T.C.
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI
Y.LİSANS TEZİ
ALMUS BARAJ GÖLÜ’NDEKİ BAZI BALIK TÜRLERİNDE GÖRÜLEN METAZOAN PARAZİTLERİN MEVSİMSEL DAĞILIMLARI
Nermin DEVELİ TOKAT 2008
i
ÖZET
Y. Lisans Tezi
ALMUS BARAJ GÖLÜ’NDEKİ BAZI BALIK TÜRLERİNDE GÖRÜLEN METAZOAN PARAZİTLERİN MEVSİMSEL DAĞILIMLARI
Adı Soyadı Nermin DEVELİ Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Emine TURGUT NEARY
Bu çalışmada Almus Baraj Gölü (Tokat)’nden yakalanan 61 adet Leiciscus cephalus, 3 adet Siluris glanis ve 40 adet Barbus plebejus parazitolojik yönden incelenmiştir. Konak balıklarda, Monogenea, Copepoda ve Cestoda sınıflarına ait olmak üzere 9 parazit türü tespit edilmiştir. Konak balıklarda, L. cephalus’ta Dactylogyrus naviculoides, Dactylogyrus vistulae (Monogenea), Ligula intestinalis (Cestoda) ve Lamproglena sp. (Copepod); S. glanis’te Ancylodiscoides siluri ve Ancylodiscoides vistulensis (Monogenea); B. plebejus’ta D. malleus, Gyrodactylus hemibarbi ve G. elegans (Monogenea) olmak üzere 9 tür parazit bulunmuştur.
Leuciscus cephalus’ta dominant parazit türü Dactylogyrus spp.’dir ve enfeksiyon yaygınlığı en yüksek yaz (% 82) ve ilkbahar (% 68) aylarında tespit edilmiştir. Ayrıca sonbahar aylarında %50 enfeksiyon yaygınlığı ile L. intestinalis tespit edilmiştir. Barbus plebejus’ta dominant parazit türü D. malleus ’tur ve enfeksiyon yaygınlığı en yüksek sonbahar aylarında (% 87.5) tespit edilmiştir. Siluris glanis’te ise dominant tür yaz aylarında % 100 enfeksiyon yaygınlığı ile tespit edilen Ancylodiscoides spp. olmuştur.
Ayrıca, araştırma sonucu balıkların karın boşluğunda bulunan Ligula intestinalis (Cestoda) türü parazitin enfeksiyon yaygınlığı en yüksek sonbahar aylarında olmak üzere L. cephalus, B. plebejus ve Alburnus orontis’te tespit edilmiştir.
2008, 65 sayfa
Anahtar kelimeler: Almus Baraj Gölü, balık, tatlısu, monogenean, cestoda, metazoan
ii
ABSTRACT
MSc Thesis
SEASONAL DISTRIBUTION OF METAZOAN PARASITES IN FISH SPECIES FOUND IN ALMUS DAM LAKE
Nermin DEVELİ Gaziosmanpaşa University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Aquaculture
Supervisor: Asst. Prof. Dr. Emine TURGUT NEARY
In this study, the presence of parasites found on 61 Leuciscus cephalus, 3 Siluris glanis and 40 Barbus plebejus found in Almus Dam Lake (Tokat) were investigated. Eight parasites species were found and described from the class Monogenea, Copepoda and Cestoda. These species are Dactylogyrus naviculoides, Dactylogyrus vistulae (Monogenea), Ligula intestinalis (Cestoda) and Lamproglena sp. (Copepod) found to be infecting Leuciscus cephalus, Ancylodiscoides siluri and Ancylodiscoides vistulensis (Monogenea) were found to be infecting Siluris glanis. Dactylogyrus malleus, Gyrodatylus hemibarbi and Gyrodactylus elegans (Monogenea) were found to be infecting Barbus plebejus.
Dactylogyrus spp. were the dominant species infecting Leuciscus cephalus. The highest prevalance was seen in the spring (68%) and in the summer (82%) while in autumn L. intestinalis dominated (50%). D. malleus was the dominant parasite found on B. plebejus with the highest prevalence in the autumn (87.5%). Ancylodiscoides spp. was the dominant parasite found on S. glanis with the highest prevalence in the summer (100 %). Furthermore, Ligula intestinalis was observed in the coelom of L. cephalus, B. plebejus and Alburnus orontis with the highest prevalence during autumn.
2008, 65 pages
Keywords: Almus Dam Lake, fish, freshwater, monogenean, cestoda, metazoan
iii
TEŞEKKÜR
Araştırmamın her aşamasında rehberliğini esirgemeyen, çalışmalarımı titizlikle inceleyen saygıdeğer danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Emine TURGUT NEARY’ a, yüksek lisans öğrenimim süresince düşüncelerinden ve önerilerinden yararlandığım değerli hocalarım Yrd. Doç. Dr. Murathan KAYIM, Yrd. Doç. Dr. Ekrem BUHAN, Doç. Dr. Mehmet KARATAŞ ve laboratuar çalışmalarında bize yardımcı olan deneyimlerinden yararlandığım Doç. Dr. Erhan SOYLU’ ya, benimle birlikte yüksek lisansa başlayan ve laboratuar çalışmalarımda yardımcı olan arkadaşım Gülistan ÖZGÜL’e, balık örneklerimizi getiren balıkçı Kenan Abi’ye, bana moral verip destek olan arkadaşım Esra KARABAĞ’a sevgilerimi sunarım. Ayrıca eğitimim boyunca her zaman yanımda olup, beni her konuda destekleyen, sabırları, anlayışları ve sevgileri için annem ve babam Ümmügülsüm ve Abdurrahman DEVELİ’ye, ikizim Nesrin DEVELİ’ye sonsuz teşekkür ediyorum.
Tez çalışması, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonu tarafından izin verilen 2004/12 no’lu ‘Almus Baraj Gölü’ndeki Balık Çiftliklerinin Çevresel ve Yapısal Durumları ile Parazit Faunasının Belirlenmesi’ projesi kapsamında gerçekleşmiştir.
Nermin DEVELİ Tokat, 2008
iv KISALTMALAR DİZİNİ Kısaltmalar Açıklama µm Mikrometre Ss Standart sapma Ort. Ortalama Min. Minimum Mak. Maksimum
ÇTU Çengel total uzunluğu ÇKU Çengel kaidesi uzunluğu ÇUU Çengel uç uzunluğu ÇŞU Çengel şaft uzunluğu ÇİUU Çengel iç uzantısı uzunluğu ÇDUU Çengel dıç uzantısı uzunluğu ÇÜGG Çengel diş gövde genişliği ÇAGG Çengel alt gövde genişliği
ÇEDU Çengel ek destek parçası uzunluğu ÇDEU Çengel dış esnek parçası uzunluğu MÇTU Marjinal çengel total uzunluğu MÇSU Marjinal çengel sap uzunluğu MÇUU Marjinal çengel uç uzunluğu MÇFU Marjinal çengel filament uzunluğu MÇŞU Marjinal çengel şaft uzunluğu MÇUÜG Marjinal çengel uç üst genişliği MÇUAG Marjinal çengel uç alt genişliği DÇU Dorsal çubuk uzunluğu
DÇG Dorsal çubuk genişliği VÇU Ventral çubuk uzunluğu VÇG Ventral çubuk genişliği
VÇMU Ventral çubuk membran uzunluğu VÇMG Ventral çubuk membran genişliği VÇEU Ventral çubuk ek uzunluğu
v
VÇEOU Ventral çubuk ek ortası uzunluğu KOU Kopulatif organ uzunluğu
KOG Kopulatif organ genişliği VTU Vajinal tüp uzunluğu VTÇ Vajinal tüp çapı VAT Vajinal armor uzunluğu VAG Vajinal armor genişliği
vi
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil Sayfa
Şekil 2.1. Monogenanların direk yaşam döngüsü ……… 16
Şekil 2.2. Ligula intestinalis’in yaşam döngüsü ………... 20
Şekil 3. 1. Almus Baraj Gölü ………... 22
Şekil 3.2. Dactylogyrus’ların önemli kitinoid kısımlarının ışık mikroskobu ile ölçülmesinde kullanılan morfometrik özelliklerinin şematik olarak gösterimi ……… 25
Şekil 3. 3. Gyrodactylus’ların önemli kitinoid kısımlarının ışık mikroskobu ile ölçülmesinde kullanılan morfometrik özelliklerinin şematik olarak gösterilmesi ……….... 26
Şekil 4.1. Almus Baraj Gölü’nde incelenen Leuciscus cephalus’da mevsimsel olarak parazitik enfeksiyon yaygınlığı ...……… 29
Şekil. 4.2. Leuciscus cephalus’larda mevsimsel olarak belirlenen parazitik enfeksiyon yoğunluğu...……….. 29
Şekil 4.3. Dactylogyrus naviculoides ……… 30
Şekil 4.4. Dactylogyrus vistulae ……… 33
Şekil 4.5. Lamproglena sp. ……… 35
Şekil 4.6. Almus Baraj Gölü’nde incelenen Barbus plebejus’ da mevsimsel olarak parazitik enfeksiyon yaygınlığı……….……….. 37
Şekil 4.7. Barbus plebejus’ da mevsimsel olarak belirlenen parazitik enfeksiyon yoğunluğu.……….. 37
Şekil 4.8. Dactylogyrus malleus ………. 38
Şekil 4.9. Gyrodactylus hemibarbi ………. 41
Şekil 4.10. Gyrodactylus elegans ……… 44
Şekil 4.11. Ancylodiscoides siluri ………... 47
Şekil 4.12. Ancylodiscoides vistulensis ……… 50
Şekil 4.13. Almus Baraj Gölü’nde tespit edilen Ligula intestinalis’in Alburnus orontis, Leuciscus cephalus ve Barbus plebejus’ taki mevsimsel olarak enfeksiyon yaygınlığı ………. 53
vii
ÇİZELGELER DİZİNİ
Çizelge Sayfa
Çizelge 2.1. Türkiye’de Monogenean sınıfına ait türlerin tespitine yönelik
yapılmış çalışmalar……….……… 13 Çizelge 4.1. Almus Baraj Gölü’ndeki Leiciscus cephalus’lerde mevsimsel
olarak belirlenen parazit türleri ………. 28 Çizelge 4.2. Leuciscus cephalus’da tespit edilen Dactylogyrus naviculoides
türünün kitinoid kısımlarının ölçümleri (µm) ……….. 31 Çizelge 4.3. Leuciscus cephalus’ ta tespit edilen Dactylogyrus vistulae
