ÖZET
Amaç: Bu çal›flmada Afyonkarahisar’daki okul öncesi e¤itim merkezlerinde (krefl, anaokulu) ast›m ve atopik hastal›klar›n prevalans›n› ve ilgili risk faktörlerini belirlemeyi amaçlad›k. Gereç ve Yöntem: Çal›flma Afyonkarahisar ilinde, 41 ayr› okul öncesi e¤itim merkezinde ö¤renim görmekte olan 1288 çocuktan, çal›flmaya kat›lmas› ailesi taraf›ndan onaylanan 1084 çocukta yap›ld›. Sosyodemografik özellikler, ast›m ve atopik hastal›klar ve bu hastal›klarla iliflkili risk faktörlerini sorgulayan standart anket formu çocuklar›n aileleri taraf›ndan dolduruldu. Bulgular: Bin seksen dört ö¤rencinin yafl ortala-malar› 5.7 ± 0.7 (3-6) olup, 505’i k›z (%46.6), 579’u erkek (%53.4) idi. Çal›flmada ast›m %3.1, aller-jik rinit %5.0, egzema %1.8 oran›nda saptand›. Ailede ast›m ya da atopik hastal›k hikayesi, ast›m› olan grupta (%44.1), ast›m› olmayan gruba göre (%25.5) anlaml› olarak daha fazla idi (p=0.015). Bebeklikte anne sütü alma ast›m› olan grupta anlaml› olarak daha düflük oranda bulundu (p=0.039). Ast›m için ailede allerjik hastal›k hikayesi olmas›n›n 2.3 kat, bebeklikte anne sütü almaman›n 2.7 kat risk oluflturdu¤u bulundu. Ast›m› olan hastalarda h›fl›lt›l› solunum ve allerjik rinit s›kl›¤› anlaml› düzeyde daha fazla iken, egzema s›kl›¤› aç›s›ndan farkl›l›k saptanmad›. Sonuç: Okul öncesi e¤itim merkezlerinde (krefl, anaokulu) 3-6 yafl grubu çocuklarda ailede allerjik hastal›k bulunmas› ve bebek-likte anne sütü almam›fl olman›n ast›m için anlaml› risk faktörü oldu¤u bulundu.
Anahtar kelimeler: Çocuk, ast›m, allerjik rinit, anne sütü Selçuk T›p Der 2006: 97-102
SUMMARY
Prevalence and risk factors of asthma and atopic diseases in pre-school education centers in Afyonkarahisar
Aim: We aimed to determine the prevalence and risk factors of asthma and atopic diseases in school education centers in Afyonkarahisar. Material and Method: Of the 1288 children in 41 pre-school education centers in Afyonkarahisar, 1084 children, whose parents have approved the study, were accepted. A standard questionnaire interrogating sociodemographical status, presence and risk factors of asthma and atopic diseases was filled by the parents of the children. Results: The
HASTALIKLARIN PREVALANSI VE ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
Fatma Fidan1, ‹hsan Hakk› Çiftçi2, Nilay K›y›ld›2, Mehmet Ünlü1, Murat Sezer1 1Kocatepe Üniversitesi T›p Fakültesi, Gö¤üs Hastal›klar› AD,
2Kocatepe Üniversitesi T›p Fakültesi, Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji AD, AFYON
Haberleflme Adresi : Dr. Fatma F‹DAN
Afyon Kocatepe Üniversitesi T›p Fakültesi, Ahmet Necdet Sezer Araflt›rma ve Uygulama Hastanesi Gö¤üs Hastal›klar› A.D. 03100, AFYON
e-mail: drffidan@yahoo.com
Dünyan›n farkl› bölgelerinde son dönemde yap›lan çal›flmalar allerjik hastal›klar›n art›fl›na dikkat çekmektedir. Özellikle geliflmifl ülkeler-de, ast›m ve atopik hastal›klar›n insidans› be-lirgin olarak yükselmifltir (1). Son 10 y›l içinde, allerjik hastal›k veya ast›m nedeniyle hastane-ye yatan 5 yafl alt› çocuk say›s›nda %46 art›fl saptanm›flt›r (2). Allerjik hastal›klar ve ast›m-daki bu art›fl, sadece genetik faktörler ya da tan› yöntemlerindeki ilerlemeler ile aç›klana-mamaktad›r. Allerjene olan maruziyet, im-mun sistem stimulasyonunun düflmesi, altta yatan hastal›k yan›nda birçok çevresel faktö-rün de hastal›¤›n oluflumunda rolü oldu¤u düflünülmektedir (3).
