Bisikletin tarihi:koşma makinasından velespite

__________ . , . _________________________

_{7 7 b U l b { S}

SAHIFE-IILANAT

&

u

MANUFACTURE FRANÇAISE

D'ARMES

et

CYCLES

L

o i r e

-

S T

E T I E N N E

•

l o i r e

A C C E S S O IR E S

d e

C Y C L E S — E X P L O R A T IO N — C A M P E M E N T

A ls lA le ü n

¿ a u A i

_I

-KOŞMA MAVNASINDAN VELESPİTE

Kemal Suman

B

isiklet antika konusuna girip, koleksiyonu da olur mu? İlk bakışta olumsuz cevap ver­ diğinizi görür gibi oluyorum. Otomobil an­ tika olup, koleksiyonu yapılabildiğine göre, mo- torsiklet yada yaşı daha eskiye dayanan bisik­ let niye olmasın? Üstelik birçok ülkede bisiklet müzesi de varsa... O halde bisikletin de Tom- bak’ın ilgi alanına girmesi gerekmez mi? Ondan da öteye benim de yakında oğlum Selim’e dev­ redeceğim bir bisiklet koleksiyonum varsa?... Bisiklet acaba kaç yıldır aramızda? Çok tartış­ malı da olsa, ilk tasarımı Leonardo Da Vinci’nin 1482’de çizdiği varsayılıyor. Bazı görüşlere gö­ re bu onun değil, öğrencisi Giacomo Caprotti’nin 1493’de yaptığı bir çalışma. Bana göre her iki görüş de hatalı. Bu çizimde mükemmel bir bisik­ let var ve hemen hemen eksiksiz. Kadro, gidon, pedallar, dişliler ve zincir bu eskizde görülüyor. Oysa ilk örnekleri 18. yy. sonlarında görülen tü­ mü tahta bisikletin pedalları yoktu ve ileriye doğ­ ru hareketi ayakların yere vurulmasıyla sağlanı­ yordu.

Bu tasarım eğer gerçekten Leonardo tarafından yapılmış olsaydı, ilk örneğini gördüğümüz 1791 yılına kadar geçen üçyüz sene içinde bu eskizi birileri gerçeğe dönüştürmez miydi? Gerçeğe en yakın açıklama ise, ilk bisikletin 1791 yılında Siv- rac Kontu tarafından Paris’de saray bahçesinde denendiği. O dönemde “tahta at” diye isimlendi­ rilen bu garip aracın birkaç kopyası kısa sürede Paris sokaklarına döküldü. Bir süre sonra da ilk

Bisiklet acaba kaç yıldır aramızda?

Çok tartışmalı da olsa, ilk tasarımı

Leonardo Da Vinci

nin 1482’de

çizdiği varsayılıyor.

q r q e b

m u

HRNUFRCTtlRED. sT TDROUTO-CATlAlli ¿.FlQÏ0RC°L' Üstle Solda, MASSEY HARRIS (Kanada 1900) Traktör fabrikası üre­

timi bisiklet ilanı Solda, Opel Alman otomobil fabrikası bisiklet ilanı

1928 Almanya Sağda, Coventry Sewing Machine Co. Ünlü İngiliz bisiklet ve dikiş makinası fabrikası ürünü. RUDGE TRIPET ilanı (dört tekerlekli, üç pedallı)