türünün kitinoid kısımlarının ölçümleri ……….... 34 Çizelge 4. 4. Almus Baraj Gölü’ndeki Barbus plebejus’ da mevsimsel olarak
belirlenen parazit türleri ………..………. 36 Çizelge 4.5. Barbus plebejus’ta tespit edilen Dactylogyrus malleus
türünün kitinoid kısımlarının ölçümleri ………... 39 Çizelge 4.6. Barbus plebejus’da tespit edilen Gyrodactylus hemibarbi
türünün kitinoid kısımlarının ölçümleri ………... 42 Çizelge 4.7. Barbus plebejus’de tespit edilen Gyrodactylus elegans
türünün kitinoid kısımlarının ölçümleri ..……….. 45 Çizelge 4.8. Almus Baraj Gölü’ndeki Silurus glanis (Yayın balığı)’ de mevsimsel
olarak belirlenen parazit türleri ………. 46 Çizelge 4.9. Siluris glanis’de tespit edilen Ancylodiscoides siluri
türünün kitinoid kısımlarının ölçümleri ...………. 48 Çizelge 4.10. Siluris glanis’de tespit edilen Ancylodiscoides vistulensis
türünün kitinoid kısımlarının ölçümleri ………. 51 Çizelge 4.11. Almus Baraj Gölü’ndeki mevsimsel olarak belirlenen
İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET ……… i ABSTRACT………... ii TEŞEKKÜR ..……….... iii KISALTMALAR DİZİNİ ………. iv ŞEKİLLER DİZİNİ ……….. vi ÇİZELGELER DİZİNİ ………... vii 1. GİRİŞ ……… 1 2. LİTERATÜR ÖZETİ ... 3
2.1. Tatlısu Balıklarında Görülen Bazı Parazit Türleri ………... 14
2.1.1. Monogeneanlar ……… 14 2.1.1.1. Dactylogyrus sp ……… 16 2.1.1.2. Gyrodactylus sp. ……… 17 2.1.2. Cestoda ………. 17 2.1.2.1. Ligula sp. …...………. 18 2.1.3. Copepoda ………... 20 2.1.3.1. Lamproglena sp ……….. 21 3. MATERYAL ve YÖNTEM ……….. 22
3.1. Araştırma Yerinin Tanıtımı ………... 22
3.2. Araştırma Dönemi ve Balıklar ………... 22
3.3. Araştırmada Kullanılan Araç ve Gereçler ……… 23
3.4. Parazitik İncelemeler ……… 23
4. BULGULAR ……….. 27
4.1. Araştırmada incelenen balıklar ………... 27
4.1.1. Leuciscus cephalus Linnaeus, 1758 (Tatlısu Kefali) ……….. 27
4.1.1.1. Dactylogyrus naviculoides Ergens, 1960 ..……….. 29
4.1.1.2. Dactylogyrus vistulae Prost, 1957 .……….. 32
4.1.1.3. Lamproglena sp. ……….. 35
4.1.2. Barbus plebejus Karaman, 1971 (Bıyıklı balık) ……….... 35
4.1.2.1. Dactylogyrus malleus Linstow, 1877 ..……….... 37
4.1.2.2. Gyrodactylus hemibarbi Ergens, 1980 ..……….. 40
4.1.3. Siluris glanis Linnaeus, 1758 (Yayın balığı) ………... 46
4.1.3.1. Ancylodiscoides siluri Zandt, 1924 ...………. 46
4.1.3.2. Ancylodiscoides vistulensis Sivak, 1932 ...……….. 49
4.2. Cestoda: Pseudophyllidea ………. 52
4.2.1. Ligula intestinalis Linnaus, 1758 ...……… 52
5. TARTIŞMA ve SONUÇ ………. 54
6. KAYNAKLAR ……… 59
1
1. GİRİŞ
Günümüzde su ürünleri yetiştiriciliği 1970’den beri yıllık ortalama % 8,9 büyüme oranı ile dünyada hızlı bir şekilde gelişen besin üretim sektörüdür. Bu hızlı büyüme sürecinde çevresel etkileşimlerle birlikte bakteriyel, viral, fungal ve paraziter hastalıklarda da artış meydana gelmektedir. Günümüzde hastalıklardan kaynaklanan kayıplar üretilen balıkların kalitesine ve miktarına önemli etkide bulunmaktadır ve ayrıca uluslararası su ürünleri üretiminde önemli ekonomik kayıplara neden olmaktadır (Hill, 2005).
Su ürünleri yetiştiriciliğinin gelişmesi ile birlikte her geçen gün yeni balık türlerinin ıslahına gidilmekte ve yoğun kültür yöntemleri denenmektedir. Özellikle çevresel kirleticiler, kültür ortamında yoğun stoklama, enfeksiyon etkenleri ve çiftliklerdeki uygun olmayan yönetim çalışmalarına bağlı olarak balık hastalıkları da yoğunlaşmakta ve çeşitlenmektedir (Subasinghe, 2005).
Hastalık etkenlerinden özellikle parazitler su ekosisteminin bir parçasıdır ve sudaki besin zincirinin en üstünde bulunmaktadırlar. Doğal ortamdaki balıklarda parazit enfeksiyonlarına her zaman karşılaşılır. Bununla beraber canlının normal yaşama ortamını değiştiren herhangi bir olayda, özellikle kirlilik gibi çevre şartlarında meydana gelen bir bozulma, balık ve diğer canlılar üzerine olumsuz etki ederek besin zincirinde kopukluklara, parazit ve konakçı arasındaki dengenin bozulmasına ve bunun sonucunda bazı parazitlerin baskın duruma geçerek hastalık oluşturmasına sebep olabilir (Hoffman, 1967).
Balık parazitlerinin önemi, etkiledikleri balık türlerinin ekonomik önemiyle direkt ilgilidir. Parazitler balıkların besin değerini düşürdükleri gibi, büyümelerini, üremelerini ve beslenmelerini de olumsuz etkilerler. Patojenik parazitler balıklarda ekto ve endo parazit olarak bulunur ve balığın sağlığına yavaş yavaş zarar vererek, balığın diğer tehlikeli hastalıklara karşı dayanıklılığını da azaltırlar. Balığın gelişmesini, büyümesini yumurta verimini, et kalitesini etkilerler. Aynı zamanda baraj göllerinin balık verimliliğini de azaltabilirler. Bunların yanında balık çiftliklerinde balıklarda bulaşıcı hastalıklara ve balıkların kitle halinde ölümlerine de neden olabilirler (Markevic, 1951;
2
Grabda, 1991).
Birçok parazit, yetiştiricilik ortamında ciddi problemlere neden olur. Bunlardan, Monogenea sınıfına ait olan Gyrodactylus salaris Malmberg, 1956 paraziti ilk kez 1970'lerde Norveç'te Atlantik salmon (Salmo salar Linnaeus, 1758) yavrularında görülmüştür ve yetiştiricilik ve doğal ortamdaki Atlantik salmonlarında önemli kayıplara neden olmuştur. Ayrıca, deniz balıklarından, yetiştiriciliği yapılmakta olan Sivriburun karagöz (Diplodus puntazzo Cetti, 1777) balığında bir monogenean türü olan Lamellodiscu ignoratus Johnston ve Tiegs, 1992’un ölümlere neden olduğu bildirilmiştir (Tokşen ve ark., 2003). Su ürünleri yetiştiriciliğinin hızla gelişmesi ile birlikte yeni balık türlerinin kültür edilmesi sonucu, monogeneanlardan kaynaklanacak balık ölümlerinin de artması beklenmektedir (Turgut ve Akın, 2003; Peeler ve ark., 2006).
Parazitlerin biyolojileri ve yayılımları hakkında gerekli bilgiye sahip olunduktan sonra paraziter hastalıklara karşı kontrol yöntemleri geliştirilebilir ve ekonomik kayıplar oluşmadan gerekli tedbirler alınabilir. Ülkemiz, bulunduğu coğrafik durum nedeniyle su kaynakları ve balık çeşitliliği bakımından oldukça zengin bir ülkedir. Bu da beraberinde balıklarda bulunan parazitlerin çeşitliliğini getirir. Ayrıca, doğada parazit enfeksiyonlarına yetiştiricilik ortamındakinden daha sık rastlanılmaktadır. Bunun en önemli nedeni yetiştiricilik ortamlarında ara konakçıların bulunmamasıdır (Hoffman, 1967).
Almus Gölü ve Yeşilırmak üzerinde balık parazitlerinin dağılımı ve biyolojisi hakkında yapılmış yeterli çalışma yoktur. Şimdiye kadar sadece, Almus Baraj Gölü’ndeki Cyprinid türü balıklardaki Ligulosis (Cestod=Ligula intestinalis Linne, 1758) enfeksiyonları üzerine çalışma Cengizler (1991) tarafından yapılmıştır.
Bu çalışma ile Tokat ili Almus Baraj Gölü’nde bulunan Tatlısu kefali (Leuciscus cephalus Linnaeus, 1758), Bıyıklı balık (Barbus plebejus Bonaparte, 1839) ve Yayın (Siluris glanis Linnaeus, 1758) balıklarında mevsimsel olarak görülen
3
paraziter enfeksiyonların çeşitliliği, enfeksiyon yaygınlığı ve enfeksiyon yoğunluğunun belirlenmesi amaçlanmıştır.
2. LİTERATÜR ÖZETİ
Ülkemiz sularında bulunan balık parazitlerinin dağılım ve biyolojisi hakkında çalışmalar, çeşitli araştırmacılar tarafından Marmara bölgesinde (Soylu, 1991, 2003, 2005; Öztürk ve ark. 2000; Aydoğdu ve ark., 2001, 2002, 2003; Öztürk, 2002; Aydoğdu ve Altunel, 2002; Öztürk ve Altunel, 2002, 2003; Öztürk ve Aydoğdu, 2003; Aydoğdu, 2006; Aydoğdu ve Selver, 2006; Karatoy ve Soylu, 2006; Uzunay ve Soylu, 2006; Akmirza 2007), Ege bölgesinde (Öztürk, 2005; Kır ve Tekin Özan, 2005; Öztürk ve Bulut, 2006; Kutlu ve Öztürk, 2006), Karadeniz bölgesinde (Özer ve Erdem, 1999; Öğüt ve ark. 2003), İç Anadolu bölgesinde (Güralp, 1968; Burgu ve ark., 1984; Keskin ve Erkakan, 1987; Sönmez ve Köksal, 1997; Ergönül ve Altındağ, 2005) ve Doğu Anadolu bölgesinde (Cantoray ve Özcan, 1975; Özdemir ve Sarıeyüpoğlu, 1993; Sarıeyüpoğlu ve Sağlam, 1995; Dörücü ve İspir, 2005) yapılmıştır (Tablo 1).