Ülkemizde ast›m ile ilgili epidemiyolojik arafl-t›rmalar, ast›m prevalans›n› saptamaya yöne-lik anketler kullan›larak eriflkin ve çocuk yafl gruplar›nda son zamanlarda daha fazla yap›l-m›flt›r. Bu çal›flmada Afyonkarahisar bölgesin-deki okul öncesi e¤itim merkezlerinde (krefl, anaokulu) ast›m ve atopik hastal›klar›n preva-lans›n› ve ilgili risk faktörlerini belirlemeyi amaçlad›k.
GEREÇ VE YÖNTEM
Çal›flma Afyonkarahisar il merkezindeki 41 ayr› okul öncesi e¤itim merkezinde bulunan 71 s›n›fta ö¤renim görmekte olan 1288 ço-cuktan, ulafl›labilen veya çal›flmaya kat›lmas› ailesi taraf›ndan onaylanan 1084 çocukta, Ekim 2004-Mart 2005 tarihleri aras›nda yap›l-d›. Nüfus kay›tlar›ndan Afyonkarahisar il mer-kezinde 3-6 yafl aras›nda 11249 çocuk oldu-¤u ö¤renildi. Bu yafl grubundaki çocuklar›n %9.6’s›na ulafl›lm›fl oldu.
Çal›flmada çocuklar›n sosyodemografik özel-likleri, hekim tan›l› ast›m, allerjik rinit, egze-ma, h›fl›lt›l› solunum varl›¤›, son bir y›l içinde ast›m ya da h›fl›lt›l› solunum ata¤› olup olma-d›¤›, bebeklikte anne sütü kullan›m›, akraba evlili¤i, ailede allerjik hastal›k varl›¤›, ailede si-gara kullan›m›, evde hayvan besleme öykü-sü, kardefl say›s›, çocu¤un do¤um flekli ve gece uykudan uyanma yak›nmas›n› belirle-meye yönelik sorular›n soruldu¤u The Inter-national Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC) anket formunun modifiye mean age of 1084 children was 5.7 ± 0.7 (3-6), 505 (46.6%) of them were girls and 579 (53.4%) were boys. The prevalence of asthma was 3.1%, allergic rhinitis 5.0% and eczema 1.8%. Presence of asthma or an atopic disease in the family was significantly higher in the group with asthma (44.1%) than without (25.5 %)(P=0.015). Intake of breast milk in the infancy was significantly low in the group with asthma (P=0.039). Presence of an allergic disease in the family was found to cause a 2.3 folds and absence of breast milk intake a 2.7 folds increase in the risk for asthma. In the chil-dren with asthma, wheesing and allergic rhinitis frequency was significantly high. While there was no difference in froguency of eczema. Conclusion: Presence of an allergic disease in the family and a bsence of breast milk intake in the infancy was found as significant risk factors for asthma in 3-6 age children in pre-school education centers.