1869’da bir başka Fransız yeni bir buluşun pa­ tentini alıyordu. Bu buluş, bisiklete binmeyi ko­ laylaştıran, bugün hala çocuk bisikletlerinde kul­ lanılan ve sonradan çıkartılabilen iki ilave yan te­ kerlekti. Bu tarihte aktarma zinciri hala ortada yoktu. Oysa ki, zincirin uygulanması ileride bi­ sikletin gelişiminde en büyük katkılardan biri ola­ caktı. İlk aktarma zincirini 1870 yıllarında yine bir Fransızın, André Guillmel’in uyguladığını, ama başarılı olamadığını biliyoruz. Bundan bir süre sonra 1876’da Amerika’da Shergold, İngiltere’de ise Lawson aktarma zincirinin patentini aldılar. Amerika’da bisikletin tanınması için yine 1870’in başlarına dönmemiz gerekiyor. Pierre Lallement adlı bir Fransız, büyük bir olasılıkla Fransa'dan taşıdığı “Velocipede”i kendi icadı olarak yeni dün­ yaya tanıtmıştı. Kalabalık bir meraklı grubunun önünde İlk gösterisini yapan Lallement, 200 met­ re kadar gittikten sonra tepetaklak çalılar arasına d a lın ca h a sta n e lik olm uş, ama bu m acera gazetelerde yayınlanınca o da tıpkı Baron von Drais gibi bisiklet üreticisi oluvermişti. 1880 yılın­ da satışlar patlayınca Lallement bisikletten zen­ gin olan ilk insan olarak tarihe geçti. 1885’e gelin­

diğinde bisiklet hem A m erika’da hem de Av- rupada önemli bir ulaşım aracı olmuştu. 1889’da yayınlanan World Almanac, Amerika'da o yıl kul­ lanılan bisiklet sayısını 400.000 olarak veriyor... Aynı dönemde Avrupa’da ise, İngiltere Adaları’nda 5 0 0 .0 0 0 , F ra n s a ’da 2 5 0 .0 0 0 , A lm a n y a ’da 150.000 ve İtalya’da 50.000 olmak üzere toplam 950.000 bisiklet bulunuyordu. Dünyanın geri kalan ülkelerindeki bisiklet sayısıyla bu sayının iki mil­ yona vardığı tahmin ediliyor. Aynı zamanda bu tarihlerde İstanbul'da da bisiklet sayısı 50 kadar­ dı ve üç ayrı ithalatçıda satılıyordu.

Bisikletin Türkiye serüvenine, bu olağanüstü buluşun günlük yaşama, spora, sanata ve eğ­ lence dünyasına katkısını gelecek sayılarda değineceğiz

Eczanelere Dağıtım Servisi 1890 Paris.

A â ıÂ / etin

fa /u A l

_{I I}

-a

KOŞMA MAKMASINDAN VELESPİTE

Kemal Suman

“Bisikletli Kızılderili!" Amerikan Yapımı, Clevland Bisikletleri Reklam Posteri 1910

B

isikletin geçmişine yaptığımız geziye kaldığım ız yerden devam ediyoruz. Tombak'ın geçen sayısında bisikletin Avrupa’da doğuşundan başlayarak Amerika kıtasına sıçram asına kadar geçirdiği evrimi anlatmış ve 1885 yıllarına kadar gelmiştik. İlk yıllarda yere ayak vurularak hareket ettirilen bir koşm a makinesi olarak tasarlanan bisiklet, 1885’li yıllara kadar geçen süre içinde gidon, pedal ve zincire kavuşmuş ve önemli bir ulaşım aracı haline gelmişti. Bisikletin bu noktadan sonra en büyük gelişmesi tahta tekerlekten, dış ve hava basınçlı iç lastikli tekerleğe geçmesi oldu. Bu yıllara kadar başını zincirli aktarma düzeninin çektiği bir sürü aşamayı geçiren ilk ismi ile Draisine, sonraki ismi ile Vélocipède ve bizdeki ismiyle Velespitin 19. asır sonlarına doğru te k e rle k le ri hala dem ir, tahta ya da

Bisikletli Moda Gösterisi 1869 Paris

Phillips, ama radyo değil!

kalitesiz bir kauçuktan yapılma dolma lastikli idi. Daha iyi bir lastik tekerlek için birkaç yöntem d e n e n m iş, am a sonuç b a ş a rıs ız o lm u ştu . Amerikalı kimyager Charles Goodyear 1839'da kauçuğu vülkanize ederek az da olsa d a y a n ık lı la s tiğ i elde e tm iş ti. A n ca k bu l a s t i k l e r l e

y a p ı l

Meyer-Guilmet 1868 ilk zincirli bisiklet örneklerinden...