Güralp (1968), Burgu ve ark. (1984) ve Keskin ve Erkakan (1987)’ın Orta Anadolu’nun bazı gölleri ve baraj göllerinde, Cantoray ve Özcan (1975), Cip ve Keban gölü’nde L. cephalus, Capoeta capoeta Güldenstädt, 1773 ve B. plebejus balıklarında Ligulosis (Cestod=L. intestinalis) üzerine yapılmış çalışmaları bulunmaktadır.
Soylu (1991), Karasu (Sakarya) Büyükgöz Gölü’ndeki Barbus sp. lerin bağırsağında Acanthocephallerin tesbiti ve biyolojisi üzerine bir çalışma yapmıştır.
Cengizler ve ark. (1991), Almus Baraj Gölü’nde yaşayan cyprinidleri (Cyprinus carpio Linnaeus, 1758, L. cephalus, C. capoeta, C. tinca Heckel, 1843, Chondrostoma regium Heckel, 1843, B. plebejus, Alburnus orontis Sauvage, 1882, Carassius carassius Linnaeus, 1758) Ligulosis yönünden incelemişlerdir. Araştırma sonucu A. orontis’ te % 43 ve L. cephalus’ ta % 7,4 enfeksiyon bildirilmiştir.
4
balıklardan B. capito pectoralis Heckel, 1843’in parazitlerini incelemişler ve Khawia armenica Kholodkovskii, 1915, L. intestinalis (Cestoda), Neoechinorhynchus sp. Hamann, 1892 (Acanthocephala) parazit türlerini bildirmişlerdir.
Sarıeyüpoğlu ve Sağlam (1995)’ın Keban Baraj Gölü’ndeki sazangillerin dış parazitleri üzerine yapmış olduğu çalışma sonucu 11 tür parazit kaydetmişlerdir.
Sönmez ve Köksal (1997), Mogan Gölü’ndeki 4 balık türünün (Tinca tinca Linnaeus, 1758, Esox lucius Linnaeus, 1758, C. carpio, A. escherrichi Steindachner, 1897) parazit faunasını belirlemişler ve Chilodonella sp. Strand, 1928, Trichodina sp. Ehrenberg, 1830, Dactylogyrus sp. Diesing, 1850, Tetraonchus sp., Ligula sp. Bloch, 1782, Bothriocephalus sp. Rudolphi, 1808, Contracaecum sp. Railliet ve Henry, 1912, Unionicola sp. Halderman, 1842 ve Hydrachna sp. tanımlamışlardır.
Tokşen (1998), yetiştiriciliği yapılan Levrek balıklarını (Dicentrarchus labrax, Linnaeus, 1758) Caligus spp. enfeksiyonu yönünden incelemiştir. İşletmede bu enfeksiyondan kaynaklanan ölümler meydana geldiğini bildirmişlerdir.
Tokşen (1999), Ege bölgesinde yetiştiriciliği yapılan Çipura (Sparus aurata Linnaeus, 1758) ve Levrek (D. labrax) balıklarının solungaçlarında görülen metazoa parazitler üzerinde yapmış olduğu çalışma sonucu Çipura solungaçlarında, Furnestinia echeneis Wagener, 1857, Microcotyle chrysophrii Van Beneden ve Hesse, 1863 (Monogenea), Meinertia oestroides Risso, 1826 (Crustacea), Levrek solungaçlarında Diplectanum aequans (Wagener, 1857) Diesing, 1958 (Monogenea), Caligus minimus Otto, 1821, Lernanthropus kroyeri Van Beneden, 1851 (Copepoda) tanımlamıştır.
Özer ve Erdem (1999), Sinop ilindeki Sazan (C. carpio) balıklarında yapmış oldukları inceleme sonucu 10 ektoparazit türü bulmuşlardır. Bunlar; Trichodina acuta Lom, 1961, T. mutabilis Kazubski ve Migala, 1968, T. nigra Lom, 1961, Trichodinella subtilis Lom, 1959, Apiosoma piscicola Blanchard, 1885, Epistylis sp. Stiller, 1963 (Protozoan), Dactylogyrus anchoratus Dujardin, 1845, D.
5
extensus Mueller ve Van Cleave, 1932, Gyrodactylus sp. Nordmann, 1832 (Monogenan) ve Argulus foliaceus Linnaeus, 1758 (Arthropada)’ tur.
Gökçeada civarında avlanan ve ekonomik değeri yüksek olan Tekir balığı (Mullus surmuletus Linnaeus, 1758)’nın metazoan parazitlerinin belirlenmesi amacıyla yapılmış olan çalışma sonucu 10 tür parazit bulunmuştur. Bu parazitlerin ikisi Digenea (Opecoelides furcatus Odhner, 1928, Proctotrema bacilliovatum Odhner, 1911), dördü Nematod (Capillaria sp. Zeder, 1800, Contracaecum fabri Rud., 1819, Anisakis simplex Rud., 1809, Cucullanus longicollis Stossich, 1819), ikisi Copepoda (Lernea sp. Linnaeus, 1746 ve Hatschekia mulli van Beneden, 1851), biri Acanthochephala ve biri İsopoda (M. oestroides) grubuna ait olduğu bildirilmiştir (Akmirza, 2000).
Öztürk ve ark. (2000), Uluabat Gölü’nde yaşayan Turna balığı (E. lucius)’nın metazoan parazitleri üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu, dominant parazitlerin Tetraonchus monenteron (Wagener, 1857) Diesing, 1858, Rhipidocotyle fennica Taskinen, 1991 ve Raphidascaris acus Bloch, 1779 olduğunu bulmuşlardır.
Aydoğdu ve ark. (2001), Doğancı Gölü’nde yaşayan Tatlısu kefali’nin helminth faunası üzerine yapmış oldukları çalışma ile 5 tür tespit etmişlerdir. D. folkmanovae Ergens, 1956, D. vistulae Prost, 1957, Paradiplozoon megan Bychowsky et Nagibina, 1959, konak balığın solungaçlarında ve Bothriocephalus acheilognathi Yamaguti, 1934 ve Rhabdochona denudata Dujardin, 1845 konak balığın bağırsaklarında bulunmuştur.
Cengizler ve ark. (2001), Seyhan Nehri’nde avlanan Sazan balıklarının ektoparazit ve endoparazitlerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada; ektoparazit olarak monogenean trematodlar (D. vastator Nybelin, 1924, G. elegans Nordmann, 1832), crustaceanlar (A. foliaceus), protozoan (Ichthyophthirius multifilis Fouquet, 1876 ve T. nigra) ve endoparazit olarakta cestodlar (Schistocephalus sp. ve Caryophylaeus sp.) bildirmişlerdir.
Öztürk (2002), Uluabat Gölün’deki Kadife balığı (T. tinca)’nın metazoan parazitlerini incelemiş ve 6 tür parazit tesbit etmiştir. Bunlar; Asymphlodora tincae Mooder, 1790,
6
Ergasilus sieboldi Nordmann, 1832, D. macracanthus Wagener, 1909, A. foliaceus, Acanthocephalus lucii Müler, 1787, Piscicola geometra Linne, 1758’dır.
Dörücü ve ark. (2002), Keban Baraj Gölü’ndeki Acanthobrama marmid Heckel, 1843’in gözlerinde Diplostomum sp. Nordmann, 1832 enfeksiyonunun meydana gelişi ve etkisi üzerine bir araştırma yapmışlardır. Araştırmaları sonucu göz lensi parazitlerinin yoğunluğunun Eylül ayında maksimum seviyeye ulaştığını, balıklarda bulunması sonucu eksoftalmus, lokal hemoraji ve lens kataraktının görüldüğünü tespit etmişlerdir.
Öztürk ve ark. (2002), Uluabat Gölü’ndeki Kayabalıklarının (Gobius fluviatilis Linnaeus, 1758) helminth faunasının tespitine yönelik yapmış oldukları çalışma sonucu 4 tür parazit tespit etmişlerdir. Bunlar; G. gobii Schulman, 1953, B. acheilognathi, L. pavlovskii Dubinina, 1959, Eustrongyloides excisus Jagerskiöld, 1909’tur.
Öztürk ve Altunel (2002), Manyas (Kuş) Gölü’ndeki Tatlısu sardalyesi (Chalcalburnus chalcoides Guldenstadt, 1972)’in parazit faunası üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu Türkiye helmint faunası için yeni kayıt özelliği taşıyan bir monogenean türünü (D. chalcalburni Dogiel ve Bychowsky, 1934) C. chalcoides’in solungaç filamentlerinde belirlemişlerdir.
Aydoğdu ve ark. (2002), İznik Gölü’nde yaşayan Yayın balıkları üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu bu balıklarda 3 helmint türüne rastlamışlardır. Bunlar; Ancylodiscoides siluri Zandt, 1924 (Monogenea), Eustrongyloides sp. Jagerskiöld, 1903 (Nematoda) ve Ligula sp. (Cestoda)’dir.
Aydoğdu ve ark. (2002) Doğancı Gölü’ndeki Bıyıklı balıkların (B. plebejus escherichi) helminth faunasını belirlemek için yapmış oldukları çalışma sonucu 5 tür parazit tespit etmişlerdir. Bunlar; balıkların solungaçlarında D. carpathicus Zachvatkin, 1951 (Monogenea), karın boşluğunda ve bağırsaklarında B. acheilognathi, Caryophyllaeus laticeps Palas, 1781 (Cestoda), Allocreadium isoporum Looss, 1894 (Digenea) ve Contracaecum sp (Nematoda) bildirmişlerdir.
7
Aydoğdu ve Altunel (2002), İznik Gölü’ndeki Sazan balıklarının helmint parazitlerini belirlemek için yapmış oldukları çalışma sonucu 3 tür parazit tespit etmişlerdir. Bunlar; D. extensus (Monogenea), C. laticeps ve B. acheilognathi (Cestoda)’dır. Yine Aydoğdu ve Altunel (2002) Doğancı Baraj Göl’ünde yakalanan C. carpio, E. lucius ve C. tinca balıklarının helmint faunasını incelemişler ve 3 tür parazit tespit etmişlerdir. Bunlar; D. extensus, T. monenteron (Monogenea) ve Contracaecum sp. (Nematoda)’dir.