Key words: Child, asthma, allergic rhinitis, breast milk
Tablo 1: Yafla göre ast›m, h›fl›lt›l› solunum, allerjik rinit, egzema, son bir y›l içinde ast›m ata¤› ve h›fl›lt›l› solunum ata¤› s›kl›¤›
3 yafl 4 yafl 5 yafl 6 yafl p de¤eri
(n=18,%) (n=70, %) (n=155,%) (n=841, %)
Ast›m 5.6 1.4 1.9 3.4 0.567
H›fl›lt›l› solunum 5.6 12.9 23.2 13.1 0.007
Allerjik rinit 11.1 2.9 8.4 4.4 0.090
Egzema 0.0 0.0 3.2 1.7 0.313
Son bir y›lda ast›m ata¤› 5.6 1.4 1.9 2.1 0.750
flekli uyguland› (4). Anket formlar› çocuklar›n aileleri taraf›ndan dolduruldu.
Anket sonuçlar› SPSS 10.0 istatistik progra-m›nda analiz edildi. Tek de¤iflkenli analiz için Ki-kare testi kullan›ld›. Çok de¤iflkenli analiz için lojistik regresyon analizi ile Odd ratios (OR) ve %95 Güven Aral›¤› (%95 GA) de¤er-leri hesapland›.
BULGULAR
Okul öncesi e¤itim merkezlerinde bulunan anketleri tam olarak dolduran 1084 ö¤renci-nin yafl ortalamalar› 5.7± 0.7 (3-6) olup, 505’i k›z (%46.6), 579’u erkek (%53.4) idi. Yafla gö-re ast›m, h›fl›lt›l› solunum, allerjik rinit, egze-ma, son bir y›l içinde ast›m ata¤› ve h›fl›lt›l› so-lunum ata¤› s›kl›¤› Tablo 1’de görülmektedir. Buna göre 3,4,5 ve 6 yafl grubunda olan ço-cuklarda ast›m, allerjik rinit, egzema ve son
bir y›lda ast›m ata¤› s›kl›¤› aç›s›ndan anlaml› farkl›l›k saptanmad›. H›fl›lt›l› solunum ve son bir y›lda h›fl›lt›l› solunum ata¤› 3 yafl grubun-da di¤er yafllara göre anlaml› olarak grubun-daha düflük oranda saptand›.
Ast›m, h›fl›lt›l› solunum, allerjik rinit, egzema prevalans›, son bir y›l içinde çocuklar›n ast›m ata¤› ve h›fl›lt›l› solunum ata¤› s›kl›¤› fiekil 1’de görülmektedir.
Ast›m› olan ve olmayan çocuklar›n anne ve babalar›n›n e¤itim durumlar› Tablo 2’de gö-rülmektedir. Anne ve baban›n e¤itim durum-lar› ile ast›m aras›nda istatistiksel anlaml› fark-l›l›k saptanmad›.
Ast›m için risk faktörü olabilecek durumlar de-¤erlendirildi¤inde, çocuklardan 642 (%59.2)’sinin ailesinde sigara içiliyordu. 63 (%5.8)’ünde evde hayvan besleme öyküsü Tablo 2: Ast›m› olan ve olmayan gruplarda anne ve baban›n e¤itim durumu
E⁄‹T‹M DURUMU Anne Baba
Ast›m (-) Ast›m (+) Ast›m (-) Ast›m (+)
(n=34) (n=1050) (n=34) (n=1050)
Okuma yazma bilmeyen 2.3 0.0 4.8 5.9
‹lkokul mezunu 34.7 55.9 14.9 26.5
Ortaokul-lise mezunu 37.8 23.5 45.1 47.1
Üniversite mezunu 25.2 20.6 35.2 20.6
p de¤eri 0.070 0.167
Tablo 3: Ast›m› olan ve olmayan gruplar›n karfl›laflt›r›lmas›
Tablo 4: Çocuklarda ast›m için risk faktörleri ve risk oranlar›
Ast›m (-) Ast›m (+) p