te k e rle k le r s ıc a k ta hem en e riy ip , so ğ u kta çatlayarak dağılıyordu. 1869'da İngiliz Beck kanaviçe dokum a bir tür kumaşı vü lka n ize kauçuk ile kaynaştırarak daha dayanıklı tabanı olan bir lastik tekerlek elde etti. Bu konuda en büyük buluş ise İrlandalI bir veteriner doktor, John Boyd Dunlop tarafından yapıldı. Dr. Dunlop b o zu k y o lla rd a ta h ta te k e rle k li b is ik le tle gezmekten poposu acıyan oğlunun sıkıntısına çare ararken şişirilebilen iç lastiği keşfetti. Bir dış lastiğin içine yerleştirilen yumuşak iç lastik ise, pompa görevi gören bir lavman şırıngası ile şişiriliyordu. Dış ve iç lastik b e ra b e rliğ in i d a h a da g e liş tire n iki b ü yü k buluşu bugün otomobil lastik m arkalarından b iliy o ru z . F ra n s ız E d o u a rd M ic h e lin 1891'de tırnaklı jantı ve ja n ta o tu ra n lastik yanaklarının y ı r t ı l m a s ı n ı ö n lye n e sn e k te lli d o ku yu g e liş tird i. Bu ş e k ild e p a tla y a n la s tiğ i d e ğ iş tirm e k k o la y c a m üm kün oluyordu.

Devri tamamlayan son buluş ise Ita lya n G io va n n i B a ttis ta Pirelli’den geldi. Pirelli, 1892’de dış

Bisikletle Düğün Eğlencesi (Yeri ve Tarihi Belirsiz)

lastiği jant yanağına, iç lastikte hapsettiği hava basıncı ile sıkıştırmayı başardı. Böylece bisiklet ve otomobil gibi araçların bugün dahi büyük yük altında yüksek hızla gitmesini sağlayan buluşu yapmış oldu.

19. yy. sonlarına doğru o yıllara kadar üretimde geri kalmış iki ülke, İngiltere ve İtalya bisiklet

Tandem, 2 kişilik bisiklet. İtalyan yapımı 1938

yapımında atağa kalktılar. Bu yüzyılın son on yılında İngiltere, Nottingham ve Wolverhampton başta olmak üzere birçok bölgede onbinlerce bisiklet üretti. Thomas Humber ve Daniel Rudge gibi ünlü imalatçılar yeni ve çok gelişmiş modeller yaptılar. İtalya’da ise Edoardo Bianchi 1901 yılında üretime başladı. İlk yaptığı yaylı seleli ‘Turism o’ modeli büyük sükse yaptı. Bianchi bisikletleri halen Türkiye dahil birçok ülkede lisanslı olarak üretilmekte. Bu arada bir sürü değişik tipte bisiklet ortaya çıkmıştı: iki ve üç kişilik uzun m odeller (Tandem), üç tekerlekli (Tricycle) ve dört tekerlekli (Quadricycle) olanlar ve sonunda I. Dünya Savaşı öncesi ortaya çıkan kadın bisikletleri... 1900-1908 yılları arasında

b is ik le t, bu kez İn g iliz a d a la rın d a n sıçra ya ra k

t ü m

İn g iliz s ö m ü rg e le rin e , Mısır'a, Hindistan'a, Çin'e ve Avustralya'ya yayıldı. P o rte k iz B re z ily a ’ya, İs p a n y a G üney A m e rik a 'y a , ABD M e k s ik a 'y a , H o lla n d a , B e lç ik a ve İta ly a ise Afrika'ya bisikleti tanıttılar. I. Dünya Savaşı öncesinde yüzbinlerce bisiklet üretildi. A rtık herkes ta ra fın d a n kullanılabilen, hafif, ucuz ve kişisel bir ulaşım aracı bulunmuştu. Ancak bu araç sadece erkekler tarafından kullanılmaktaydı. Kadınların uzun etekleri ve belki de düşme korkuları bisiklete binişi zorlaştırıyor ve onu bir erkek oyuncağı olarak bırakıyordu. Bu engel de 1907-1908 yıllarında çalışan kadın sayısı artınca, biraz da zorunlu olarak aşıldı.. Kadronun üst bölümü etek giyenlerin bacaklarını kolayca aşırabilecekleri şekilde dizayn edildi ve kadın bisikleti böylelikle doğmuş oldu.Bence kadın dünyası bisiklete çok