Tokşen ve ark. (2003), yetiştiriciliği yapılmakta olan Sivriburun karagöz (D. puntazzo) balığının yetiştiriciliği ile hastalıklarının gündeme geldiğini belirtmiş ve bir monogenean türü olan L. ignoratus’un balıklarda ölüme neden olduğunu bildirmiştir.
Öztürk ve Aydoğdu (2003), Karacabey Bayramdere Dalyanı’ndaki Haskefal balıkları (Mugil cephalus Linnaeus, 1758)’nın metazoon parazitleri üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu; 2 Monogenea (Ligophorus mugilinus Hargis, 1955, M. mugilis Vogt, 1878), 2 Digenea (Haplosplanchus pachysomus Eysenhart, 1829, Haploporus benedeni Looss, 1902), 1 Acanthocephala (Neoechinorhynchus sp.) ve 1 Copepoda (E. sieboldi) olmak üzere 6 parazit türü kaydetmişlerdir.
Soylu (2003), Terkos Gölü’ndeki Kadife balığının (T. tinca) metazoan parazitleri üzerine çalışmış ve Monogenoidae ve Trematoda’lara rastlamıştır.
Öztürk ve Altunel (2003), Kuş Gölü’nde bulunan iki Sazangil (C. carpio, Scardinius erythropthalmus Linnaeus, 1758) türünde yapmış oldukları incelemelerde A. foliaceus enfeksiyonuna rastlamışlardır.
Aydoğdu ve ark. (2003), İznik Gölü Sazan populasyonunundaki parazit yaygınlık ve bolluğunda konak büyüklüğü ve yaşının etkileri ile mevsimsel değişimleri incelemişlerdir. Araştırma sonucu, D. extensus, C. laticeps ve B. acheilognathi (Cestoda) bildirmişlerdir. D. extensus’un en fazla görüldüğü aylar, Nisan ve Mayıs- Temmuz ayları olmuştur. Sıcaklık artışı ile parazit yoğunluğu arasında pozitif bir orantı vardır. Buna
8
karşılık sıcaklıkla ters orantılı olarak artış gösteren C. laticeps, Temmuz- Ekim aylarında bulunamamış, Aralık-Şubat periyodunda parazit bulunmuştur.
Öğüt ve ark. (2003), Trabzon’daki kültür alabalıklarında (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) mevsimsel parazit dinamiğini incelemiş ve ilkbahar aylarında dış parazitlerde artma olduğunu ve balıklarda Chilodonella piscicola Zacharias, 1894, Apisoma piscicolum, Ichthyoboda necator ve Trichodina spp. (Protozoon) ile Gyrodactylus spp. (Monogenean) bulunduğunu bildirmişlerdir.
Aydoğdu ve Öztürk (2003), Dalyan Lagünü (Bursa)’ndeki Dilbalığı (Platichthys flesus Linnaeus, 1758)’ndaki L. intestinalis (Cestoda) ve Cucullanellus minutus Rudolphi, 1819 (Nematoda)’un bulunması ile ilgili yapmış oldukları çalışma sonucu dominant parazit türü C. minutus’un enfeksiyon oranı % 89 oranında, L. intestinalis’in %20 oranında olduğunu saptamışlardır.
Kır ve ark. (2004), Karacaören I Baraj Gölü’nde yaşayan Sazan’lardaki parazitlerin mevsimsel dağılımları ve etkileri üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu; ektoparazit olarak A. foliaceus ve D. minutus Kulwiec, 1927’a, endo parazit olarak C. laticeps, L. intestinalis ve B. acheilognathi’yi bulmuşlardır. Bunlardan sazan balıklarında bildirilen L. intestinalis, mevsimsel olarak en fazla yaz mevsiminde enfeksiyon oranı % 94.8 olarak tespit edilmiştir. Enfeksiyon yaygınlığı sazanların erkek bireylerinde % 59,6, dişilerinde ise % 63,8 olduğu belirlenmiştir.
Özer ve ark. (2004), Sırakırkağaçlar Deresi’ndeki Dikence balığı (Gasterosteus aculeatus Linnaeus, 1758)’ndaki G. arcuatus Bychowsky, 1933 enfeksiyonu üzerine yapmış oldukları çalışmada, enfeksiyon oranı % 80,2 olarak bulunmuş, enfeksiyon oranı Şubat ve Mayıs aylarında en yüksek değerde olduğu bildirilmiştir.
Soylu (2005), Terkos Gölü Yayın balıklarının metazoan parazitleri üzerine yapmış olduğu çalışma sonucu; A. siluri, A. vistulensis Sivak, 1932 (monogenea), Siluritaenia siluri Batsch, 1786 (cestoda), Diplostomum sp. (trematod), E. excisus (Nematoda) ve A.
9
foliaceus (crustacea) parazitlerini tespit etmiştir.
Özer ve Öztürk (2005), Sinop bölgesinde Karadeniz’e dökülen bir derede bulunan Eğrez balığı (Vimba vimba tenella Nordmann, 1840)’ndaki D. cornu Linstow, 1878’nun enfeksiyon oranını % 100 ve parazitlerin dişi ve daha büyük balıkları tercih ettiğini bildirmişlerdir.
Tekin Özan ve Kır (2005), Kovada Gölü Havuz balığının (C. carassius) ektoparazit ve endoparazitlerini belirlemek amacıyla yapmış oldukları çalışma sonucu, ektoparazit olarak D. anchoratus, D. minutus, A. foliaceus ve Trachelobdella torquata Grube, 1871, endoparazit olarak da Contracaecum sp. bildirmişlerdir.
Dörücü ve İspir (2005), Keban Baraj Gölü’nde avlanan balık türlerinde (A. marmid, B. esocinus, B. Xanthopterus, C. trutta Heckel, 1843, C. capoeta umbla Heckel, 1843, C. mossulensis Heckel, 1843, C. regium, C. carpio ve L. cephalus) iç parazitlerin dağılımını incelemişler ve bu balıklardan; Neoechinorhynchus rutili Mueller, 1780 (Acanthocephala), Diplostomum sp. (Trematoda), B. gowkongensis Yeh, 1955, K. armeniaca ve L. intestinalis (Cestoda) bildirmişlerdir.
Öztürk (2005), Eber Gölü (Afyon)’ndeki Sazan balıklarının metazoon parazitleri üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu, solungaç ve yüzgeçlerde G. elegans, D. extensus (Monogenean), yüzgeç ve deride, Posthodiplostomum cuticola Nordmann, 1832 (Digenea), barsakta B. acheilognathi (Cestoda) ve solungaç ve yüzgeçlerde A. foliaceus (Arthropoda) bildirmişlerdir.
Kır ve Tekin Özan (2005), Işıklı Baraj Gölü (Denizli)’de yaşayan Turna balığı (E. lucius)’nın endoparazitleri, mevsimsel dağılımları ve etkileri üzerine yapmış oldukları araştırma sonucu; Bathybothrium rectangulum Bloch, 1782 (Cestoda), R. acus, Camallanus truncatus Rudolphi, 1814 (Nematoda) ve N. rutili (Acanthocaphala) türlerini tespit etmişlerdir.
10
Ergönül ve Altındağ (2005), Mogan Gölü’nden yakalanan Kadife balığını (T. tinca) L. intestinalis plerocercoidleri yönünden incelenmiştir. Örneklerin % 40’inde parazit bulunmuştur.
Öztürk ve Bulut (2006), Selevir Baraj Gölü’nde Sazanlar üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu 5 parazit türü tanımlamışlardır. Bulunan parazitler; G. elegans, D. extensus (Monogenea), C. laticeps, B. acheilognathi (Cestoda ) ve A. foliaceus (Crustacea)’dir.
Kutlu ve Öztürk (2006), Karamık Gölü’ndeki Sazan balıklarının metazoon parazitleri üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu 3 tür parazit tespit etmişlerdir. Bunlar; G. elegans, D. extensus (Monogenoidea) ve B. acheilognathi (Cestoda)’dir.
Karatoy ve Soylu (2006), Durusu (Terkos) Gölü Çapak balıkları (Abramis brama Linnaeus, 1758)’nın metazoan parazitleri üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu 10 parazit türü buldular. Bunlar; D. sphyrna Linstow, 1878ve D. distinguendus Nybelin, 1936, (Monogenoidea), C. laticeps (Cestoidea), Tetracotyle sp, Diplostomum sp. ve Tylodelphys clavata Nordmann, 1832 (metacercaria Trematoda), E. excisus (Nematoda), P. geometra (Hirudinea), Glochidium sp. (Bivalvia) ve A. foliaceus (Crustacea)’dur.
Aydoğdu ve Selver (2006), Mustafakemalpaşa Deresi (Bursa)’ndeki İnci balığının (A. alburnus Linnaeus, 1758) helmint faunası üzerine yapmış oldukları araştırma sonucu 6 helmint türü tespit etmişlerdir. Bunlar; D. alatus Linstow, 1878, D. fraternus Wegener, 1909 ve Diplozoon homoion Bykhovskii et Nagibi, 1959’a (Monogenea), B. acheilognathi (Cestoda) ve R. denudata’ya (Nematoda), Diplostomum sp. (Digenea)’dir.
Selver ve Aydoğdu (2006), Kocadere Deresi’ndeki Kızılkanat balıkları (Scardinus erythrophthalmus Linnaeus, 1758)’nda ilkbahar ve sonbahar aylarında görülen helmitlerin tespiti için yapmış oldukları çalışma sonucu 4 helmint türü tespit etmişlerdir.
11
Bunlar; D. difformis Wagener, 1857 (Monogenea), Diplostomum spathaceum Rudolphi, 1819 metaserkeri ve Asymphylodora markewitschi Kulakovskaya, 1947 (Digenea), Hysterothylacium sp. (Nematoda)’dir. D. difformis’in enfeksiyon yoğunluğu ilkbaharda % 93 olarak bildirilirken, sonbahar aylarında % 13 olarak bildirilmiştir. D. spathaceum en fazla sonbaharda % 95, A. markewitschi sadece ilkbahar döneminde bulunmuştur. En az bulunan tür ise Hysterothylacium sp.’dir.