(n=1050, %) (n=34, %) de¤eri
Erkek/k›z 53.0/47.0 64.7/35.3 0.180
Evde sigara içen kifli bulunmas› 59.0 64.70 0.509
Evde hayvan besleme 5.8 5.9 0.986
Kardefl varl›¤› 78.3 76.5 0.801
Ailede ast›m ya da atopik hastal›k hikayesi 25.5 44.1 0.015
Akraba evlili¤i 5.4 2.9 0.526
Normal do¤um/Sezeryan 56.8/43.2 55.9/44.1 0.919
Bebeklikte anne sütü alma 94.0 85.3 0.039
OR %95 GA p de¤eri
Ailede allerjik hastal›k hikayesi 2.30 1.15-4.60 0.018
Bebeklikte anne sütü almama 2.70 1.01-7.22 0.048
vard›. Beslenen hayvan türleri içinde kufl 52 (%82.5), kedi 6 (%9.5) ve köpek 5(%7.9) ora-n›nda mevcuttu. 848 (%78.2)’inin bir ya da daha fazla kardefli vard›. Ailesinde ast›m ya da atopik hastal›k öyküsü 283 (%26.1) cukta mevcuttu. Akraba evlili¤i 58 (%5.4) ço-cu¤un ailesinde vard›. Çocuklar›n 615 (%56.5)’i normal do¤um, 469 (%43.3)’ü se-zeryan ile do¤mufltu. Çocuklar›n 1016 (%93.7)’si bebeklikte anne sütü alm›flt›. Ast›m› olan ve olmayan gruplar›n risk faktörleri aç›-s›ndan karfl›laflt›r›lmas› Tablo 3’de
görülmek-tedir. Buna göre ast›m› olan ve olmayan gruplar aras›nda cinsiyet, evde sigara içen ki-fli bulunmas›, evde hayvan besleme, kardefl varl›¤›, akraba evlili¤i, do¤um flekli aç›s›ndan anlaml› farkl›l›k saptanmad› (p>0.05). Ailede ast›m ya da atopik hastal›k hikayesi ast›m› olan grupta (%44.1), ast›m› olmayan gruba göre (%25.5) anlaml› olarak daha fazla idi (p=0.015). Bebeklikte anne sütü alma ast›m› olan grupta anlaml› olarak daha düflük oran-da bulundu (p=0.039).
Ast›m için ailede allerjik hastal›k hikayesi ol-mas›n›n 2.3 kat, bebeklikte anne sütü alma-man›n 2.7 kat risk oluflturdu¤u bulundu (Tablo 4).
Ast›m› olan çocuklar›n %23.5’de, ast›m› ol-mayan çocuklar›n %11.0’da gece uykudan uyanma sorunu vard›. ‹ki grup aras›nda ista-tistiksel anlaml› farkl›l›k saptand› (p=0.024). Ast›m› olan hastalarda h›fl›lt›l› solunum ve al-lerjik rinit s›kl›¤› anlaml› düzeyde daha fazla iken, egzema s›kl›¤› aç›s›ndan farkl›l›k saptan-mad› (fiekil 2).
TARTIfiMA
Ast›m en s›k karfl›lafl›lan kronik allerjik hastal›k-lardan biri olup, bat› toplumlar›nda yap›lan araflt›rmalar›n ço¤unda prevalans›n artmakta oldu¤una dair veriler bildirilmektedir (5). Ço-cukluk ça¤› ast›m ve atopik hastal›klar ile po-tansiyel risk faktörleri aras›ndaki iliflki de¤er-lendirildi¤inde; ailede pozitif atopi hikayesi (6), sigara duman›na maruziyet, düflük sos-yoekonomik koflullar (7), evde hayvan besle-me (8) ve düflük do¤um a¤›rl›¤›n›n (9) önem-li oldu¤u bildirilmifltir.