Ppeu EüRElCA

)E D A IG N E L'OBSTACLE

şey borçlu.. Dünyamızın y a ş a d ığ ı iki b ü yü k sa va ş s ıra s ın d a b i s i k l e t ^ g e rçe k anlam da i r k a d ın la rın can <C kurtaranı oldu. O W dö n e m e k a d a r w b u l u n d u k l a r ı ç e v re n in d ış ın a a n ca k e rk e k le rin kullandıkları araçlarla ç ık a b ile n k a d ın la r, savaşa giden çok sa yıd a

erkek yüzünden hapis kaldıkları çemberi bu araç ile kırabildiler. İşe giden kadın sayısının savaş nedeni ile belki elli kat arttığı bu dönemlerde bisikletin ne kadar işe yaradığını hesap etmek çok kolay. Ancak olayın bir de sosyal yönü var. Erkek baskısının da azaldığı bu devirde kadın artık tam anlamıyla hür... Atladığı gibi selenin üzerine, pedalları çevirerek özgürlüğün içinde uçabiliyor. Saçlarını, eteklerini hızından oluşan rüzgarda savurarak ıssız yollarda, çimenlerde, az da olsa bulabildiği şoselerde ister yavaş, ister hızlı, ister sağa, ister sola yatarak, artık kimseye bağlı olm adan iste d iğ i yöne kendi gücüyle gidebiliyor. Boğaziçi Üniversitesi araştırm a

İlk bisiklet lastiği reklam posteri örneği: Michelin Lastikleri...

L’illustration’dan Saint-Cloud Bisiklet Yarışları 6 Haziran 1868

New Haven Bisiklet Kulübü. Hatıra Posteri 1883

Bisiklet Yarışları Birincileri için Madalyalar 1887-1891

Bisiklet Yarışları Madalyaları 1869 Fransa

Ü

BICYCLE

A T Ç IM CUT O R iV I« PAflK.NEW HATCH CONN

tnüiiw in -nr

MONDAY. J U N E 81k. 91

13 EXCITING R ACES

woo lu -v c x n » o * * T r o * r A t n a r t o u

BAND (M E R T AT 130 BY

2

d

REG7 BAND

tnguiueun, sa m.

tm tm,

sm jnu

«*•»■ »" m l I WU IK MICTTl fill 1 C'

Büyük Bisiklet Turnuvası 8 Haziran 1991 New Haven - Connecticut Kazananlara $1000 Var

‘"-«¿t-j

_&x5yz

y

<*

&*> /?-#&.— » . * . / ) . s s? ta . _ ,

Bisiklet Yarışı Konutu Saat 1890 Fransız

£

l

K L ' ^

Bisiklet konulu kartpostallar

Kadın Sirk Oyuncusu ABD

1870

g ö re v lile rin d e n so s y o lo g D efne S um an'ın bisikletin kadın özgürlüğüne katkısı konusundaki araştırm ası, konu ile daha çok ilgilenenlerin başvurabilecekleri bir kaynak...