Aydoğdu (2006), Gölbaşı Baraj Gölün’deki Havuz balığı (C. carassius)’nın solungaç parazitleri ile ilgili çalışmaları sonucu 2 tür parazit tespit etmişlerdir. Bunlar; D. anchoratus Dujardin, 1845 ve G. carassii Malmberg, 1956’dir. Bunlardan G. carassii konak solungaçlarında dominant olarak bulunmuştur.
Uzunay ve Soylu (2006), Sapanca Gölü’nde yaşayan Sazan ve Karabalık (V. vimba)’ın metazoan parazitleri üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu Sazanlarda; D. phoxini, D. extensus, Gyrodactylus sp. (Monogenea), C. laticeps, B. acheilognathi (Cestoda), Diplostomum sp (Trematoda), Glochidium sp.; Karabalıkta ise; D. sphyrna Linstow, 1878, D. cornu, D. cornoides Gläser et Gussev, 1971 (Monogenea), Aspidogaster limacoides Diesing, 1834, P. cuticola, T. clavata, Diplostomum sp., Tetracotyle sp. (Trematoda), N. rutili (Acanthocephala), Glochidium sp., A. foliaceus, E. sieboldi (Crustacea) türleri bildirmiştir.
Tekin Özan ve ark. (2006), Beyşehir Gölü’nde yaşayan Kadife balıklarının parazitlerini belirlemek amacıyla yapmış oldukları çalışma sonucu; endoparazit olarak L. intestinalis plerocercoid’ine, C. laticeps, B. acheilognathi ve Proteocephalus torulosus Batsch, 1786’a, (Cestoda), A. tincae (Digenea)’dan ve A. anguillae Mueller, 1780 (Acanthocephala) ye rastlamışlardır.
İnnal ve ark. (2007)’nın Türkiye’de L. intestinalis’in dağılımı üzerine yapmış oldukları bir çalışmada mevcuttur. A. escherichii, Alburnoides bipunctatus Bloch, 1782, C. carpio, T. tinca, V. vimba tenella ve B. plebejus olmak üzere 6 farklı balık türünde L. intestinalis gözlemlendiği bildirilmiştir.
12
Soylu ve Emre (2007), Kepez’de yaşayan C. carpio ve Pseudophoxinus antalyae Bogutskaya, 1992 (çiçek balığı) balığını monogenean ve cestoda parazitleri yönünden incelemişlerdir. Çalışmaları sonucu P. antalyae’de D.sphyrna, D. ergensi Molnar, 1964, P. homoion’u bulmuşlardır. C. carpio solungaçlarında, D. extensus ve P. homoion parazitlerini, bağırsaklarında ise C. laticeps bulmuşlardır.
Kır ve Tekin Özan (2007), Kovada Gölü’ndeki Sazanların parazitleri üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu Sazanlarda ektoparazit olarak Monogenea’dan D. minutus’a, endoparazit olarak Cestoda’dan B. acheilognathi ve C. laticeps’e rastlamışlardır.
Akmirza (2007), Sapanca Gölü’ndeki Acı balık (Rhodeus amarus Bloch, 1782) üzerinde L. intestinalis plerocercoidlerinin etkisi üzerine yapmış olduğu çalışma sonucu; L. intestinalis plerocercoidleri ile parazitli balıkların vücut ağırlıklarının parazitsiz balıklara göre daha düşük olduğunu belirlemişlerdir.
Tokşen ve ark. (2007), alternatif bir balık türü olarak yetiştirilmeye başlanan Sarıağız balıklarında (Argyrosomus regius Asso, 1801) görülen pul dökülmeleri, hemoraji ve lokal lezyonların nedeni belirlemek için yapmış oldukları çalışma sonucu lezyonlu bölgelerde bir Monogenea, Capsalidae türü olan Benedenia sciaenae van Beneden, 1856’nın varlığını tespit etmişlerdir.
Aydoğdu ve ark. (2008), Gölbaşı Baraj Gölü’ndeki Eğrez balıklarının (V. vimba) helmint parazitlerini incelemişlerdir. İnceledikleri balıklarda 4 helmint türü tespit etmişlerdir. Bunlar; D. sphyrna (Monogenea), Diplostomum sp. (Digenea), C. laticeps (Cestoda) ve Contracaecum sp. (Nematoda)’dir. Konak balığın solungaçlarında tespit edilen D. sphyrna dominant parazit türü olarak bulunmuştur.
Öktener ve ark. (2008)’nın bu çalışması Balıklıgöl’deki balık ölümlerine rastlanıldığı zaman yürütülmüştür. İki sazangil türünün (C. carpio, C. trutta) solungaçlarında parazitik kopepod Lamproglena pulchella Nordmann, 1832 tespit etmişlerdir. C. carpio, C. trutta’daki enfeksiyon yaygınlığını %100 olarak bulmuşlardır. Enfeksiyon ortalama yoğunluğu C. carpio da 7,2 parazit/balık iken C. trutta’ta 6,3 parazit/balık olarak
13
bulunmuştur. Kirli çevresel faktörler ile L. pulchella’nın bulunmasına dikkat çekmek için yaptıkları bu çalışmada, balık ölümlerine ve ikincil enfeksiyonlara neden olabilen L. pulchella’yı kirlilik değerlendirme ve sucul çevrenin biyolojik kalitesini değerlendirmede biyoindikatör bir tür olarak kullanılabileceğini belirtmişlerdir.
Çizelge 2.1. Türkiye’de Monogenean sınıfına ait türlerin tespitine yönelik yapılmış çalışmalar
Bölge Parazit türü Konak balık Kaynak
Marmara bölgesi
Uluabat Gölü Tetraonchus
monenteron Esox lucius Öztürk ve ark. (2000) Doğancı gölü D. folkmanovae
D. vistulae
Paradiplozoon megan
Leuciscus cephalus Aydoğdu ve ark. (2001)
Uluabat Gölü G. gobii Gobius fluviatilis Öztürk ve ark. (2002)
Uluabat Gölü D. macracanthus Öztürk (2002)
Manyas (Kuş) Gölü D. chalcalburni Chalcalburnus
chalcoides Öztürk ve Altunel (2002) İznik gölü A. siluri Siluris glanis Aydoğdu ve ark. (2002)
Doğancı gölü D. carpathicus Barbus plebejus
escherichi Aydoğdu ve ark. (2002)
İznik gölü D. extensus Cyprinus carpio Aydoğdu ve Altunel
(2002) Doğancı gölü D. extensus
T. monenteron Cyprinus carpio Aydoğdu ve Altunel (2002) İznik gölü D. extensus Cyprinus carpio Aydoğdu ve ark.
(2003) Terkos gölü A. siluri
A. vistulensis Siluris glanis Soylu (2005) Terkos gölü D. sphyrna
D. distinguendus Abramis brama Karatoy ve Soylu (2006) Mustafakemalpaşa
Deresi
D. alatus D. fraternus Diplozoon homoion
Alburnus alburnus Aydoğdu ve Selver (2006)
Kocadere deresi D. difformis Scardinus
erythrophthalmus Selver ve Aydoğdu (2006) Gölbaşı baraj gölü D. anchoratus
G. carassii
Carassius carassius Aydoğdu (2006) Sapanca Gölü D. phoxini
D. extensus Gyrodactylus sp.
Cyprinus carpio Uzunay ve Soylu (2006)
Sapanca Gölü D. sphyrna D. cornu D. cornoides
Vimba vimba Uzunay ve Soylu (2006)
14
Gölbaşı baraj gölü D. sphyrna Vimba vimba Aydoğdu ve ark. (2008)
Ege bölgesi
Ege denizi
kıyıları Furnestinia echeneis, Microcotyle chrysophrii
Sparus aurata Tokşen (1999) Ege denizi
kıyıları Diplectanum aequans Dicentrarchus labrax Tokşen (1999) Kovada Gölü D. anchoratus
D. minutus
Carassius carassius Tekin Özan ve Kır (2005)
Eber gölü G. elegans
D. extensus Cyprinus carpio Öztürk (2005) Selevir baraj gölü G. elegans
D. extensus
Cyprinus carpio Öztürk ve Bulut (2006)
Karamık Gölü G. elegans
D. extensus Cyprinus carpio Kutlu ve Öztürk (2006)
Kovada Gölü D. minutus Cyprinus carpio Kır ve Tekin Özan
(2007)
Karadeniz Bölgesi
Sinop D. anchoratus
D. extensus Gyrodactylus sp.
Cyprinus carpio Özer ve Erdem (1999)
Trabzon Gyrodactylus spp Oncorhynchus mykiss Öğüt ve ark. (2003) Sırakırkağaçlar deresi G. arcuatus Gasterosteus aculeatus Özer ve ark. (2004)
Sinop D. cornu Vimba vimba tenella Özer ve Öztürk (2005)
Akdeniz Bölgesi
Seyhan Nehri D. vastator, G. elegans Cyprinus carpio Cengizler ve ark. (2001)
Karacaören I Baraj Gölü D. minutus Cyprinus carpio Kır ve ark. (2004) Kepez- Antalya D. extensus
P. homoion Cyprinus carpio Soylu ve Emre (2007) Kepez- Antalya D.sphyrna
D. ergensi P. homoion
Pseudophoxinus
antalyae Soylu ve Emre (2007)
2.1. Tatlısu Balıklarında Görülen Bazı Parazit Türleri 2.1.1. Monogeneanlar
Epidemiolojisi: Monogenean Platyhelminthes filumunun en geniş ektoparazit
gruplarından biridir. Monogeneaların konakçı balığa karşı olan yüksek derecedeki seçiciliği ve yaşam ömrünün kısa olmasına bağlı olarak, her biri yüzlerce türe sahip olan önemli en az iki üst cins (Dactylogyrus ve Gyrodactylus) içerir. Bunlar tatlı ve deniz sularında çok yaygın olarak bulunur ve bugüne kadar 4000’i aşkın türü tanımlanmıştır. Genelde konakçı balığa çok az yada hiç zarar vermezler, ama balıkların stres faktörleri ile yüz yüze geldikleri yapay kültür ortamlarında hastalıklara ve ölümlere yol açarlar (Turgut ve Akın, 2003).
