a¤r› daha fazla olarak tespit edilmifltir (19).
Mastikatör kaslarda miyofasiyal a¤r›s› olan 164 hastada yap›-lan bir çal›flmada 139 hastada bafl önde pozisyonu ve 135 hasta-da omuz önde pozisyonu tespit edilmifltir. (3) Ioi ve ark.’n›n (22) yapt›¤› bir çal›flmada bafl ve servikal postür ile TME osteoartriti olan hastalar›n dentofasiyal morfolojisi aras›nda anlaml› iliflki ol-du¤u tespit edilmifltir. Bu sebeple TMER önlemede postürü koru-mak çok önemlidir.
Sonuç olarak yayg›n bir sorun olan TMER’de etiyoloji multi-faktoriyel olmakla birlikte servikal omurgan›n fonksiyonel rahat-s›zl›klar› ile iliflkili oldu¤u kabul edilmektedir. Servikal omurgan›n rahats›zl›klar›nda iflyerinde ergonomik risk etkenleri rol oyna-maktad›r.
TMER’de ergonomik giriflimlerin etkinli¤ini gösteren çal›flma-lar için http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed ‘de craniomandibu-lar junction, complex, disorders, craniocervical junction, system, complex, temporomandibular joint disorders, dysfunction+pos-tur, ergonomics, computer users anahtar kelimeleri ile tarama yap›lm›fl ve çok az say›da çal›flmaya ulafl›labilmifltir. TMER önle-me ve tedavisinde ergonomi konusunda iyi planlanm›fl çal›flma-lara gereksinim vard›r.
K
Ka
ay
yn
na
ak
klla
arr
1. Güler Ç. Ergonomi tan›m›, Bölüm 1. In: Güler Ç (ed). Sa¤l›k boyutuyla ergonomi, hekim ve mühendisler için. Ankara: Palme Yay›nc›l›k; 2004. p. 1-20.
2. Dul J, Weerdmeester B. Ergonomi: Ne, Neden, Nas›l? (Yavuz M, Kahraman N, Çeviri Ed). Ankara: Seçkin Yay›nevi; 2007. p. 10-20. 3. Wright EF, Domenech MA, Fischer JR Jr. Usefulness of posture
training for patients with temporomandibular disorders. J Am Dent Assoc 2000;131:202-10. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
4. Huisstede BM, Miedema HS, Verhagen AP, Koes BW, Verhaar JA. Multidisciplinary consensus on the terminalogy and classification of complaints of the arm, neck and/or shoulder. Occup Environ Med 2007;6:313-9. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
5. Sehnal J. Adressing musculoskeletal disorders at computer workstations, chapter 24. In: Sanders MJ (ed). Ergonomics and the management of musculoskeletal disorders, 2nd edition. Australian Missouri; 2004. p. 494-524.
6. Özcan E, Esmaeilzadeh S, Bölükbafl N. Bilgisayar kullananlarda mesleki kas iskelet hastal›klar›ndan korunma ve ergonomi. Nobel Medicus 2007;3:12-7. [Full Text]
7. Brisson C, Montreuil S, Punnett L. Effects of an ergonomic training program on workers with video display units. Scand J Work Environ Health 1999;25:255-63. [Abstract] / [PDF]
8. Ketola R, Toivonen R, Häkkänen M, Luukkonen R, Takala EP, Viikari-Juntura E. Effects of ergonomic intervention in work with video display units. Scand J Work Environ Health 2002;28:18-24. [Abstract] / [PDF]
9. Cook C, Burgess-Limerick R. The effect of forearm support on musculoskeletal discomfort during call centre work. Appl Ergon 2004;35:337-42. [PDF]
10. Feuerstein M, Nicholas RA, Huang GD, Dimberg L, Ali D, Rogers H. Job stress management and ergonomic intervention for work-related upper extremity. Appl Ergon 2004;35:565-74. [Abstract] / [PDF]
11. Amick BC 3rd, Robertson MM, DeRango K, Bazzani L, Moore A, Rooney T, et al. Effect of office ergonomics intervention on reducing musculoskeletal symptoms. Spine (Phila Pa 1976) 2003;28:2706-11. [Abstract] / [PDF]
12. Boocock MG, McNair PJ, Larmer PJ, Armstrong B, Collier J, Simmonds M, et al. Interventions for the prevention and management of neck/upper extremity musculoskeletal conditions: a systematic review. Occup Environ Med 2007;64:291-303. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
13. Sen R, Ozcan E, Karan A, Ketenci A. Musculoskeletal system diseases in computer users: Effectiveness of training and exercise program. J Back Musculoskeletal Rehabil 2004;17:9-13. [Abstract] / [PDF]
14. Esmaeilzadeh S. Bilgisayar kullan›c›lar›nda üst ekstremite ifle ba¤l› kas iskelet hastal›klar›nda korunmada ergonomi girifliminin etkinli¤i (tez): ‹stanbul Ünv; 2008.
15. Okeson JP: Management of Temporomandibular Disorders and Occlusion. 5th edition. St. Louis: Mosby Year Book Inc; 2003:93-108. 16. Aksoy C. Temporomandibular A¤r› ve Disfonksiyon. In: Beyazova M,
Gökçe-Kutsal Y, editors. Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon. Ankara: Günefl Kitapevi; 2000:1391-425.
17. Saito E, Akashi PM, Sacco Ide C. Global body posture evaluation in patients with temporomandibular joint disorder. Clinics (Sao Paulo) 2009;64:35-9. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
18. Cuccia A, Caradonna C. The relationship between the stomatog-nathic system and body posture. Clinics (Sao Paulo) 2009;64:61-6. [Full Text] / [PDF]
19. Matheus RA, Ramos-Perez FM, Menezes AV, Ambrosano GM, Haiter-Neto F, Bóscolo FN, et al. The relationship between temporomandibular dysfunction and head and cervikal posture. J Appl Oral Sci 2009;17:204-8. [Abstract] / [Full Text] / [PDF] 20. Karan A, Aksoy C. Temporomandibular Eklem Rehabilitasyonu. In:
O¤uz H, Dursun E, Dursun N, editors. T›bbi Rehabilitasyon. ‹stanbul: Nobel Kitapevi; 2004. p.1061-79.
21. Yoo WG, An DH. The relationship between the active cervikal range of motion and changes in head and neck posture after continious VDT work. Ind Health 2009;47:183-8. [Abstract] / [PDF]
22. Ioi H, Matsumoto R, Nishioka M, Goto TK, Nakata S, Nakasima A, et al. Relationship between head posture and dentofacial morphology in patients with TMJ osteoarthritis/osteoarthrosis. World J Orthod 2008;9:329-36. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2010:56 Özel Say› 1;53-6 Turk J Phys Med Rehab 2010:56 Suppl 1;53-6 Esmaeilzadeh ve ark.
Kranioservikal Sistem, Temporomandibular Eklem Rahats›zl›klar› ve Ergonomi