Bugün hemen her b a tılı ülkede çok sayıda bulunan kadın dernekleri özgürlükleri yolunda kendilerine bu denli yararlı olm uş bu aracın heykellerini niçin dikmiyor bilmiyorum. Erkekler ise, kadınları ellerinden uçuran bu araca daha düşkün. Bunun sonucu olarak bisikletin heykelini çok sık olmasa da bazı yerlere koymuşlar. Belçika, Hollanda, İtalya, Fransa gibi ülkelerde bisikletin içinde yer aldığı anıt kompozisyonları var. Erkekler bununla da yetinmeyip, bir sürü ülkede 'Bisiklet Müzeleri' açmışlar. Ülkemizde, bisiklete hakkettiği yeri tam verememiş de olsa ona küçük b ir bölüm ayırm ış b ir m üze var: S ü tlü c e 'd e k i R ahm i Koç S a n a yi M ü ze si. Sultanahmet Camiinin arkasında yer alan yeni bir özel müzenin, ‘Aydınlatma, ısıtma ve İlginç Keşifler M üzesi’nin de bisiklet ile ilgilendiğini duyarak seviniyorum . Dünyadaki diğer ünlü bisiklet müzelerine gelince belli başlılarını şöyle sıralayabiliriz:

- Bicycle Museum of America

North Pier, 435 E Illinois St. Chicago, USA - Canberra Bicycle Museum

2 Batham St. Canberra, Australia - Denmark Cykel Museum

Borgergade 10 DK, 9620 Aaele Strup, Denmark - Musee des Sports et Bicyclettes

118 President Kennedy Avenue, Paris, France - Museum of Bicycle

Burlington Gardens, London, UK

Bisiklet, tarihindeki en büyük işlevi II.Dünya S avaşı s ıra s ın d a y e rin e g e tird i. A k a ry a k ıt sıkıntısının dorukta olduğu o yıllarda bu güzel araç gürültü yapm adan, yakıt harcam adan, y ü z b in le rc e b in ic in in ç e v ird iğ i p e d a lla rla milyonlarca kilometreyi aştı. Postacılar, polisler, jandarma, itfaiye gibi kamu hizmetinde çalışanlar tarafından yaygın olarak kullanıldı. Artık çocuklar ve kadınlar tarafından da kullanılabilmesi onun son derece sevilen ve popüler bir araç-oyuncak haline gelmesine neden oldu. II.Dünya Savaşı bitip de, insanlık rahat bir nefes alınca bisikletin gelişmesi yeniden ele alındı. Artık daha hafif, daha hızlı, daha kullanışlı modellerin üretimine sıra gelmişti. Önceleri bisiklet yapımcısı olup da, savaş öncesi büyük gelecek vaat eden otomobil

SİRKTE FACİA ‘te petit ¡ournal" 13.3.1912 Gösteri yapan bisikletli aslanlar arasına düşerken...

e n d ü s tris in e y ö n e le n H enry Ford ve W rig Brothers gibi büyük isimlerin kurdukları fabrikalar bu konuda üstlerine düşeni yaptılar.Vitesli, zincir yerine şaftlı, kontrpedal frenli, yaylı seleli, ışıklı ve alüminyum gövdeli bisikletler üretildi. Bisiklet şimdi tartışm asız kadın, erkek, büyük, küçük herkesin olmuştu. Meraklı olanlarım ızın hala h a tırla y a b ile c e k le ri bazı ünlü m arkalar, bu dönemde çocukluk rüyalarımıza girdiler.. Rudge,

R aleigh, Humber, S chiffer, Ram bler, AMC, Bianchi, Phillips, BSA, NSU, G öecle, Adler, Automoto, Miele, Olmo, Allyçon, St.Etienne, Peugeot, Zündapp, Opel, Triumph, Hercules, Bauer, Puch, Schwinn, Roadster, Columbia, C rescent benim unutam adıklarım arasında. Hatırlayamadığım diğer bütün ünlü isimlerden özür dilerim...