15
Dactylogyrus’un tür zenginliği ve bolluğu çevrenin besleyici durumuna göre değişkenlik gösterir. Örneğin; D. crucifer Wagener, 1857 ve D. nanus Dogiel ve Bychowsky, 1934 oligotrofik göllerde dominantken, D. fallax Wagener, 1857, D. similis Wagener, 1909 kirli göllerde dominanttır (Turgut, 1997).
Dzika (1987) yapmış olduğu çalışmada su sıcaklığının artmasıyla meydana gelen kirlilik şartlarında D. cornu, D. distinguendus Nybelin, 1936 ve D. sphryna yoğunluklarının azaldığı, D. zandti Bychowsky, 1933, D. auriculatus Nordmann, 1832, D. falcatus Wedl, 1857 ve D. wunderi Bychowsky, 1931’nin enfeksiyon yoğunluğunun ise arttığını belirtmiştir. Konak balıklar için olumsuz olan bu ortamlar konak paraziti için olumlu olabilmektedir.
Patogenesis: Monogeneanlar başlıca deri ve solungaçların yüzey katmanından
beslenirler. Bu beslenme aktivitesi tahriş edicidir ve aşırı mukus üretimi, epithelial hyperplasia, kanama ile odaksal kızarmaya yada deride matlığa neden olur. Bazı türler derin deri yaralarına neden olabilir. Monogeneanlar bazen bakteri ve diğer ajanları taşır. Monogeneanlarların yüksek sayıda olması durumunda, özellikle küçük balıkları öldürebilir (Noga, 1995). Gyrodactylus, tutunma organlarının hareketi ile konağa zarar verir. Marjinal kancalar ile konağa tutunurken epitelyumu delerek zarar verebilirler (Turgut, 1997).
Monogenanlar uygun koşullarda patojen olabilir. Pool ve Chubb (1987), balık başına 65 D. vastator ile enfekte olan sazan frylarının solungaç epitelyumlarında deformasyon ve balık ölümleri bildirmişlerdir. Ayrıca, yoğun kültür ortamında, G. salaris’in konakta bolluğunun artması salmonlarda önemli kayıplara neden olduğu bildirilmiştir (Peeler ve ark., 2006).
Üreme: Bütün Monogeneanlar hermafrodittirler. Monogenean yumurtalarının şekilleri
ve boyutları değişkendir. Yumurtalar gelişmelerinde ara konağa ihtiyaç duymazlar. Larvalar, yetişkin parazitlerden farklılık gösterirler ve larvalar; silialı bir vücut, dikkat çekici bir haptore sahiptirler. Silialar larvaların suda serbestçe yüzmelerini sağlar, sonra
16
konağa tutunurlar. Konağa tutunduktan sonra silialar kaybolur ve parazit gelişimini sürdürür (Markevic, 1951).
Gyrodactylus cinsi üyeleri vivipardır. Embriyoların her biri parazitin uterusunda gelişir (Huyse ve ark., 2003). Vivipar monogeneanlar 24 saatte çoğalabilirler (Noga, 1995).
Şekil 2.1. Monogenanların direk yaşam döngüsü (Reed ve ark., 2002)
En önemli iki monogenean cinsi Dactylogyrus ve Gyrodactylus cinsleridir. Alem: Animalia
Filum: Platyhelminthes Sınıf: Monogenea
Takım: Monopisthocotylea Familya: Dactylogyridae
Cins: Dactylogyrus Diesing, 1850 Cins: Gyrodactylus Nordmann, 1832
2.1.1.1. Dactylogyrus
En az 970 türü ile en büyük metazoan cinsinden biridir (Bunchmann ve Lindestrom, 2002). Bu familyanın üyeleri tatlı ve tuzlu sulardaki teleostlarda bulunurlar.
17
Dactylogyrus’lar ovipardır ve 4 adet göz noktasına sahiptirler. Dactylogyrus türlerinin balıklarda meydana getirdikleri enfeksiyonun, mevsime ve balık boyuna göre değişimleri birçok araştırıcı tarafından incelenmiştir. Ülkemizde Özer ve Erdem (1999) D. extensus’un optimum sıcaklığın 13–17 oC olduğunu belirtmişlerdir. Lux (1990) sazan balıklarının parazit faunası üzerine yapmış oldukları çalışma sonucu Dactylogyrus türlerinin yoğunluğunun mevsimsel olarak su sıcaklığına bağlı olarak değiştiğini bildirmiştir.
2.1.1.2. Gyrodactylus
Bu familyanın üyeleri teleost balıkların vücut yüzeyleri, yüzgeçleri yada solungaçlarında yaygın olan parazitik vivipar monogeneanlardır. Genellikle vücutlarında gelişen embriyonlar içerirler (Turgut, 1997). Bu cinsin tanımlanmasında kitin donanımın yapısına özel bir dikkat gösterilmesi gerekir. Kitenoid kısımlarının oranları, şekiller ve sivri uçların açıları, baz (taban) ve orta kancanın veya çapanın şekli, çeşitli sürgünlerin (dalların) varlığı veya yokluğu ve bağlantı barlarındaki (parçalarındaki) çıkıntılar, membranoid uzantıların veya kapakların şekilleri ve uzunlukları (merkezi) ve genişlikleri organlarının yapısal detayları tür tespitinde önem verilmesi gereken noktalardır (Bykhovskaya-Pavlovskaya, 1964).
Ağır enfeksiyonlarda deri ve solungaçlar bir mukus tabakası ile kaplanır. Deride matlık artar ve deformasyonlar görülür. Ölü epitelyumlar ince bir tabaka halinde vücudu kaplar. Tahrişten dolayı, balık sualtındaki çeşitli cisimlere sürtünür, bunun sonucunda deride tahribat meydana gelir. Bazen yüzgeç dokularındaki tahripten dolayı yüzgeç ışın uçları dışarı çıkar (Markevic, 1951). En önemli patojenik tür G. salaris’tir (Peeler ve ark., 2006).
2.1.2. Cestoda
Endoparazitik formda, yassı kurtlardır. Cinsel olgunluğa ulaştıklarında, omurgalıların bağırsaklarda, nadiren de vücut boşluğunda lokalize olurlar. Sestodların larval ve cinsel olgunluğa ulaşan formları balıklara zarar verirler. Larvalar, çeşitli balıkların organ ve dokularında bulunabilirler (Markevic, 1951).
18
Çoğu Sestodların vücudu uzun dar bir şerit şeklindedir. Vücutları bir baş (scolex) ve segmentleri (proglottids), büyük veya küçük olan şerit yada strobila formundadır (Markevic, 1951).
Sestodların gelişme evresinde çok önemli geçişler ve bir veya iki ara konak değişimi vardır. Balıklarda parazit sestodlar için ilk ara konak çoğunlukla kabuklular (kopepod, amfipod, misid), oligoket kurt türleri ve bunun gibilerdir. İlk ara konağın bağırsaklarına girdikten sonra, mikroskopik embriyo barsak duvarlarını kancaları ile deler ve genellikle vücut boşluklarında geçici olarak kalır. Burda larva gelişir ve procercoid (şeritlerde) denen hale geçiş yapar. Procercoid karateristik olarak özel çoğu durumda 6 adet embriyonik kanca taşıyan kaudal (kuyruk) uzantıya sahiptir (Markevic, 1951).
Alem: Animalia
Filum: Platyhelminthes Sınıf: Cestoda
Takım: Pseudophyllidea Familya: Diphyllobothriidae Cins: Ligula Bloch, 1782
Tür: Ligula intestinalis Linneaus, 1758
2.1.2.1. Ligula sp.: Başta Cypriniformes takımı olmak üzere çeşitli tatlısu balıklarının
vücut boşluklarında bulunan parazitlerdir. Balık yiyen kuşların barsaklarında yaşarlar. Plerocercoid fazda çok büyük boyutlara ulaşabilirler. Çoğu araştırmacı enfekte olmuş balığın büyümesinde gecikme, yavaşlama ve kitlesel balık ölümleri bildirmişlerdir (Bauer, 1962).
Ligula intestinalis: Vücut plerocercoid safhada segmentsiz ve uzunlukları oldukça
değişkendir. Çoğunlukla 20-30 cm, genişliği 1,5-2,3 cm’dir. Bir örneğinin 2-3 m’ye ulaştığı bildirilmiştir (Markevic, 1951).
L. intestinalis üç farklı konakta tamamlanan karmaşık yaşam döngüsüne sahip geniş çaplı ve yaygın bir pseudophyllidea sestoddur (Şekil 2.2). İlk ara konak bir kopepoddur. Cyprinid balık tarafından yenilen kopepod ile Ligula larvaları ikinci konağın karın boşluğunda yerleşir ve plerocercoid safhası balığın içinde gelişir. Son konak, balık
19
yiyen bir kuştur. Ligula burada olgunluğa ulaşır ve konağın barsağında yumurtlar. Parazit yumurtaları kuş dışkısı ile su içine serbest bırakılır. Patojenik açıdan ikinci konak yani balık çok önemlidir. Çünkü plerocercoidler birkaç yıl için balığın vücut boşluğunda tutulur ve balıklarda zararlı etkilere neden olur. L. intestinalis plerocercoidleri balıklarda büyük patolojik etkilere neden olduğu birçok araştırmacı tarafından bildirilmiştir (Haris ve Wheeler, 1974; Sweeting, 1976; Museth, 2001; Loot ve ark. 2002; Innal ve ark., 2007). Parazitler hızlı bir şekilde birkaç ayda büyürler. Gelişmeleri boyunca bu parazitler, balık vücut boşluğunda mikroskobik procercoidden büyük plerocercoid kurda dönüşürler. Balığın karakteristik olarak karın bölgesi şişer. Bu nedenle göğüs yüzgeci yer değiştirerek başın daha yakınına taşınır (Loot ve ark. 2002).
Lokalizasyon ve konak: Plerocercoid safhadaki parazit tatlısu balıklarının vücut
boşluğunda, başlıca Sazangillerde (C. carassius, A. brama, Gobio gobio Linnaeus, 1758, L. cephalus) görülür. Zaman zaman turna balığı (E. lucius), bazı Salmonidler gibi yırtıcı balıklarda da görülür (Markevic, 1951). Cengizler ve ark. (1991) Almus Baraj Gölü’nde yapmış oldukları çalışma sonucu L. cephalus ve A. orontis balıklarında L. intestinalis’e rastlamışlardır. Aydoğdu ve Öztürk (2003) P flesus’ndaki L. intestinalis’in sonbahar aylarında yoğunluğunun %20 oranında olduğunu saptamışlardır. Ergönül ve Altındağ (2005) Tinca tinca’da % 40 L. intestinalis plerocercoidleri enfeksiyon yaygınlığı bildirmiştir. Ayrıca, İnnal ve ark. (2007) A. escherichii, A. bipunctatus, C. carpio, T. tinca, V. vimba tenella ve B. plebejus olmak üzere 6 farklı balık türünde L. intestinalis enfeksiyonunu bildirmişlerdir.