Ülkemizde yap›lan ast›m ve atopik hastal›kla-r›n prevalans çal›flmalahastal›kla-r›nda farkl› yafl grupla-r›nda, farkl› de¤erlerin bildirildi¤i dikkat çek-mektedir. Kalyoncu ve ark. (10) Ankara’da ilkokul çocuklar›nda ast›m prevalans›n› belir-lemek amac›yla iki aflamal› bir çal›flma yap-m›fllar. Çal›flman›n ilk aflamas›nda ast›m pre-valans›n› %3, ayn› gruba uygulanan klinik de¤erlendirme sonucunda da bu oran›n %7’ye ulaflt›¤›n› bildirmifllerdir (10). Ülkemizin farkl› illerinde yap›lan çal›flmalarda 6-12 yafl
fiekil 1 Ast›m, h›fl›lt›l› solunum, allerjik rinit, egzema prevalans›, son bir y›l içinde çocuklar›n ast›m ata¤› ve h›fl›lt›l› solunum ata¤› s›kl›¤›
fiekil 2: Ast›m› olan hastalarda wheesing, allerjik rinit, egzema s›kl›¤›
aras›nda yaflam boyu ast›m prevalans› Anka-ra’da (11) %17.4 (n=1226), ‹stanbul’da (12) %9.8 (n=2340), 6-14 yafl aras›nda Bursa’da (13) %10.2 (n=3500), Edirne’de (14)%16.4 (n=4522) oran›nda bulunmufltur.
Ünlü ve ark. (15) Afyon bölgesinde 12-18 yafl aras› çocuklarda ast›m %7.5, allerjik rinit %8.1, egzema %8.1 oran›nda bulmufllard›r. Bizim çal›flmam›z da ise 3-6 yafl aras› okul ön-cesi e¤itim merkezlerinde (krefl, anaokulu) bulunan çocuklarda ast›m %3.1, allerjik rinit %5.0, egzema %1.8 gibi daha düflük oran-larda bulundu.
Ülkemizde, 1996 y›l›nda Türktafl ve ark (16) taraf›ndan, 27 ilde 0-17 yafl aras› 46.813 ço-cukta ISAAC anketi kullan›larak yap›lan epide-miyolojik çal›flmada, ast›m prevalans› yaflam boyu %14.7, son 12 ay içinde ise %2.8 ola-rak bulunmufltur. H›fl›lt›l› solunum prevalans› yaflam boyu %15.1, son 12 ay içinde %3.4 olarak bulunmufltur. Kiflisel atopi varl›¤› h›fl›lt›-l› solunum için 6.2 kat, ast›m için 8.5 kat ve ailede atopi öyküsü h›fl›lt›l› solunum için 1.8 kat, ast›m için 1.9 kat risk oluflturuyordu. Bu çal›flmada Afyon ilinde yaflam boyu ve son 12 ay içinde h›fl›lt›l› solunum prevalans› s›ra-s›yla %13.1, %1.9, ast›m prevalans› s›ras›ra-s›yla %14.7, %2.0 olarak bulunmufltur (16). Çal›fl-mam›zda ise hekim tan›l› ast›m prevalans› %3.1, h›fl›lt›l› solunum %14.4 oran›nda bu-lundu. H›fl›lt›l› solunumu olan hastalar›n ora-n› yüksektir, ancak bunlar›n bir k›sm›na ast›m tan›s› konamamaktad›r. Ülkemizde hekim ta-n›l› ast›m ile gerçek ast›m s›kl›¤› farkl›d›r ve as-t›m› olan tüm hastalar ast›m tan›s› alamamak-ta, hekimler ast›m tan›s› koymakta zorlanabil-mektedir. Ayr›ca çal›flmam›zda ast›m için aile-de allerjik hastal›k hikayesi olmas›n›n 2.3 kat, bebeklikte anne sütü almaman›n 2.7 kat risk oluflturdu¤u bulundu.
Adana’da egzema prevalans› %8.3, allerjik ri-nit prevalans› %13.6 bulunmufltur (17,18). Demirel ve ark. (19) Zonguldak’ta 104 ast›m-l› çocukta ve 88 kontrol grubunda risk faktör-lerini de¤erlendirdi¤inde, en belirgin risk fak-törü olarak ailesel atopi öyküsünü bulmufllar-d›r. Yafl, cinsiyet, anne baba e¤itim düzeyi,
si-gara ve alkol al›m›, anne sütü verme süresi, evcil hayvan besleme oran›, ilk bir y›ldaki an-tibiyotik kullan›m›, evde yaflayan kifli say›s› aç›-s›ndan anlaml› fark bulmam›fllard›r.