20. yy.ın ikinci yarısında kahramanımız önemli bir ulaşım, zevk için gezi aracı ve gençler için vazgeçilmez bir arkadaş olmanın ötesinde ciddi bir spor konusu haline gelmişti. İlk bisiklet yarışı 20 Nisan 1819’da Munich'te 10 km.lik bir parkur üzerinde Munich-Schloss Nympenburg arası 26 Draisine'in katılımı ile yapılmıştı. 1998 Mayıs'ında San Francisco’da yapılan bir halk yarışında ise 250.000'in üstünde katılımcı vardı... Ünlü bir ya rış, Tour de France,

b is ik le tin s e v ilip yaygınlaşmasında önemli bir rol oynadı. İlki 1903 y ılın d a D e sg ra n g e tarafında n düzenlenen Tour de F ra n ce , altı bölümden oluşan, toplam 2.342 km. uzunluğunda bir yarış idi. 64 kişin in k a tıld ığ ı bu ilk y a rış ı ancak 18 kişi bitirebilmişti. Fransız Maurice Garin, 94 saat 32 dakika ile birinci, ondan 5 saat sonra yarışı bitirebilen İtalyan Antonio Muller ikinci olmuşlardı. O y ılla rd a n bu ya n a her ülkede yapılan sayısız y a rış , ço k ile ri teknolojilerin kullanılması ile yepyeni m o d e lle rin üretilm esine de yaradı. B irço k ülkede b is ik le ti s e v d irm e k ve ya ym a k amacı ile kulüpler kuruldu, y a y ın la r ve to p la n tıla r y a p ıld ı. B is ik le t t a r i h ç i l e r i n i , ta s a rım c ıla rın ı, m üze y ö n e tic ile rin i ve k o le k s iy o n c u la rın ı b ir araya getiren ilk büyük toplantı Glasgow'da, 1990 yılında yapıldı.

Rebras Sirkinde Gösteri ilanı Amerika (ABD) 1900

Beijing, Çin 100 Hasır şapkanın altındaki bisikletli

İn g ilte re 'd e k i en ünlü b is ik le t d e rg is i “The B oneshaker” in editörü N icholas Clayton bu toplantının organizatörü olmuştu. 1994 Eylül'ünde ise bu toplantıların beşincisi gene İngiltere'de C a m b rid g e 'd e y a p ıld ı. 1992 B a rc e lo n a Olimpiyatlarında altın

m a d a lya k a za n a n , M ike B u rro w s y a p ım ı, monokok gövdeli, karbon-fiber karışımı Lotus

Mexico City'de Bisikletle Gazete Dağıtımı...

Sport modeli toplantının göz bebeği idi.

Bisikletin bundan sonraki aşaması ise Cheetah oldu. 1992 Nisan'ında Chris Huber, California Berkeley Üniversitesi araştırmacıları tarafından geliştirilen, titreşim ve havaya direnci en aza indirilmiş, karbon-fiber karışımı Cheetah ile dünya bisiklet hız rekorunu kırdı. Colorado çölünde yapılan bir yarışta Huber saatte 68,73 mil (110,58 km) h ıza u la ş a ra k bug ü n e k a d a r ega le e d ile m e m iş b ir re ko ra sahip oldu. B is ik le t serüveninin hikayesi içinde sanata değinmemek mümkün değil. Bunca yıllık arkadaşlık sırasında insanın bisiklete bu konuda da yer vermesi çok doğal.

Vittorio de Sica’nın “Bisiklet Hırsızları” filmini seyredenle rin bu gösteriyi unutm aları nasıl mümkün olabilir? Steven Spielberg’in en başarılı film lerinden biri olan E.T'nin son bölümünde çocukların uzaylı dostlarını bisikletle kaçırma sahnesi de em inim b isikle t sevenlerin hala g ö z le rin in ö n ünd edir. Ç a ğ ım ızın iki büyük ressamı Marcel Duchamps ("Ready made",1913) ve P ablo P ica sso ("B u ll's H e a d ", 1943) kompozisyonlarında bisikleti konu ettiler. Birçok s a n a tç ı, ya za r, k o m p o z itö r ve k o re o g ra f bisikletten esinlenerek eserler ürettiler.

Ne yazık ki sınırlı bir görevi olan bu yazımda bundan ötesine geçemiyorum. Gelecek Tombakların birinde bisikletin, bence çok güzel olan Türkiye yolculuğunu anlatacağım.

Gene buluşmak üzere...

Katherine Hepburn Pat ve Mike filminden bir sahne 1952