20
Şekil 2.2. Ligula intestinalis’in yaşam döngüsü (Anonim, 2007)
2.1.3. Copepoda
Serbest hareket eden parazitik türleri içerir. Parazitik kopepodlardan Siphonostomatoida ve Poecilostomatoida takımı üyeleri konakların deri partikülleri ile beslenirler, diğerleri kan emerler. Bazı türlerin yetişkin safhalarda vücutları parazitik yaşama adaptasyonda fazlasıyla değişir. Tipik vücut segmentasyonu tamamen kaybolabilir (Bykhovskaya-Pavlovskaya, 1964). Alem: Animalia Filum: Arthropoda Sınıf: Maxillopoda Altsınıf: Copepoda Takım: Cyclopoida Familya: Lernaeidae
Cins: Lamproglena Normdan, 1832 Tür: Lamproglena sp. 2-5 gün 25 günden fazla pleroserkoid 10-15 gün proserkoid 1-2 gün korasidium 5-8 gün
21
2.1.3.1. Lamproglena sp.: Lamproglena cinsi tipik olarak tatlısu balıklarının solungaç
parazitleridirler ve 40’ın üzerinde türü tanımlanmıştır (Piasecki, 1993). Lamproglena sp.’lerde yetişkin dişi parazitler beslenme uzantıları ve tutunmada maxillipedlerini kullanarak güçlü maxillaeleri ile solungaç flamentlerine sıkıca tutunurlar, bu uzantılar ile solungaç dokularına girerler ve kanı tüketirler. Bu, flamentlerdeki kan kılcaldamarlarının dejenerasyonu ile bağlayıcı dokuların hipertrofisine neden olur (Sproston ve ark., 1950).
Öktener ve ark. (2008), Balıklıgöl’de yapmış oldukları çalışma ile L. pulchella Nordmann, 1832’nın balık ölümlerine neden olduğunu ve kirliliğin izlenmesinde biyoindikatör tür olarak kullanılabilecğini bildirmişlerdir. Bu nedenle kirlilik arttıkça Lamproglena’da da artış gözlemlenmiştir. Lamproglena üyeleri yüksek derecede konağa özgüdür ve çoğunlukla birtek balık familyasının üyeleri ile sınırlanırlar (Fryer, 1968). Örneğin; Lamproglena hemprichii türü; Hydrocynus forskahliide (Piasecki, 1993), H. vittatus (Douëllou ve Erlwanger, 1994) ve H. brevis (Fryer, 1964) türü balıklarda tespit edilmiştir. Galli ve ark. (2001) tatlısu kefali üzerinde yapmış oldukları çalışmada L. pulchella’nın enfeksiyonunu incelemişlerdir. Parazit yoğunluğunun balıkların uzunluğu ve yaşına bağlı olarak arttığını belirtmişlerdir.
22
3. MATERYAL ve YÖNTEM
3.1. Araştırma Yerinin Tanıtımı: Almus Baraj Gölü, Tokat'a uzaklığı 36 km, Almus
ilçesinin 3,5 km. kuzey doğusunda ve Tozanlı çayının hafif bir dirsek çevirerek Omala (Gözova) ovası boğazına girdiği yerde zonlu toprak dolgu tipinde yapılmıştır. Baraj gölü 950.000.000 m3 hacime sahip, göl yüzeyi 31,3 km2, göl uzunluğu 22 km. ve gölün en derin yeri 74 metredir (Şekil 3.1). Baraj hidroelektrik enerjisi üretmek, tarım alanlarına sulama suyu sağlamak, sel taşkınlıklarını önlemek amacı ile yapılmıştır.
Şekil 3. 1. Almus Baraj Gölü (X: Örnekleme yerleri) 3.2. Araştırma Dönemi ve Balıklar:
Balıklar Almus Baraj Gölü’nde Kasım 2005/ Eylül 2006 döneminde gölün değişik istasyonlarından 3 aylık periyotlarla yakalandı [Kış döneminde su sıcaklığının çok düşük olmasından dolayı (ocak ayı 7°C, ve Mart 5°C) balık yakalanamamış, bu nedenden sadece ilkbahar, yaz ve sonbahar dönemlerine ait veriler elde edilmiştir]. Araştırmada 61 adet Tatlısu kefali (L. cephalus), 40 adet Bıyıklı balık (B. plebejus.) ve 3 adet Yayın balığı (S. glanis) incelendi.
X
X
23
Balıklar sabahın erken saatlerinde örnekleme bölgesine atılan, muhtelif göz açıklığına sahip galsama ağları ile yakalandı ve göl suyunun bulunduğu kova içinde canlı olarak Almus Meslek Yüksekokulu laboratuarına getirildi.
3.3. Araştırmada kullanılan araç ve gereçler:
Diseksiyon işlemi yapılana kadar balıklar havalandırma olan tanklarda tutuldu ve diseksiyon işleminden önce balıkların total boy ve ağırlıkları ölçülerek kaydedildi. Balıkların ağırlık ve boy ölçümlerinin yapılması için 0,1 gr hassasiyette hassas terazi ve cetvel kullanıldı.
Çalışmalarda Leica stereo mikroskop ve Leica (DM LS2) çizim ataçmanlı fazkontrast mikroskop (x100, yağ immersiyon) kullanılarak taksonomik olarak önemli kitenoid kısımların ölçümleri mikrometre cinsinden yapıldı ve Canon fotoğraf makinesi (Power shot 550) ile fotoğraflama yapıldı. Monogenetik trematodların tür tespiti için önemli kitenoid kısımlarının ölçülmesinde kullanılan morfometrik özellikler Şekil 3.2 ve Şekil 3.3’te verilmiştir.
3.4. Parazitik İncelemeler:
Balıklarda paraziter faunayı tam olarak teşhis edebilmek için canlı balıklar incelendi. Ölçüm yapılan balıkların önce deri ve yüzgeçleri incelenmiş, daha sonra da diseksiyon işlemi ile solungaçlar, deri, yüzgeçler ve iç organlarda parazit araması yapıldı. Balıkların parazitik incelemesinde çeşitli büyüklükte makaslar, pensler, bistüriler, petri kutusu, lam lamel ve preparasyon iğnesi gibi aletlerden oluşan bir diseksiyon seti kullanıldı.
Gerekli durumlarda konak canlıda tespit edilen parazitler, diseksiyon iğnesi ve pipet yardımı ile alınarak % 70 alkol içinde fiske edilmiştir. Ölçüm ve tür tayini için Bykhovskaya (1964) den yararlanıldı. Faz kontrast ışık mikroskobu ve çizim ataçmanı kullanılarak parazitin tanımlanması için gerekli görülen yapılardan taksonomik olarak önemli görülen kısımların ölçümleri ve çizimleri alınarak fotoğraflama yapıldı.
24
Parazitlerin fikse edilip incelemeye hazırlanmasında aşağıdaki temel teknikler kullanıldı:
Metazoan: Monogeneanlar canlı olarak incelendikten sonra lam üzerinde amonyum
pikreit-gliserin karışımı ile fikse edildi (Malmberg, 1970).
Diğer Helmintler: Cestodlar belirli bir süre çesme suyunda bekletilerek sakinleştirildi
ve %10 nötralize formalin veya %70 ethanol de fikse edildi.
Tespit edilen parazitlerin kantitatif olarak tanımlanmasında standart epidemiyolojik parametreler kullanılarak enfeksiyon yaygınlığı ve ortalama yoğunluk değerleri Bush ve ark. (1997) esas alınarak tespit edilmiştir.
Ortalama yoğunluk: İncelenen balık örnekleri içinde bulunan belirli bir parazitin
toplam sayısının parazit ile enfekte konakçı sayısına oranı.
Enfeksiyon yaygınlığı: Belirli bir parazit türü tarafından enfekte olan balık sayısının
25
Şekil 3.2. Dactylogyrus’ların önemli kitinoid kısımlarının ışık mikroskobu ile ölçülmesinde kullanılan morfometrik özelliklerinin şematik olarak gösterimi (Turgut, 1997)
Median Çengel
ÇTU Çengel total uzunluğu ÇKU Çengel kaidesi uzunluğu ÇUU Çengel uç uzunluğu ÇİUU Çengel iç uzantısı uzunluğu ÇDUU Çengel dış uzantısı uzunluğu ÇÜGG Çengel dış gövde genişliği ÇAGG Çengel alt gövde genişliği
ÇEDU Çengel ek destek parçası uzunluğu ÇDEU Çengel dış esnek parçası uzunluğu
Marjinal Çengel
MÇTU Marjinal çengel total uzunluğu MÇSU Marjinal çengel sap uzunluğu MÇŞU Marjinal çengel şaft uzunluğu MÇUU Marjinal çengel uç uzunluğu
Dorsal Bağlayıcı Çubuk
DÇU Dorsal çubuk uzunluğu DÇG Dorsal çubuk genişliği
Ventral Bağlayıcı çubuk
VÇU Ventral çubuk uzunluğu VÇG Ventral çubuk genişliği
Kopulatif Organ
KOU Kopulatif organ uzunluğu KOG Kopulatif organ genişliği
Vajinal tüp
VTU Vajinal tüp uzunluğu VTÇ Vajinal tüp çapı
Vajinal armorVAT
VAT Vajinal armor uzunluğu VAG Vajinal armor genişliği
26
Şekil 3. 3. Gyrodactylus’ların önemli kitinoid kısımlarının ışık mikroskobu ile ölçülmesinde kullanılan morfometrik özelliklerinin şematik olarak gösterilmesi (Shin ve ark., 1995).