Hatay’›n Payas kasabas›nda 6-18 yafl aras› ço-cuklarda (n=1353) doktorun teflhis etti¤i as-t›ml› ö¤rencilerin oran› %4.9, kümülatif h›fl›lt› (h›fl›lt›l› solunum) prevalans› %16.3, allerjik hastal›klar›n kümülatif prevalans› %29, allerjik rinit ve egzeman›n prevalans› ise s›ras›yla %16.1 ve %9.3 olarak bulunmufltur (20). Luyt ve ark. (21) 1422 kat›l›mc› ile yapt›¤› ça-l›flmada; h›fl›lt›l› solunum prevalans› %15.6 olarak bulunmufltur. 1 yafl alt›nda olanlarda-ki ast›m prevalans oran›n›n daha büyüklere göre düflük oldu¤u saptanm›flt›r. Çocuklar›n %11’inin daha önce ast›m tan›s› ald›¤› ve son 12 ay içinde h›fl›lt›l› solunum ata¤› geçirme oran›n›n % 13 oldu¤u bulunmufltur. Naspitz ve ark. (22) Brezilya’da yapt›klar› bir çal›flma-da; ast›m, allerjik rinit ve atopik ekzama pre-valanslar›n› s›ras›yla %21, %39 ve %8 olarak bildirmifllerdir.
Ast›m ve di¤er atopik hastal›klar›n prevalans› ayn› bölgede yaflayan etnik gruplarda farkl› olabilmektedir. Almanya’da yaflayan 9-11 yafl aras› Türk çocuklar›nda ast›m prevalans› (%5.3), benzer yafltaki Alman çocuklar›ndan (%9.4) anlaml› olarak daha düflük saptanm›fl-t›r (23). Etnik gruplar aras›nda ast›m ve di¤er atopik hastal›klar›n prevalans›ndaki farkl›l›k genetik ve çevresel faktörlerden kaynaklana-bilir.
Bilindi¤i kadar›yla çal›flmam›z ülkemizde okul öncesi e¤itim merkezlerinde 3-6 yafl grubun-daki çocuklarda ast›m ve atopik hastal›klar›n prevalans› ve etkileyen faktörleri de¤erlendi-ren ilk çal›flmad›r. Çal›flmam›zda ailede allerjik hastal›k bulunmas› ve bebeklikte anne sütü almam›fl olman›n ast›m için anlaml› risk faktö-rü oldu¤u bulundu.
KAYNAKLAR
1- Al-Riyami BM, Al-Rawas OA, Al-Riyami AA, Jasim LG, Mohammed AJ. A relatively high prevalence and seve-rity of asthma, allergic rhinitis and atopic eczema in schoolchildren in the Sultanate of Oman. Respirology 2003;8:69-76.
2- Yunginger JW, Reed CE, O’Connell El, Melton LI, O’Fallon WM, Silverstein MDA. Community-based study of epidemiology of asthma. Incidence rates, 1964-83. Am Rev Respir Dis 1992;146:888-94. 3- Ring J, Krammer U, Schafer T, Behrendt H. Why are allergies increasing? Curr Opin Immunol 2001;13:701-8.
4- The International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC) Steering Committee. Worldwide va-riation in prevalence of symptoms of asthma, allergic rhinoconjunctivitis, and atopic eczema: ISAAC. Lancet 1998;351:1225-32.
5- Ninan TK, Russel G. Respiratory symptoms and atopy in Abendeen schoolchildren: evidence from sur-veys 25 years apart. BMJ 1992;304;873-5.
6- von Mutius E, Nicolai T. Familial agregation of asth-ma in a South Bavarian population. Am J Respir Crit Care Med 1996;153:1266-72.