Median çengel
ÇTU Çengel total uzunluğu ÇŞU Çengel şaft uzunluğu ÇUU Çengel uç uzunluğu ÇKU Çengel kök uzunluğu
Marjinal çengel
MÇTU Marjinal çengel total uzunluğu MÇFU Marjinal çengel filament uzunluğu MÇŞU Marjinal çengel şaft uzunluğu MÇUU Marjinal çengel uç uzunluğu MÇUÜG Marjinal çengel uç üst genişliği MÇUAG Marjinal çengel uç alt genişliği
Dorsal bağlayıcı çubuk
DÇU Dorsal çubuk uzunluğu DÇG Dorsal çubuk genişliği
Ventral bağlayıcı çubuk
VÇU Ventral çubuk uzunluğu VÇG Ventral çubuk genişliği
VÇMU Ventral çubuk membran uzunluğu VÇMG Ventral çubuk membran genişliği VÇEU Ventral çubuk ek uzunluğu VÇEOU Ventral çubuk ek ortası uzunluğu
26
4. BULGULAR
4.1. Araştırmada incelenen balıklar
Almus Baraj Gölü’nden Bıyıklı balık (B. plebejus), Tatlısu kefali (L. cephalus) ve Yayın (S. glanis) balıklarının parazitik faunası araştırılmıştır ve çalışma sonucunda 3 balık türünde 3 Dactylogyrus spp., 2 Gyrodactylus spp., 2 Ancylodiscoides spp., 1 Ligula sp. ve 1 Lamproglena sp türüne rastlanmıştır.
4.1.1. Leuciscus cephalus (Tatlısu Kefali)
Aile : Cyprinidae Takım : Cypriniformes Sınıf : Actinopyterygii
Yaşadığı Çevre: Bentopelajik, potamondromous, tatlısu, acısu
Dağılımı : Kuzey denizi havzası, Baltık denizi, Karadeniz, Hazar gölünün batısı, Volga, Ural, İran, Dicle, Fırat (Kottelat ve Economidis, 2006)
Araştırma süresince 61 adet Tatlısu kefali incelenmiştir. Balık solungaçlarında Dactylogyrus naviculoides Ergens, 1960 ve Dactylodyrus vistulae birlikte ve aynı zamanda bulunduklarından dolayı, ayrı ayrı enfeksiyon yaygınlıkları verilememiştir. Bu yüzden Dactylogyrus spp. olarak belirtilmiştir. Çalışmalarımız süresince Dactylogyrus spp. (D. naviculoides, D. vistulae)’nin enfeksiyon yaygınlıkları; yaz aylarında % 82, sonbahar aylarında % 11 ve ilkbahar aylarında % 68 olarak tespit edilmiştir. Gyrodactylus sp.’ye yaz ve sonbahar aylarında rastlanılmıştır. Enfeksiyon yaygınlıkları; yaz aylarında % 18, sonbahar aylarında % 6 olarak belirlenmiştir. Yaz aylarında Lamproglena sp.’ye % 6 enfeksiyon yaygınlığı ile rastlanırken, Ligula intestinalis’e sonbahar aylarında % 50 enfeksiyon yaygınlığı ile rastlanılmıştır (Çizelge 4.1, Şekil 4.1, Şekil 4.2).
27
Çizelge 4.1. Almus Baraj Gölü’ndeki Leuciscus cephalus’lerde mevsimsel olarak belirlenen parazit türleri.
Yaz aylarında N: 18 Enfeksiyon yaygınlığı (%) Enfeksiyon yoğunluğu (parazit/balık) Min.- Mak. Dactylogyrus naviculoides Dactylogyrus vistulae % 82 6 2-14 Gyrodactylus sp. % 18 4 1-13 Lamproglana sp % 6 1 1 Sonbahar N: 21 Dactylogyrus naviculoides Dactylogyrus. vistulae % 11 2 1-6 Gyrodactylus sp. %6 2 2 Ligula intestinalis %50 1 1 İlkbabar N:22 Dactylogyrus naviculoides Dactylogyrus vistulae % 68 3 1-6
28 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 E nf ek si yon ya yg ınl ığ ı (% )
Yaz Sonbahar İlkbahar
Dactylogyrus sp. Gyrodactylus sp. Lamproglena sp. L. İntestinalis
Şekil 4.1. Almus Baraj Gölü’nde incelenen Leuciscus cephalus’da mevsimsel olarak parazitik enfeksiyon yaygınlığı 0 1 2 3 4 5 6 En fe ks iy on y oğ un lu ğu
Yaz Sonbahar İlkbahar
Dactylogyrus sp. Gyrodactylus sp. L. intestinalis Lamproglena sp.
Şekil. 4.2. Leuciscus cephalus’larda mevsimsel olarak belirlenen parazitik enfeksiyon yoğunluğu
4.1.1.1. Tür: Dactylogyrus naviculoides
Konak balık: Leuciscus cephalus Yerleşim yeri: Solungaç
Yorum: Ülkemizde D. naviculoides’in tespit edildiği çalışma bulunmamaktadır.
Parazitin median çengelin ortalama boyu 35,1 µm, çengel dış uzantı uzunluğu 4 µm, iç uzantı uzunluğu 11,8 µm ve çengel uç uzunluğu 8,4 µm’dir. Dorsal bağlayıcı çubuğun uzunluğu 20,2 µm ve genişliği 5,7 µm’dir. Marjinal çengel uzunluğu 20,35 µm’dir. Kopulatif organın toplam uzunluğu 27,2 µm ve genişliği 19 µm’dir (Çizelge 4.2, Şekil 4.3).
29
Şekil 4.3. Leuciscus cephalus’ ta tespit edilen Dactylogyrus naviculoides, a) median çengel, b) kopulatif organ, c)ventral bağlayıcı çubuk, d) dorsal bağlayıcı çubuk, e) marjinal çengel, f) vajinal tüp, g) kitinoid kısımların bir fotoğrafı
25 µm e) d) c) b) a) f) g)
30
Çizelge 4.2. Leuciscus cephalus’da tespit edilen Dactylogyrus naviculoides türünün kitinoid kısımlarının ölçümleri (µm)
Balık türü Leuciscus cephalus
Parazit türü Dactylogyrus naviculoides Ergens, 1960
Median çengel Ort. Min.- Mak. Ss. Gusev, 1985
ÇTU 35,1 29,8-44,1 6,1 40-42 ÇKU 30,3 25,9-37,4 5,1 35-37 ÇİUU 11,8 7,7-15,4 5,6 16-17 ÇDUU 4 2,9-4,8 0,7 ÇÜGG 9,7 6,7-12,5 2,1 ÇAGG 3,2 2,9-3,8 0,4 ÇUU 8,4 6,7-9,6 3,5 Marjinal çengel MÇTU 20,4 16,3-26,8 3,9 19-24 MÇSU 9,4 6,7-14,4 2,3 MÇŞU 6,6 5,8-8,6 1,1 MÇUU 4,3 2,9-5,7 1,0 Dorsal bağlayıcı çubuk DÇU 20,2 13,4-26,8 9,3 28-30 DÇG 5,7 5,7-5,7 0 3-4 Kopulatif organ KOU 27,2 30-34 KOG 19 Vajinal tüp VTU 43 40-45 3,5 45 Ölçüm yapılan parazit sayısı 6
31
4.1.1.2. Dactylogyrus vistulae
Konak balık: Leuciscus cephalus Yerleşim yeri: Solungaç
Diğer konak balıklar: A. alburnus, C. nasus, L. cephalus, L. leuciscus, Rutilus pigeus, R. rutilus, V. vimba, Telestes muticellus (Jarkovsky ve ark., 2004http://parasitology.informatik.uni-wuerzburg.de/), L. orientalis (Gusev, 1985).
Yorum: Aydoğdu ve ark. (2001) Marmara Bölgesi Doğancı Gölü’ndeki Tatlısu kefallerinin parazit faunası üzerine yapmış oldukları çalışma ile D. vistulae tespit etmişlerdir.
Median çengelin toplam boyu 40,8 µm, çengel dış uzantı uzunluğu 4,8 µm, iç uzantı uzunluğu 32,6 µm ve çengel uç uzunluğu 10,1 µm’dir. Dorsal bağlayıcı çubuğun eni 25,1 µm ve boyu 4,2 µm’dir. Büyük marjinal çengel uzunluğu 42,7 µm ve küçük marjinal kanca uzunluğu 26,6 µm’dir. Kopulatif organın toplam boyu 72,1 µm’dir. Vajinal armor uzunluğu 30,1 µm ve genişliği 11,4 µm’dir (Çizelge 4.3, Şekil 4.4).
32
Şekil 4.4. Leuciscus cephalus’ ta tespit edilen Dactylogyrus vistulae Prost, 1957 a) median çengel, b) kopulatif organ, c)vajinal armor, d) büyük marjinal çengel, e) dorsal bağlayıcı çubuk, f) küçük marjinal çengel.
25 µm f) d) e) c) b) a)
33
Çizelge 4.3. Leuciscus cephalus’ ta tespit edilen Dactylogyrus vistulae Prost, 1957 ‘un kitinoid kısımlarının ölçümleri (µm )
Balık türü Leuciscus cephalus
Parazit türü Dactylogyrus vistulae Prost, 1957
Median Çengel Ort. Min.- Mak. Ss Gusev,1985 Turgut, 1997
ÇTU 56 48-57,6 3,39 53-61 47,8 ÇKU 23,5 21,1-25 4,75 22-26 21,6 ÇİUU 43,7 38,4-48 1,36 36-44 33,1 ÇDUU 13,9 5,8-19,2 0 10-11 11,2 ÇÜGG 9.6 8-10 1,36 12-17 11,2 ÇAGG 5.5 5,3-6,0 0,34 5,2 ÇUU 7,5 5,8-14,4 0,68 Büyük Marjinal çengel MÇTU 42,7 40-45 2,52 32-42 36,8 MÇSU 34 31-36 2,64 21,2 MÇŞU 8,67 7-10 1,53 8,4 MÇUU 7,9 Marjinal çengel MÇTU 26,63 24,7-27,8 1,73 18-24 20,5 MÇSU 17,9 16,8-18,7 1,00 7,2 MÇŞU 5,0 4,8-5,7 0,68 7,1 MÇUU 3,68 3,4-3,8 0,28 6,1 Dorsal bağlayıcı çubuk DÇU 25,1 19,2-31,7 3,27 21-26 19,6 DÇG 4,2 3,8-5,8 0,57 4-6 5,1 Kopulatif organ KOU 72,1 69,1-81,6 4,3 60-70 60,7 KOG 26,1 19,2-38,4 7,9 Vajinal armor VAT 30,1 28,8-38,4 3,6 30-40 26,4 VAG 11,4 9,6-14,4 1,87 15 14.4 Ölçüm yapılan örnek sayısı 5