7- Morgan WJ, Martinez FD. Risk factors for developing wheesing and asthma in childhood. Pediatr Clin North Am 1992; 39:1185-203.
8- Brunekreef B, Groot B, Hock G. Pets, allergy and res-piratory symptoms in children. Int J Epidemiol 1992;21:338-42.
9- von Mutius E, Nicolai T, Martinez FD. Prematurity as a risk factor for asthma in preadolescent children. J Pe-diatr 1993;123:223-9.
10- Kalyoncu AF, Selcuk ZT, Enunlu T, Demir AU, Cop-lu L, Sahin AA, Artvinli M. Prevalence of asthma and al-lergic diseases in primary school children in Ankara, Turkey: two cross-sectional studies, five years apart. Pe-diatr Allergy Immunol 1999;10:261-5.
11- Kalyoncu AF, Selcuk ZT, Karakoca Y, et al. Prevalen-ce of childhood asthma and allergic diseases in Anka-ra, Turkey. Allergy 1994;49:485-8.
12- Ones U, Sapan N, Somer A, Disci R, Salman N, Gu-ler N, et al. Prevalence of childhood asthma in Istan-bul, Turkey. Allergy 1997;52:570-5.
13- Kucukoduk S, Aydin M, Cetinkaya F, Dinc H, Gur-ses N, Saraclar Y. The prevalence of asthma and other allergic diseases in a province of Turkey. Turk J Pediatr 1996;38:149-53.
14- Selcuk ZT, Caglar T, Enunlu T, Topal T. The preva-lence of allergic diseases in primary school children in Edirne, Turkey. Clin Exp Allergy 1997;27:262-9. 15- Unlu M, Orman A, Dogan N. The prevalence of asthma among secondary school students in Afyon, Turkey. Asian Pasific J Allergy Immunol 2002;20:1-6. 16- Turktas I, Selcuk ZT, Kalyoncu AF. Prevalence of asthma-associated symptoms in Turkish children. Turk J Pediatr 2001;43:1-11.
17- Bayram ‹, Kendirli SG, Alt›ntafl DU, Y›lmaz M, Kara-koç GB. Adana ve Payas'ta (Hatay) egzema prevalans› ve etkileyen faktörler. Göztepe T›p Dergisi 2003;18:225-30.
18- Bayram ‹, Kendirli SG, Alt›ntafl DU, Y›lmaz M, Kara-koç GB. Adana Ve Payas (Hatay)'ta allerjik rinit preva-lans› ve etkileyen risk faktörleri.Türkiye Klinikleri Allerji-Ast›m Dergisi 2003;5:16-24.
19- Demirel F, Ermifl B, Tomaç N, Acun C. Zongul-dak'taki ast›ml› çocuklarda ev içi risk faktörleri. Türkiye Klinikleri Allerji-Ast›m Dergisi 2002;4:115-8.
20- Bayram ‹, Kendirli SG, Alt›ntafl DU, Y›lmaz M, Alpas-lan N, Karakoç GB ve ark. Hatay'›n Payas kasabas›nda-ki okul ça¤›ndakasabas›nda-ki çocuklarda alerjik hastal›klar›n preva-lans› ve ast›m› etkileyen faktörler. Türkiye Klinikleri Aller-ji-Ast›m Dergisi 2001;3:56-65.
21- Luyt DK, Burton PR, Simpson H. Epidemiological study of wheeze, doctor diagnosed asthma, and cough in preschool children in Leicestershire. BMJ. 1993;306:1386-90.
22- Naspitz CK, Solé1 D, Jacob CA, Sarinho E, Soares FJP, Dantas V, et al. Sensitization to inhalant and food allergens in Brazilian atopic children by in vitro total and specific IgE assay. Allergy Project . PROAL. J Pediatr (Rio J) 2004;80:203-10 (Portuguese).
23- Kabesh M, Schaal W, Nicolai T, von Mutius E. Lower prevalence of asthma and atopy in Turkish children living in Germany. Eur Respir J 1999;13:577-82.
